5

Dynamizm
kazania

W niniejszym rozdziale zwróć uwagę na 9 cech stylu mówionego. Należy też przyswoić sens funkcjonalnych elementów kazania. Poza tym z uwagą zaznajom się z treścią wszystkich podrozdziałów. Terminów techniczne, takich jak: synekdocha, metonimia, nie trzeba zapamiętywać, choć warto o nich wiedzieć.

T

reści kazania muszą być wyrażone w sposób jasny! Osiąga się to przez zwracanie bacznej uwagi na cechy stylu mówionego oraz dzięki właściwemu rozumieniu funkcjonalnych elementów kazania. Czystym stylem mówionym kierują zasady gramatyki i ekspresji, czyniące go dynamicznym i przyciągającym. Funkcjonalne elementy kazania dotyczą — jak nazwa wskazuje — funkcjonowania języka mówionego w kazaniu. Bez tych elementów język kazania byłby chaotyczny, a myśl poplątana.

Rozwijanie stylu mówionego

1. Przygotowuj kazanie w stylu mówionym, nie pisanym. Styl mówiony jest mniej formalny i bardziej “przyjazny” dla słuchacza. Pozwala w większym stopniu na wprowadzenie elementów języka potocznego, dopuszcza rozpoczynanie zdania od i, ale, aby — jak w rozmowach.

2. Staraj się ograniczać długość zdań do maksimum dwudziestu słów. Większość słuchaczy traci wątek, jeśli zdania są dłuższe, poprzetykane wtrąceniami.

3. Przechodź natychmiast do rzeczy. W praktyce oznacza to często rozpoczynanie zdania od podmiotu i przechodzenie bezpośrednio do orzeczenia. Zamiast mówić: “Pośród proroków mniejszych znajdujemy Księgę Amosa, z której siódmy wiersz trzeciego rozdziału został przez nas wzięty jako tekst kazania”, powiedz: “Księga Amosa 3,7 to tekst dzisiejszego kazania”.

4. Zwracaj baczną uwagę na kolejność słów. To, co się ze sobą wiąże, powinno być opisane słowami ze sobą sąsiadującymi, żeby nie było tak jak z tym ogłoszeniem w biuletynie kościelnym: “Sprzedamy! Małe krzesełka dla dzieci z wiklinowymi siedzeniami”.

5. Używaj form czynnych czasownika. Zamiast mówić: “Moje przeżycie nawrócenia będzie przeze mnie zawsze pamiętane”, powiedz: “Będę zawsze pamiętał moje przeżycie nawrócenia”.

6. Bądź ostrożny z przymiotnikami. Pamiętaj, że przymiotniki, choć użyteczne, noszą piętno naszych subiektywnych odczuć. Nie używaj ich za często.

7. Tam, gdzie to możliwe, zamiast zaimków “ten”, “ta”, “to” i tym podobnych używaj rzeczowników. Na przykład, powiedz: “Biblia jest fascynującą księgą”, zamiast “To fascynująca księga”. Aby unikać powtarzania tego samego rzeczownika, poszukaj innych w słowniku synonimów.

8. Każdą część kazania rozpoczynaj od zdania streszczającego — jak tytuł — jej temat. Zdanie streszczające daje słuchaczowi pewien wgląd w część, która ma się rozpocząć, i podtrzymuje jego zainteresowanie głównym tematem kazania.

9. Pilnie przyswajaj sobie słowa i ich znaczenia. Bogate słownictwo to najbardziej podstawowe narzędzie kaznodziei, ale jeśli nie używa się go we właściwy sposób, kazanie jest mało skuteczne. Na przykład istnieje różnica między słowem przynajmniej a słowem bynajmniej, a zdarza się, że kaznodzieja mówi to drugie, chcąc wypowiedzieć myśl opisywaną przez pierwsze.

Ciekawym ćwiczeniem z zakresu porozumiewania się może być lektura mów Jezusa. Wypowiadał się on w słowach prostych, korzystał ze znanych wszystkim obrazów i przykładów. A jednak mówił jak nikt przed Nim i nikt po Nim.

Korzystanie z funkcjonalnych elementów kazania

Dla wyeksponowania celu kazania i nadania kierunku jego treści wprawny kaznodzieja w sposób selektywny korzysta z trzech funkcjonalnych narzędzi kazania: z wyjaśnienia, zastosowania i argumentacji. Inny element dynamizujący, przykład, jest “sługą” zarówno wyjaśnienia, jak i zastosowania, ale on zostanie przez nas omówiony oddzielnie.

Wyjaśnienie

Ogólnie rzecz biorąc, wyjaśnienie to proces czynienia czegoś prostym, a przez to zrozumiałym. Wyjaśnienie w kazaniu związane jest prawie całkowicie z wybranym przez kaznodzieję tekstem biblijnym, chociaż jego technikę można stosować również do treści innych niż biblijne. Wyjaśnienie tekstu jest jednym z głównych zadań kazania. Z tego powodu duży nacisk położyliśmy już w niniejszej pracy na duchowe przygotowanie, zapoznanie się z tłem fragmentu i na interpretację tekstu, kiedy to formułuje się GMT, TK i oba cele (GCT i GCK). Wyjaśnienie “otwiera” Pismo Święte — jak to uczynił Paweł w Tesalonice (Dz 17,3) — i karmi ludzi treścią Słowa. Zlekceważyć wyjaśnienie w kazaniu to odmówić słuchaczom zawartego w Słowie Bożym duchowego pokarmu.

