Reforma szkolnictwa z 1948 roku (Pedagogika porównawcza), Pedagogika, Studia stacjonarne I stopnia, Rok 1, Pedagogika, Pedagogika porównawcza, Zagadnienia

Agata Godorowska

Izabela Wojtasińska

REFORMA SZKOLNICTWA Z 1948 ROKU

KONTEKST POLITYCZNY

Po zakończeniu II wojny światowej oświata w Polsce znalazła się w trudnej sytuacji kadrowej, materialnej i organizacyjnej. Spowodowane było to śmiercią prawie 20 tysięcy nauczycieli szkół podstawowych (powszechnych), średnich i wyższych. Kolejną przyczyną było również zniszczenie ponad 30% budynków szkolnych, bibliotek, pracowni przedmiotowych oraz pomocy dydaktycznych. Na ziemiach okupowanych zamknięto szkoły, co spowodowało wzrost liczby młodocianych analfabetów. Do szkół, które zostały szybko uruchomione zostali zatrudnieni nauczyciele bez należytego lub jakiegokolwiek przygotowania pedagogicznego.

Podstawy ustrojowe nowego państwa polskiego zostały sformułowane w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 roku zwany Manifestem Lipcowym. Zawarte w nim były zmiany w dziedzinie oświaty m. in. Odbudowa szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach, ścisłe przestrzeganie przymusu powszechnego nauczania, otoczenie specjalną opieką ludzi nauki i sztuki. Zmiany te zasygnalizowały, iż rozpoczęło się wprowadzanie deklaracji i zamierzeń oświatowych postępowych ugrupowań społecznych. Rozwinięcie tej myśli zawierały deklaracje ideowe Polskiej Partii Robotniczej, w których postulowano m. in.:

Objęcie powszechnym i obowiązkowym nauczaniem młodzieży do lat 16
Zapewnienie wszystkim prawa do nauki przez wprowadzenie zasady bezpłatności szkół wszystkich szczebli
Stworzenie szerokich możliwości studiów wyższych młodzieży niezamożnej a zdolnej poprzez system stypendiów
Rozbudowę całego szkolnictwa z uwzględnieniem szkół zawodowych.

W dniu 19 stycznia 1947 roku wybory do Sejmu Ustawicznego wygrał blok stronnictw demokratycznych. Misja tworzenia nowego rządu została powierzona Józefowi Cyrankiewiczowi. Rozpoczęto przygotowania do wielkiego natarcia ideologicznego w szkolnictwie. Biuro Polityczne KC PPR uchwaliło w kwietniu 1947 roku rezolucję zalecającą „podjąć ofensywę ideologiczną wśród nauczycielstwa przeciw wrogiej ideologii, jego izolacji i negacji, wciągnąć do ofensywy ideologicznej wszystkich członków partii bloku i uczciwych demokratów bezpartyjnych przez stałą współpracę w komisjach porozumiewawczych”. W expose nowego premiera, wygłoszonym 19 czerwca 1947 roku, Cyrankiewicz podkreślił, że troską rządu jest demokratyzacja szkolnictwa.

KONCEPCJA REFORMY SZKOLNEJ

Doraźne poprawki wprowadzone w systemie szkolnictwa i w treściach nauczania nie mogły wystarczyć na następne lata. Przemiany w kraju wyrażające się w powstaniu nowej władzy, w reformach życia społecznego i gospodarczego musiały znaleźć odzwierciedlenie w treściach nauczania i wychowania, lecz także w całym systemie szkolnictwa. Należało udostępnić młodzieży chłopskiej i robotniczej szkoły wszystkich szczebli i typów naprawiając zaniedbania społeczne.

Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego rozpoczęto przygotowania do wielkiej ofensywy ideologicznej w szkolnictwie. Założenia pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach miały się opierać na marksistowsko-leninowskich fundamentach. Szkoła miała formować przekonanie o wyższości socjalizmu, wiązać patriotyzm z internacjonalizmem oraz zaznajamiać ze Związkiem Radzieckim jako głównym partnerem i sojusznikiem Polski Ludowej. Nowe programy nauczania wprowadziły obowiązkową naukę języka rosyjskiego. Równocześnie likwidowano szkoły prywatne. Stopniowo usuwano religię z nauczania szkolnego. Wiele społecznych instytucji oświatowych uległo likwidacji lub zostało poddanych kontroli państwa.