Wyjaśnienia wymagać mogą poszczególne słowa tekstu. Na przykład w 1 Liście Piotra 1,4 pojawiają się słowa: dziedzictwo, nieznikome, nieskazitelne, niezwiędłe, zachowane. Słowa te mogą potrzebować jaśniejszego zdefiniowania. Pomocne w tym będą słowniki i leksykony. Dziedzictwo znaczy coś wręczonego lub podarowanego innej osobie mocą testamentu w taki sposób, że rodzi to w dziedzicu rzeczywiste poczucie własności. Nieznikome znaczy nie podlegające zepsuciu. Nieskazitelne znaczy wolne od nieczystości. Zachowane znaczy odłożone dla szczególnych celów. Jedna lub więcej tego typu leksykalnych informacji może odegrać zasadniczą rolę w całościowym wyjaśnieniu znaczenia fragmentu.

Wyjaśnienia może potrzebować kontekst. Na przykład: 1 List Piotra 1,4 jest dopowiedzeniem do nadziei żywej wymienionej w wierszu poprzednim. To dopowiedzenie odnosi się do przydawki, a jego celem jest rozbudowanie tego, co już zostało powiedziane. Wiersz 4 zatem wyjaśnia i rozwija, co należy rozumieć pod pojęciem żywej nadziei wymienionej w wierszu 3. Ten nierozerwalny związek pomiędzy oboma wierszami może wymagać wyjaśnienia gdzieś w trakcie kazania opartego na tekście 1 Listu Piotra 1,3-12.

Wyjaśnienia może wymagać wyrażenie, zdanie, wiersz. Na przykład 1 List Piotra 1,5 wprawdzie nie wymaga szczegółowego wyjaśnienia słów, ale całkiem na miejscu byłoby wyjaśnienie tego wiersza jako całości. Takie wyjaśnienie mogłoby zawierać uwagę, że nie tylko dziedzictwo (w. 4) może liczyć na zachowanie, ale i dziedzic w tym sensie, że jest on tak samo chroniony, jak dziedzictwo. Albo, prościej, chrześcijanin jest podobnie pilnie strzeżony i chroniony jak żywa nadzieja, którą Bóg zapewnia wszystkim chrześcijanom.

Wyjaśnienia mogą wymagać dogmaty. Łatwo zauważyć, że 1 List Piotra 1,3-12 mówi zarówno o zbawieniu, jak i o naturze Boga i chrześcijańskiego życia. Są to podstawowe, wymagające wyjaśnienia dogmaty.

W końcu wyjaśnienia może wymagać kontekst historyczny tekstu, szczególnie jeśli wyjaśnia on cel napisania danego fragmentu (lub księgi). Na przykład jeśli chodzi o tło historyczne 1 Listu Piotra 1,3-12, Piotr pisał do rozproszonych grup chrześcijan, aby je zachęcić do wytrwałości w czasie prześladowań. Starał się to uczynić przedstawiając życie chrześcijańskie jako drogę wyższą. Zrozumienie tego tła historycznego może się okazać potrzebne, jeśli ktoś chce pojąć głębię całego tekstu. Autorowi chodziło o coś więcej niż o stwierdzenie paru subtelności dotyczących zbawienia. Tekst ten został napisany pod presją powagi chwili do ludzi oszołomionych cierpieniami prześladowań. Wyjaśnienie tła historycznego daje zgromadzeniu właściwe spojrzenie na tekst.

W jaki sposób wyjaśniać tekst biblijny? Dotychczas bowiem powiedzieliśmy tylko o tym, czego może dotyczyć wyjaśnienie. Należy jeszcze powiedzieć o różnych sposobach, które pozwalają proces objaśniania zrealizować.

Ekspozycja. Jest to najpowszechniejszy sposób wyjaśniania tekstu w kazaniu. Ekspozycja prezentuje informacje zaczerpnięte z podręczników i egzegezy. Konkretnie rzecz biorąc, ekspozycja może łączyć dane dotyczące celu i przyczyn napisania księgi biblijnej oraz informacje leksykalne i gramatyczne odnoszące się do tekstu kazalnego. (Omówiliśmy to już wcześniej). H. C. Brown, jr. tak o tym pisze:

Ekspozycja przedstawia prawdy, fakty i dane różnego typu. Ponadto ekspozycja formułuje stwierdzenia, prezentuje owoce lub rezultaty pracy egzegetycznej w odniesieniu do słów, wyrażeń, stwierdzeń, sentencji i paragrafów składających się na tekst.

Innym sposobem wyjaśniania tekstu jest wyrażenie zawartej w nim myśli w formie stwierdzenia teologicznego przez tekst ten uzasadnianego lub stanowiącego wniosek z tekstu wypływający. Stwierdzenia teologiczne opierają się na ekspozycji, ale sięgają daleko poza nią, ponieważ stanowią kolejny etap interpretacji. Na przykład 1 List Piotra 1,3-5 może prowadzić do stwierdzenia: “Zbawienie każdego chrześcijanina jest wieczne. Kto jest zbawiony, jest zbawiony na zawsze.” Taka technika zwiastowania wyjaśnia poprzez formułowanie doktrynalnych prawd w formie stwierdzeń lub wniosków.

Trzecim sposobem wyjaśniania tekstu jest podział fragmentu biblijnego na dwa lub więcej punktów. Z takiego wyjaśniania korzysta się przy kazaniach o strukturze retorycznej. Podział tekstu już sam w sobie może prowadzić do lepszego zrozumienia GMT.

Narracje (lub opowiadania). Jest to coraz popularniejszy i najstarszy sposób wyjaśniania tekstu. Występuje on w samej Biblii. Narracja może w sobie łączyć kontekst historyczny, geograficzny i obyczajowy, może omawiać ludzkie charaktery, rozwijać akcję, odwołując się w ten sposób do wyobraźni i do uczuć słuchaczy.

Wyjaśnianie tekstu biblijnego realizować można również w oparciu o teksty paralelne lub tak zwane odnośniki do tekstu. Przytaczając tekst potwierdzający tekst kazania lub do niego paralelny, zapewniamy sobie szerszą bazę tekstową dla stwierdzeń teologicznych wynikających z tekstu kazalnego. Na przykład odnośnikiem do stwierdzenia teologicznego mówiącego o pewności zbawienia i opartego na 1 Liście Piotra 1,3-5 może być tekst Ewangelii Jana 10,27-30.

Porównanie to kolejny sposób wyjaśniania tekstu. Wraz z analogią technika ta zostanie omówiona w części dotyczącej przykładu w kazaniu.

Wyjaśnianie jest podstawową czynnością w przypadku większości kazań, szczególnie że pozwala ono ludziom karmić się bezpośrednio treściami Bożego Słowa. Elementy wyjaśniające kazania nie powinny brzmieć tak, jakby kaznodzieja czytał z komentarza biblijnego. Ich język powinien być jasny, mocny, przekonywający. Ich celem jest pogłębienie zrozumienia danego fragmentu Pisma Świętego, ale niekoniecznie wyjaśnienie wszystkich jego szczegółów.

Poniższy fragment stanowi przykład wyjaśnienia ekspozycyjnego. Fragment ten pochodzi ze wstępu do kazania Ewangelia Jezusa Chrystusa wygłoszonego przez Wayne'a Warda i opartego na tekście Mk 1,1-3.14-15.

Jednym z najpiękniejszych słów języka angielskiego jest słowo ewangelia. Wyrasta ono z anglosaskich korzeni, gdzie znaczy opowiadanie Boga i dobrze służy jako przekład nowotestamentowego słowa kryjącego się za wyrażeniem dobra nowina — dobra nowina o zbawczym Bożym dziele, którego punktem kulminacyjnym był krzyż i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Od greckiego słowa oddanego naszym ewangelia pochodzą też ewangelizacja i ewangelista, terminy związane z opowiadaniem o odkupieńczej miłości Boga, który wziął na siebie nasz ludzki los i poniósł nasze grzechy na drzewo krzyża. Wielu chrześcijan określa siebie mianem ewangeliczni, ponieważ za najwyższe swe powołanie uważają zwiastowanie zgubionemu światu dobrej nowiny o zbawieniu w Jezusie Chrystusie.

Zwróćmy uwagę, w jaki sposób powyższy fragment rozwija i poszerza zrozumienie tekstu. Ward podaje informacje bardzo sugestywnie, potocznym językiem, w sposób, który dla funkcjonalnego elementu kazania, jaki stanowi wyjaśnienie, jest najlepszy.

Zastosowanie

Drugim funkcjonalnym elementem kazania jest zastosowanie. Określa ono znaczenie tekstu lub formułuje płynące z niego wnioski dla współczesnego życia. W ten sposób zastosowanie angażuje słuchaczy w konkretny czyn, zachęca do podjęcia konkretnych decyzji, wskazuje konkretne rozwiązania konkretnych problemów lub wpływa na duchowy wzrost poszczególnych chrześcijan. Może ono wskazywać, jak pełnić chrześcijańską służbę, jak żyć lepszym życiem, jak dążyć do tego, co jest miłe Panu. Zastosowanie może posługiwać się tak różnymi metodami, jak różne są potrzeby ludzkie. O ile wyjaśnienie wiąże tekst biblijny z kazaniem, o tyle zastosowanie nadaje tekstowi znaczenie, jeśli chodzi o życie zgromadzonych. Wyjaśnienie zależy głównie od GMT, zastosowanie od TK i GCK (zobacz rozdział 3). Zastosowanie to ważny krok od biblijnego “wówczas” do dzisiejszego “tu i teraz”:

Zanim kaznodzieja będzie mógł w sposób efektywny użyć zastosowania, musi zbudować i przekroczyć podwójny most. Powinien przenieść swoich słuchaczy ze świata biblijnego w świat współczesny. Musi także przenieść swoich słuchaczy od stanu słuchania kaznodziei do stanu ich osobistego zaangażowania się wraz z kaznodzieją w jego oglądanie samoobjawienia się Boga w Chrystusie Jezusie. Jeśli ten podwójny most zostanie z powodzeniem przekroczony, można mówić, że między kaznodzieją a ludźmi doszło do skutecznego porozumienia.