Nowe kierownictwo Ministerstwa Oświaty rozpoczęło wprowadzać zmiany w pracy wychowawczej, miały ona obejmować wszystkie dziedziny życia kulturalnego polskiej młodzieży. Miały one służyć umocnieniu fundamentów nowej rzeczywistości społeczno-politycznej: jedności klasy robotniczej, demokracji ludowej, sojuszowi robotniczo-chłopskiemu. Wychowanie to miało wyrobić wśród młodzieży nawyk zbiorowego działania w służbie demokracji ludowej, zespołowej pracy, wiązać jednostki z grupą, środowiskiem, narodem, zrównania dobra jednostki z dobrem społecznym. Szkoła miała szerzyć kult pracy zmieniającej życie. Stawiano również nacisk na kształtowanie postaw patriotycznych, opartych na przywiązaniu do demokracji ludowej. Starano się włączyć szkoły w nurt dziejących się przeobrażeń ekonomicznych i społeczno-politycznych.

W instrukcji Ministerstwa Oświaty w sprawie organizacji roku szkolnego na rok 1947-1948 w szkolnictwie średnim ogólnokształcącym zwrócono szczególną uwagę na znaczenie organizacji młodzieżowych. Zauważono, że jest to ważny czynnik wychowawczy pomagający w zdobyciu światopoglądu społeczno-politycznego i przygotowaniu młodzieży do zadań obywatelskich w demokratycznym państwie. Zalecano, więc radom pedagogicznym, aby opracowały taki plan wychowawczy szkoły, który uwzględniałby ścisłą współpracę nauczycieli z kołami rodzicielskimi i organizacjami młodzieżowymi.

Organizacje młodzieżowe miały do spełnienia znaczące zadanie dla przyszłości kraju. Ich założenia ideowe służyły wychowaniu społecznemu, przygotowaniu wartościowych obywateli i rozwijaniu pełnej osobowości wychowanków. Wpływały one na kształtowanie poglądów i postaw młodzieży, a nawet nauczycieli. Pełniły rolę kontroli społecznej w szkole.

Przykłady działających organizacji młodzieżowych:

Związek Walki Młodych-celem ich było wychowywanie ludzi ideowych, nieugiętych, gotowych do najwyższych ofiar w imię wolności i sprawiedliwości społecznej, obywateli świadomych przemian, popierających drogę Polski do socjalizmu; mieli na celu „tworzyć” ludzi wytrwale dążących do zdobycia wiedzy i zdolności alby być jak najbardziej użytecznym dla kraju, obywateli dzielnych, prawych i uczciwych i dbających o dobro społeczne a nie o własne.
Organizacja Młodzieży towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego-głosiła wolność myśli, pracę nad własną wolą, zachęcała do wytrwałej pracy, dbałość kulturę i przyrodę
Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”- prowadziły swą działalność wśród młodzieży wiejskiej i dbały o to by nie zginęła tradycyjna polska wieś
Związek Młodzieży Demokratycznej- działał w środowiskach akademickich i drobnomieszczańskich

NOWE TREŚCI NAUCZANIA

W roku szkolnym 1947/1948 zostały wprowadzone nowe plany godzin a także przejściowe programy nauczania w szkołach powszechnych liczących 8 klas. Liczba godzin, w porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym, uległa rozszerzeniu do 230 godzin tygodniowo, czyli o 3 godziny w porównaniu z rokiem szkolnym 1946/47.

Nowe tendencje w przydziale godzin lekcyjnych konkretnym grupom przedmiotów zaznaczyły się głównie w klasach VI, VII i VIIII. Zmiany ilustruje poniższa tabela:

LATA

GRUPY PRZEDMIOTÓW

humanistyczne

przyrodnicze

matematyka

artystyczno-techniczne

religia

1946/1947

1947/1948

Różnica

40,43 (a)

31,63 (b)

-8,80

18,09

30,61

+12,52

11,70

12,25

+0,55

23,40

19,39

-4,01

6,38

6,12

-0,26

- w tym 6,92% łacina
- bez łaciny

Źródło: Plany godzin i przejściowe programy nauczania w 8-klasowych szkołach powszechnych. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty 1947, nr 4, poz.90 (w:) Miąso Józef, „Historia....”, op.cit., strona 339

W końcu 1947 roku ukazały się programy nauki dla 8-klasowej szkoły podstawowej. Miały one postać broszur oddzielnej dla każdego przedmiotu. Zawierały materiał i wyniki nauczania a także uwagi wstępne, poznawcze i wychowawcze cele nauczania, uwagi metodyczne do poszczególnych przedmiotów oraz uwagi do całości programu.