Skuteczne zastosowanie korzysta z zaimków osobowych w pierwszej i drugiej osobie — my, nas, wy, was. Jest ono wówczas mocne, osobiste i bezpośrednie. Pierwsza osoba — ja, mój, mnie — może być stosowana w sytuacjach szczególnych, lecz ogólnie rzecz biorąc jej siła oddziaływania jest zbyt ograniczona. Zaimki w trzeciej osobie — on, ona, oni — odnoszą się do ludzi nieobecnych i dlatego korzystające z nich zastosowanie wypada słabo i bezosobowo. Kaznodzieja musi zdecydować, jaki zaimek i kiedy będzie najlepszy, na przykład: “My powinniśmy wzrastać w łasce!” albo “Ty też możesz stać się dzieckiem Boga”. Zaimek my umacnia więź i harmonię kaznodziei ze zgromadzeniem. Jeśli chodzi o zaimek wy nigdy nie należy używać go w sposób wyniosły lub arogancki.

Zwróćmy uwagę na sposób użycia zaimków osobowych w kazaniu Harry'go Emersona Fosdicka Moc dogłębnego patrzenia:

Podejrzewam, że to rzuca nam, kościołom, potężne wyzwanie — przerzucić akcent z pytań teologicznych na pytania praktyczne, etyczne, społeczne. Stać nas na dobre początki, szczególnie w okresie Nowego Roku, ale później jakiś wygodny zakątek tego wieku zaprasza nas, a my osiadamy w nim jak w gnieździe. Moc naszego chrześcijańskiego wyznania załamuje się, wiara staje się formalna i nie liczymy się zbyt poważnie jako chrześcijanie. Gdybym oskarżył niektórych z was, że jesteście jak Judasz Iskariota, wzbudziłbym waszą złość. Nigdy byście świadomie nikogo nie zdradzili. Lecz Demas? O, jakże wielu spośród nas było jak on!

Czasem zastosowanie można sformułować w trzeciej osobie (np.: “osoba, która kłamie” albo: “podatnik, który oszukuje”). Przy tych okazjach kaznodzieja może uznać, że zwrócenie się do zgromadzenia w sposób pośredni jest lepsze niż zwrócenie się bezpośrednio.

Zastosowanie odnosi się do tego, co w danym tekście, dlaczego, kiedy i jak odnosi się do zgromadzenia. Kaznodzieja może też powiedzieć o możliwych skutkach zastosowania lub wstrzymania się od formułowania zastosowania konkretnych fragmentów tekstu. Może wystarczy powiedzieć, że tekst odnosi się do zgromadzonych, wielu jednak ludzi nie ma teologicznych, hermeneutycznych i duchowych umiejętności do określenia, w jaki konkretnie sposób. W przypadkach, kiedy słuchacze przejawiają nieumiejętność podjęcia decyzji i słabość pragnienia zastosowania prawd płynących z tekstu, kaznodzieja może odwołać się do napomnienia, które w niektórych kręgach ma niezasłużenie złą reputację. Napomnienie oznacza po prostu mocną i szczerą prośbę kaznodziei, aby zgromadzenie zastosowało się do nakazu zawartego w biblijnym tekście.

Sztuka argumentowania

Celem argumentowania w sensie homiletycznym jest przekonanie danej osoby do zmiany postawy lub sposobu postępowania. Ten funkcjonalny element kazania nie jest dziś stosowany tak często i z taką wprawą jak w wiekach poprzedzających nasze stulecie. Jan Kalwin i Charles Finney, żeby wymienić tylko tych dwóch, należeli do grona kaznodziejów, którzy z dużym skutkiem potrafili przekonywać do swoich racji. Ciekawe, że obaj otrzymali wykształcenie prawnicze, zanim stali się kaznodziejami, choć apostoł Paweł, który nie miał takiego wykształcenia, też bardzo efektywnie wykorzystywał techniki argumentacji. Argumentowanie wymaga dobrej umiejętności rozróżniania kategorii spraw — zdolności rozpoznawania problemów i logicznego ich omawiania.

Argumentowanie poprzez powołanie się na autorytety

Ten sposób argumentowania wykorzystuje wypowiedzi osoby lub osób, których opinie lub wnioski uznawane są za autorytatywne. Wypowiedź taka, zacytowana, ma uwiarygodnić stanowisko zajęte przez kaznodzieję. Na przykład jeśli w jakimś przedmiocie o charakterze teologicznym lub społecznym przytacza się zdanie Billy'ego Grahama, Harry'ego Emersona Fosdicka lub Alberta Schweitzera, wielu uznaje, że ogólny cel kazania jest uzasadniony.

Argumentowanie poprzez refutację

Taka forma argumentowania wymaga taktu i dyplomacji. Refutacja to przeprowadzenie dowodu, że odmienne stanowisko jest błędne. Ponieważ w kazaniu argumentacja ma przekonać słuchacza do przyjęcia ewangelii, do zmiany postawy lub sposobu postępowania, zasadność uznawanych za błędne twierdzeń należy podważać w sposób nie prowokujący kontrargumentów i nie budzący uczuć negatywnych.

W ślad za refutacją idzie dezaprobata i nagana. Jeśli się do nich odwołujemy, należy być równie ostrożnym. Dezaprobata wyraża odrzucenie danego stanowiska lub twierdzenia. Nagana oznacza ostre napomnienie ze wskazaniem na właściwy porządek rzeczy. Wyrazem ostrej krytyki może być też reprymenda, zwykle ze strony osoby cieszącej się dużym autorytetem. Choć nie tak mocno jak refutacja, dezaprobata, nagana i reprymenda mogą służyć temu samemu celowi: “wygraniu” dyskusji.

Są sytuacje, w których refutacja jest prawdopodobnie najlepszym sposobem argumentacji w kazaniu. Jezus wykorzystał ją w przypadku faryzeuszy (Mt 23).

Argumentowanie poprzez wnioskowanie

Trzecim typem argumentacji jest wnioskowanie. Może ono przybierać formę wnioskowania indukcyjnego, dedukcyjnego oraz wnioskowania na podstawie analogii.

Wnioskowanie indukcyjne biegnie od przypadków lub danych szczególnych do wniosków ogólnych. Podejście to daje szczególnie dobre wyniki, gdy dane biblijne lub pozabiblijne bada się wraz ze zgromadzeniem, a następnie wspólnie wyciąga się wnioski lub stawia hipotezy. W idealnej sytuacji dzięki wnioskowaniu indukcyjnemu sam słuchacz powinien wyciągnąć wniosek w oparciu o przedstawione mu dowody.

Wnioskowanie dedukcyjne rozpoczyna od uogólnienia lub hipotezy, a następnie przedstawia dowody szczególne na jej poparcie. Metodą tą posługuje się większość kaznodziejów. Jedną z jej zalet jest fakt, że wielu ludzi przyzwyczaiło się do dedukcyjnego sposobu myślenia. Główna wada wynika z tego, że uogólnienie i jego tak zwane uzasadnienie grzeszą często ogromną tendencyjnością.

Wnioskowanie na podstawie analogii, wykorzystujące podobieństwa i różnice, może być najskuteczniejszym sposobem argumentacji. Analogia odkrywa lub sugeruje podobieństwa między dwiema koncepcjami, lub większą ich liczbą, w celu uzasadnienia określonego stwierdzenia. Badania wykazują, że do zmian postawy lub sposobu postępowania dochodzi częściej w przypadku, gdy argumenty kaznodziei uzasadniane są wnioskowaniem na podstawie analogii, niż wówczas, gdy odwołuje się on do innych sposobów wnioskowania.

Argumentowanie poprzez formy szczególne

Poniżej wymieniamy i ilustrujemy sześć szczególnych form argumentacji.

Argumentacja a priori wychodzi od przyczyny i zmierza do skutku. Jej przykładem może być stwierdzenie Pawła: “Usprawiedliwieni tedy z wiary, pokój mamy z Bogiem przez Pana naszego, Jezusa Chrystusa...” (Rz 5,1).

Argumentacja a posteriori wychodzi od skutku i wraca do przyczyny. Zdrowy rozsądek wskazuje, że zegarek ze wszystkimi właściwymi mu funkcjami musiał mieć kogoś, kto go zaprojektował i wykonał. Podobnie nasz układ słoneczny i wszechświat z całą precyzją ruchów ciał niebieskich przywodzi na myśl Projektanta i Stwórcę — Boga.

Argumentacja a fertiori wychodzi od słabszego przykładu i zmierza do mocniejszego przykładu. Jezus w sposób przekonywający zwrócił uwagę, że jeśli ludzie będąc złymi potrafią dobre dary dawać dzieciom swoim (słabszy przykład), o ileż bardziej Ojciec w Niebie (przykład mocniejszy) da dobre dary tym, którzy go proszą! (Mt 7,11).

Argumentacja ex concesso wychodzi od rzeczy stwierdzonych, uznanych za prawdę, i dobudowuje do nich następne elementy. Paweł na Areopagu wyszedł od tego, co dla Ateńczyków było niezaprzeczalną prawdą — wyrażającą się poprzez ołtarz poświęcony Nieznanemu Bogu — i wykorzystał ich związane z tym otwarcie na przekazanie im poselstwa o Bogu.

Reductio ad absurdum sprowadza przedmiot rozważań do absurdu. Niektórzy członkowie korynckiej wspólnoty uważali, że nie ma zmartwychwstania. Paweł zbił to przekonanie w sposób następujący: “Jeśli [...] umarli nie zostają wzbudzeni, to i Chrystus nie został wzbudzony; a jeśli Chrystus nie został wzbudzony, daremna jest wiara wasza; jesteście jeszcze w grzechach swoich” (1 Kor 15,16n). Zestawiając to przekonanie Koryntian z rzeczywistością zmartwychwstania Jezusa, Paweł sprowadził twierdzenie Koryntian do absurdu.