W warunkach dokonujących się zmian systemu szkolnego, zmierzających do przekształcenia trójczłonowej konstrukcji szkolnictwa ogólnokształcącego (szkoła powszechna -gimnazjum -liceum) w dwuczłonową (szkoła podstawowa - liceum), nie było możliwe opracowanie nowych programów dla szkół średnich. Toteż w latach 1945-1948 programy na poziomie gimnazjalnym i licealnym uległy niewielkiej zmianie.

ORGANIZACJA SZKOLNICTWA WSZYSTKICH SZCZEBLI

W roku szkolnym 1945/1948 stan organizacyjny szkolnictwa był bardzo niepokojący. Ponad pół miliona dzieci objętych obowiązkiem szkolnym, z powodu braku miejscach w szkołach, braku samych szkół oraz braku nauczycieli nie uczęszczało na zajęcia. Budownictwo szkolne postępowało w kraju bardzo powoli z powodu braku funduszów i materiałów budowlanych.

W instrukcji dotyczącej organizacji roku szkolnego 1947/48 wydanej przez Ministerstwo Oświaty znalazły się zalecenia rozciągnięcia obowiązku szkolnego na ósmy rok nauki dla całego kraju i upowszechnienie klas ósmych.

Do największych sukcesów szkolnictwa tego okresu należy także stopniowy wzrost liczby pełnych szkół 7 - klasowych. W poniższej tabeli został przedstawiony stopień powszechności nauczania i jego poprawa.

Rok szkolny

Liczba dzieci

(od 7 do 13 lat)

Liczba uczniów

(od 7 do 13 lat)

Liczba dzieci

(od 7 do 13 lat)

poza szkołą

Procent dzieci

(od 7 do 13 lat)

uczęszczających do szkoły

1946/47

1947/48

1948/49

3 281,7

3 259,9

3 196,1

2 941,0

3018,0

3 033,0

340,7

241,0

163,1

89,6

92,6

94,9

Źródło: F. Bielecki „Rola oświaty w rozwoju oświaty i wychowania w XX-leciu Polski Ludowej” pod red. prof. B. Suchodolskiego, Warszawa 1966 (w:) Miąso Józef, „Historia...”, op.cit., strona 343

Liczby zawarte w tabeli są bardzo optymistyczne, ale nie uwzględniono w nich pełnej realizacji obowiązku szkolnego gdyż, co roku wydawano instrukcje zalecające przedłużenie obowiązku szkolnego na dzieci 14 i 15 - letnie, aby umożliwić im ukończenie klasy VI i VII szkoły podstawowej.

W roku szkolnym 1947/48 ukształtował się ostatecznie nowy typ zakładu kształcenia nauczycieli szkół powszechnych. Powstał on drogą połączenia 2-letniej „podbudowy” z 2-letnim liceum pedagogicznym. Instrukcja dotycząca organizacji tegoż roku szkolnego utworzyła 4-letnie liceum pedagogiczne. Obok liceów polecono utworzyć przynajmniej po jednym ( w każdym okręgu) 5-miesięcznym państwowym kursie nauczycielskim dla absolwentów liceów ogólnokształcących oraz 2-letnim liceum pedagogicznym dla kandydatów z cenzusem gimnazjalnym.

Rosnące potrzeby kadrowe w przemyśle, rzemiośle, budownictwie i komunikacji skłoniły Ministerstwo Oświaty do rozbudowy szkolnictwa zawodowego. Szkolnictwo przemysłowe obejmowało w 1948 roku dwa typy szkół: zasadnicze i dokształcające. Do pierwszego typu szkół należały 3-letnie gimnazja przemysłowe (dające tytuł czeladnika) i 2-letnie licea przemysłowe (dające tytuł mechanika). Do szkół dokształcających należały 3-letie szkoły przemysłowe oparte na VI i VII klasie szkoły powszechnej, trzysemestralne szkoły typu technikum, z co najmniej 5-letnią praktyką oraz roczne szkoły mistrzów (dla czeladników), z wieloletnią praktyką zawodową (dające tytuł mistrza). Oddzielną grupę szkół stanowiły placówki przysposobienia przemysłowego.