Argumentacja ad hominem apeluje do osobistych zainteresowań ludzi, do ich przesądów i emocji bardziej niż do rozumu. Prorok Natan posłużył się prostą historią (2 Sm 12), która wywołała mocną emocjonalną reakcję ze strony Dawida. Bogaty człowiek, właściciel dużego stada owiec zabrał jedyną owieczkę ubogiemu. “Zasłużył na śmierć” — wykrzyknął Dawid płonąc gniewem. Wówczas Natan powiedział: “Ty jesteś tym człowiekiem”. Dawid natychmiast zrozumiał swoją winę, jeśli chodzi o spowodowanie śmierci Uriasza dla zalegalizowania swojego małżeństwa z Batszebą.

Chociaż terminologia nazywająca wymienione wyżej form argumentacji nieco odstrasza, same one jako takie nie są czymś rzadkim w kazaniach.

Poniższy wyjątek, przykład argumentacji poprzez refutację, pochodzi z kazania Millarda Berquista “Ameryka i jej problem numer jeden: Alkoholizm”.

Kim są ci, którzy obstają przy umiarkowaniu? To bezmyślni mężczyźni lub bezmyślne kobiety, ludzie mówiący samolubnie i z poczuciem wyższości: “To nie jest mój problem. Mogę wypić lub nie. Wiem, kiedy przestać. Nauczyłem się panować nad sobą”. W ludziach tych nie ma krzty głębokiej troski społecznej o młodzież Ameryki i o przetrwanie Ameryki. Kto jeszcze opowiada się za umiarkowaniem? Browarnicy, gorzelnicy i handlarze alkoholem, których nie obchodzą awantury pijanych, ale dla których umiarkowanie jest sztuczką handlową zwiększającą sprzedaż ich zwodniczego i zgubnego towaru. Kpią oni z Jezusa Chrystusa, który powiedział: “Cóż pomoże człowiekowi, choćby cały świat pozyskał, a na duszy swej szkodę poniósł”. Umiarkowanie i alkohol to dwie sprzeczności. Nie jest dla mnie śmieszne, gdy słyszę, jak nastoletnie dzieci umiarkowanie pijących rodziców żartują sobie opowiadając, że czekają do późna, by zobaczyć, czy system nawigacyjny mamy lub taty doprowadzi ich pijanych do domu o drugiej w nocy...

Przykład

Przykład, albo ilustracja, służy zarówno wyjaśnieniu, jak i zastosowaniu, dlatego też nie uważa się go za odrębny element funkcjonalny kazania. Czasownik ilustrować pochodzi od łacińskiego illustrare, czyli rzucać na coś światło. Przykład bądź ilustracja w kazaniu spełnia konkretną i wąską rolę — ma rzucać światło na jakiś szczegół wyjaśnienia lub zastosowania.

Warto zauważyć, że istota i znaczenie przykładu sięgają o wiele głębiej niż sugeruje definicja jego roli. Ponieważ najczęściej zapamiętywanymi fragmentami większości kazań w większości zgromadzeń są właśnie przykłady, muszą one być mocno powiązane z tymi elementami wyjaśnienia lub zastosowania, które mają zadanie ilustrować. Zwróćmy też uwagę na pewien paradoks. Przykład często przyćmiewa prawdę, którą ilustruje! Tym bardziej zatem powinien być z uwagą wybrany — tak aby spełniać rolę “sługi”, a nie “pana” w odniesieniu do wyjaśnienia i zastosowania.

Źródła przykładów

Gdzie szukać przykładów? Odpowiedź brzmi: wszędzie. I odpowiedzi tej nie należy traktować jako unik. Właściwie chodzi nam o to, gdzie znaleźć właściwy przykład dla konkretnej prawdy w konkretnym kazaniu. Na to pytanie można, niestety, odpowiedzieć tylko w sposób ogólny. Jedną z możliwości jest rozejrzenie się po księgarniach za książkami z przykładami do kazań. Książki takie często zawierają informacje na temat różnych innych źródeł, do których kaznodziejowie, stosownie do swoich preferencji, mogą sobie znaleźć drogę.

Każdy kaznodzieja musi sobie sam zorganizować sposób odnajdywania potrzebnych mu przykładów. Chcąc stworzyć sobie skarbiec materiałów ilustracyjnych, kaznodzieja musi być wrażliwy na ogrom potencjalnych przykładów.

Łatwo dostępnym źródłem takich informacji mogą być bieżące wydarzenia. Na przykład ostatnio jedna z gazet doniosła, że rodziny każdej z ofiar katastrofy lotniczej otrzymają jako rekompensatę pół miliona dolarów. Pewien kaznodzieja zauważył potencjał kryjący się w tej informacji i użył jej jako ilustracji w swoim kazaniu “Ile warte jest życie?” Tekstem kazalnym był fragment J 3,16.

Wśród innych źródeł przykładów można wymienić:

1. Pismo Święte (szczególnie historie o ludziach);

2. autobiografie i biografie;

3. podręczniki do historii;

4. podręczniki hymnologiczne (wyjaśniające, co legło u podłoża niektórych hymnów);

5. literaturę (zarówno poezję, jak i prozę);

6. literaturę naukową (wszystkich dziedzin: biologii, chemii, matematyki, fizyki, astronomii);

7. doniesienia sportowe (szczególnie użyteczne, gdy mowa o dyscyplinie);

8. sztukę (obraz, rzeźbę, muzykę i taniec, dramat).

Rodzaje przykładów

Przykłady do kazań zaliczyć można do dwóch dość szerokich typów narracyjnych: anegdot i porównań.

Anegdoty to krótkie opowiadania o interesujących ludziach lub zdarzeniach. Bywają humorystyczne, ale niekoniecznie. Akcentują one charaktery ludzkie i inne ciekawe dla większości ludzi elementy. Opowiadanie anegdot zawsze było bardzo popularną formą porozumiewania się. Jeśli się jej nie nadużyje, krótka historyjka rzucająca światło na wyjaśnienie lub na zastosowanie, może się okazać bardzo skuteczną metodą przekazywania prawd i w ten sposób może bardzo dobrze służyć kazaniu.

Anegdoty wzięte z własnego życia kaznodziei mogą stanowić bardzo mocną ilustrację kazania. Odwoływanie się do takich anegdot jest wśród kaznodziejów bardzo popularne. Jednak należy uważać, aby z anegdotami takimi nie przedobrzyć, nawet jeśli się je przedstawia bez przesady wykraczającej czasem poza granice prawdy. Choć słuchacze wczuwają się zwykle w osobiste przeżycia kaznodziei, mogą znudzić się ciągłym “ja”, “mnie”, “moje”.

Wymieńmy kilka form porównań, których można z dużym skutkiem użyć jako przykładów do kazań:

Paralela to proste zestawienie dwóch zasadniczo niepodobnych elementów, które łączy się ze sobą słowami: jak, niby, niczym, na kształt. Na przykład: “Serce faraona było zimne jak pocałunek wiedźmy”.

Metafora to porównanie polegające na określeniu jednego elementu za pomocą drugiego i zasugerowanie w ten sposób ich podobieństwa. Jezus uczynił to na przykład w Kazaniu na Górze, kiedy powiedział: “Wy jesteście solą ziemi [...] wy jesteście światłem świata...” (Mt 5,13a.14a).

Analogia to założenie, że jeśli dwa elementy są do siebie podobne pod niektórymi względami, to prawdopodobnie podobne są pod każdym względem. Analogia wyjaśnia to, co nieznane, w kategoriach tego, co znane. Na przykład Paweł odwołał się do obrazu jednego ciała z wieloma członkami, aby wyjaśnić relacje wierzących z Chrystusem i ze sobą nawzajem.

Hiperbola to figura stylistyczna, która wyjaśnia istotę sprawy za pomocą wyraźnej przesady. Jest to zwykle przesada świadoma — na przykład: “stokrotne dzięki” — lub świadomie wyolbrzymione stwierdzenie — na przykład: “jestem śmiertelnie zamęczony”. Figurą w naturze swej przeciwstawną do hiperboli jest litota, czyli świadome umniejszenie, minimalizujące znaczenie jakiegoś zjawiska dla nadania wypowiedzi wydźwięku humorystycznego na przykład: “Ruchome obiekty w zupie nie budzą zbytnio apetytu”.

Eufemizmy to słowa mające złagodzić określenia uważane za szorstkie, wulgarne, niedelikatne. Na przykład fakt śmierci opisuje się wyrażeniem “odszedł do wieczności”.

Oksymoron to kombinacja słów ze sobą sprzecznych lub do siebie nie pasujących, na przykład: “Zwiastowanie ewangelii to bogate ubóstwo” albo: “uczciwość może być okrutną uprzejmością”.

Katachreza zastępuje jedno słowo drugim, słabo z nim związanym, tworząc oparte na dysharmonii związki, na przykład: “...tak, byśmy mogli ci złożyć w ofierze nasze wargi jak byki” (możliwy przekład Oz 14,2).

Synekdocha to figura stylistyczna, która pod postacią części rozumie całość lub za całość bierze część, na przykład: “Zwierz na tysiącu pagórków jest mój” (możliwy przekład Ps 50,10).

Metonimia to figura stylistyczna, która z pomocą nazwy osoby, miejsca lub rzeczy określa coś innego — ale to, co się z osobą tą, miejscem lub rzeczą identyfikuje. Na przykład mówi się, że alkoholik ma problem z “butelką”.

Billy Graham użył pięknej ilustracji jako wstępu do swego kazania “Cierpiący Zbawiciel na purpurowym krzyżu”. Źródłem tej ilustracji jest historia jednego z chrześcijańskich hymnów.

Na południowym wybrzeżu Chin, na wzgórzu strzegącym portu Makao, portugalscy osadnicy zbudowali kiedyś potężną katedrę. Ale tajfun okazał się mocniejszy niż dzieło rąk ludzkich. Parę wieków temu budynek runął w gruzy — poza ścianą frontową. Wysoko na szczycie tej sterczącej ściany rzucającej od lat wyzwanie żywiołom widnieje brązowy krzyż. Kiedy Sir John Bowring zobaczył go w 1825 r., napisał słowa tak znajome nam wszystkim:

“Krzyżem Chrystusa się chlubię,

Który się wznosi nad czasu wrakami,

I który światła świętych dziejów łączy

Pod szerokimi swymi ramionami.