Wyrazem dążenia do wzmocnienia kontroli państwa nad szkolnictwem wyższym Rada Ministrów powołała Radę Szkół Wyższych. Składała się ona przeważnie z profesorów a jej zadaniem było przygotowanie reformy szkolnictwa wyższego. Zarządzanie szkołami wyższymi cechowała kolegialność - rektor kierował uczelnią przy pomocy senatu, zaś dziekan był wykonawcą uchwał rady wydziału. W związku z rosnącymi potrzebami kadrowymi oraz upowszechnianiem wyższego szkolnictwa zawodowego została wprowadzona dwustopniowość studiów. Studia trzyletnie (I stopnia) dawały uprawnienia zawodowe, zaś dwuletnie (II stopnia) - zakończone magisterium - dawały przygotowanie teoretyczne. Zasada dwustopniowości objęła wszystkie szkoły akademickie (z wyjątkiem lekarskich).

Powyższe potrzeby wpłynęły również na Naczelną Organizację Techniczną, która wystąpiła z propozycją utworzenia sieci wieczorowego szkolnictwa technicznego dla ludzi pracujących. Dzięki temu powstały 2 szkoły inżynierskie w Warszawie i Poznaniu. Uczelnie te tworzono przy politechnikach i zapoczątkowały one rozwój zaocznego i eksternistycznego szkolnictwa wyższego w Polsce.

WPROWADZENIE JEDENASTOLATKI

1 marca 1948 roku Komitet Centralny PPR powziął decyzję o powołaniu 11-letniej szkoły ogólnokształcącej, na którą złożyła się z 7-klasowej szkoły podstawowej i 4-letniego liceum ogólnokształcącego. Z początkiem maja 1948 została wydana instrukcja dotycząca organizacji roku szkolnego 1948/49 w szkolnictwie ogólnokształcącym. Postawiono następujące zadania:

Budowa jednolitej szkoły ogólnokształcącej szczebla podstawowego i licealnego
Ustalenie racjonalnej sieci szkół 11-letnich
Stworzenie warunków do pełnej realizacji obowiązku szkolnego (likwidacja punktów bezszkolnych, zagęszczenie sieci szkół zbiorczych, rozładowanie nadmiernie obciążonych klas)

Konsekwencją ministerialnych decyzji było powstanie trzech rodzajów szkół ogólnokształcących:

Szkoła ogólnokształcąca stopnia podstawowego i licealnego (jedenastolatka, o klasach I-XI)
Szkoła ogólnokształcąca stopnia licealnego o klasach VIII-XI
Szkoła ogólnokształcąca stopnia podstawowego:

o 1 nauczycielu realizującym program klas I-IV
o 2 nauczycielach realizujących program klas I-VI
o 3 i więcej nauczycielach realizujących program klas I-VII.

Wdrożenie 11-letniej szkoły ogólnokształcącej pociągnęło za sobą potrzebę stworzenia odpowiednich partii materiału nauczania dla poszczególnych klas. Instrukcja programowa na rok szkolny 1948/49 program klas I-VIII pozostawiła w zasadzie bez poważniejszych zmian, zaś w program klasy IX wprowadziła jednolity program przejściowy z podstawowymi elementami programu dotychczasowej klasy II i III 3-letniego gimnazjum. W klasach X i XI obowiązywał program licealny ze zbliżeniem programowym klas humanistycznych i matematyczno-fizycznych. Sprowokowało to bardzo uciążliwe przeładowanie programowe szkoły ogólnokształcącej.

Na tworzenie się nowych nurtów i myśli dydaktyczno-organizacyjnych szkolnictwa w pierwszych latach Polski Ludowej tylko nieznaczny wpływ miały nauki pedagogiczne. Spowodowane to był dotkliwymi stratami osobowymi okresu wojny i okupacji, osłabianiem sił i rozproszeniem po świecie uczonych. Mimo to wznowiono niektóre wydawnictwa przedwojenne, opublikowano kilkanaście książek, w części przygotowanych przed wojną lub podczas okupacji.

Nowe władze ograniczyły studia pedagogiczne i psychologiczne na uniwersytetach, zmniejszając napływ pracowników naukowych i powodując zmiany kierunków i badań przez wielu młodych ludzi. Spowodowane było to niechęcią i powściągliwością pedagogów i psychologów w angażowanie się w politykę i opowiadaniu się za po stronie partii robotniczych oraz w stosowaniu metodologii marksistowskiej.