Jako chrześcijanie gromadzimy się co roku, by zastanowić się na nowo nad znaczeniem śmierci Jezusa na krzyżu. Chóry na całym świecie śpiewają:

Kiedy rozważam w myślach święty krzyż,

Na którym niegdyś Książę chwały zmarł,

Za śmieć uważam cały ten mój zysk,

Za dumy mojej molem zżarty łach.

Jeśli przykłady “trafiają” do słuchaczy, zostaną przez nich łatwo zapamiętane. Właśnie dlatego należy ich ostrożnie używać. Należy dbać o to, by przykład w istocie swej odpowiadał wyjaśnieniu lub zastosowaniu swą adekwatnością i intensywnością. Na przykład nie porównuj wzburzenia członków twojej wspólnoty do uczuć, jakie musiały miotać Harrym Trumanem, gdy wydawał rozkaz zrzucenia bomby atomowej na Nagasaki. I odwrotnie, nie porównuj decyzji o zwolnieniu pracowników administracyjnych kościoła do wyboru pomiędzy dwoma smakami lodów owocowych. Pamiętaj, ilustracja ma rzucać światło, a nie cień na omawiane zagadnienia.

Zasady ogólne

Nie ma zasadniczo ustalonego zbioru zasad, które rządziłyby wspomnianymi wyżej funkcjonalnymi elementami kazania. Kazanie może się rozpocząć od (1) wyjaśnienia albo od (2) zastosowania, (3) argumentacji, (4) wyjaśnienia za pomocą ilustracji czy od (5) zastosowania za pomocą ilustracji. Powinno jednak zachowywać równowagę i dobre proporcje pomiędzy tymi elementami. Skomplikowane i szczegółowe wyjaśnienie może zawierać zbyt wiele informacji jak na możliwości zapamiętywania słuchaczy albo może być zbyt pouczające. Za dużo elementu zastosowania przy zbyt ogólnikowym wyjaśnieniu prowadzi do kazań płytkich. Ponieważ zastosowanie buduje się na fundamentach wyjaśnienia, bez pewnego wyjaśnienia tekstu nie będzie czego stosować. Podobnie argumentacja nie będzie miała znaczenia, jeśli nie będzie się opierać na wyjaśnieniu, zastosowaniu lub na obu tych elementach jednocześnie. Kazanie obejdzie się bez argumentacji, ale bez wyjaśnienia i zastosowania nie może ono istnieć.

W końcu, jak już powiedzieliśmy, ilustracje mają służyć kazaniu. Jeśli oderwane są od wyjaśnienia lub od zastosowania, przestają mieć sens. Choć kazanie można wygłosić bez ilustracji, warto je polecić.

Kazania będą różnić się obszernością wyjaśnienia, zastosowania, argumentacji lub ilustracji oraz tym, gdzie dany element pojawi się w kazaniu. Jeden i ten sam fragment Biblii może wymagać więcej wyjaśnienia lub zastosowania w zależności od okazji, od przekroju i pokroju słuchaczy, od pory roku, a nawet od doniesień prasowych. Nie ma sztywnych zasad co do tego, w jakim stopniu określony element powinien zostać wykorzystany w danym kazaniu. Decyzja zależy od oceny kaznodziei w czasie przygotowywania kazania. Ostatecznie skuteczność funkcjonalnych elementów kazania zależy od zdolności kaznodziei w dziedzinie skutecznego używania słów.

Kwestie do rozważenia

1. Przygotuj się do omówienia tego, na co przy czytaniu niniejszego rozdziału należało zwrócić uwagę.

2. Który fragment rozdziału dał ci najwięcej do myślenia?

Zastosowanie

(Kontynuacja) Przygotuj kazanie (lub: lekcję dla dzieci, młodzieży, pogadankę dla kobiet, wystąpienie w grupie domowej) w oparciu o wybrany przez siebie tekst. Prześlij do wykładowcy co najmniej plan kazania (z zaznaczonymi: GMT, GCT, TK i GCK) wygłoś to kazanie, nagraj i przedstaw na zajęciach. Kazanie — lub inne wystąpienie — nie może przekroczyć 25 minut. W przygotowaniu kazania wykorzystaj treść niniejszego rozdziału.

Brown, H. C. jr., A Quest for Reformation in Preaching, Waco: Word, 1968, s. 57.

More Southern Baptist Preaching, pod red. H. C. Brown, jr. Nashville: Broadman, 1964, s. 134.

Brown, jr. H. C. A Quest for Reformation in Preaching, Waco: Word, 1968, s. 66.

Fosdick Harry Emerson, Riverside Sermons, New York: Harper & Bros., 1958, ss. 28-37.

Zob. na przykład: “The Effects of the Use of Analogy in Attitude Change and Source Credibility” w Journal of Communication 19 (grudzień 1969), ss. 333-339.

Southern Baptist Preaching, pod red. H. C. Brown, jr. Nashville: Broadman, 1959, s. 52.

Ibid., s. 67.

16 Podstawy zwiastowania prawd Pisma Świętego

Dynamizm kazania 15

1

---