obrazki więzienne-tekst

I. POD�UG KSI�GI

By� dzie� jesienny, ca�y z�oty i modry od gasn�cego s�o�ca i cichej pogody. Oko�o trzeciej po po�udniu przed gmachem wi�ziennym zatrzyma� si� w�z z kapust�.

- Bra-ma! Bra-ma!... - krzykn�� przeci�gle parobek siedz�cy na nim w czerwonym lejbiku i samodzia�owym spencerze.

Nikt si� jednak z otwieraniem bramy nie kwapi�.

- Bra-ma!... - krzykn�� zn�w parobek i zakl��, bo mu si� konie kr�ci� zaczyna�y.

Chwil� trwa�a cisza. Nikt bramy nie otwiera�.

- Nada g�oœnieje ! - przem�wi� flegmatycznie so�dat stoj�cy przed budk� na warcie.

- Bra-ma!... - wrzasn�� parobek z ca�ej swojej si�y. - A prr!... A gdzie!... - doda� œci�gaj�c batem lejcow�, kt�ra mu si� zapl�ta�a w p�szorkach - A�eby ci�'...

Zeskoczy� po orczyku na ziemi�. Okr�ci� lejce na k�onicy i pi�œci� jak taranem zacz�� wali� w bram�.

Rozleg�o si� wielkie echo po sklepionym wn�trzu, przez d�ug� wszak�e chwil� nikt nie przybywa�. Zacz�apa�y wreszcie jakieœ ci�kie kroki, a razem ze zgrzytem klucza obracanego w zamku da� si� s�ysze� g�os cierpki i gniewliwy:

- Czego walisz ? Czego walisz? Czego pr�no pazury obijasz? Jak mam

otworzy�, to i bez twego walenia otworz�!

- A niech�e was, z takim otwieraniem! A prr!... A prr!... - wo�a� parobek biegn�c zn�w do koni, kt�re w bok z wozem skr�ci�y.

Chwyci� lejce i wywijaj�c batem nad ko�mi wjecha� w bram�, kt�rej wierzeje z �oskotem uderzy�y o œciany, a z bramy w podw�rze do po�owy wo��. Nie m�g� dalej, bo zawali�y mu w poprzek drog� skrzynie od kartofli. Zaopatrywano si� na zim� i to spowodowa�o pewne zamieszanie w cichym zazwyczaj dziedzi�cu wi�ziennym.

Zamieszanie to �ywo zajmowa�o aresztant�w wypuszczonych w�aœnie do ogr�dka na popo�udniow� przechadzk�. W�aœciwie m�wi�c nie by�a to przechadzka, ale raczej kr�cenie si� w k�ko i popychanie wzajemne, gdy� miejsca bardzo ma�o, a wi�Ÿni�w stu przesz�o. To. co si� nazywa�o ogr�dkiem. tak�e niewiele do ogrodu by�o podobnym. W jednym z k�t�w podw�rza, obudowanego doko�a murami wi�ziennego gmachu, niskie drewniane sztachety grodzi�y szczup�y kawa�ek gruntu, podzielony dwiema krzy�uj�cymi si� uliczkami na cztery r�wne prostok�ty. Najd�u�sza, za�amana w rogach ogr�dka dro�yna bieg�a popod sztachetami do furtki, wprost kt�rej w przeciwleg�ym k�cie sta�a tak zwana altana, rodzaj okr�g�ej, przejrzystej, z w�skich deszczu�ek zbitej szopy, z czterema wewn�trz �awkami i podtrzymuj�cym krokwie s�upem.

Troch� m�odocianych drzewek trz�s�o w s�o�cu ostatkiem z�otych liœci, a cho� nic by�o najl�ejszego wiatru, liœcie te pada�y cicho na zaros�e zielskiem rabaty i œcie�ki, twardo stopami wi�Ÿni�w ubite. Przy zbiegu prostok�t�w sta�o par� krzak�w bladoliliowych astr�w, kt�re zdawa�y si� obraca� gwiaŸdziste swe oczy za tymi n�dznymi postaciami, co si� po uliczkach snu�y.

Aresztanci chodzili po dw�ch, po trzech, na pi�ty sobie niemal nast�puj�c- Wi�ksza ich cz�œ� mia�a piersi zapad�e i pochylone grzbiety, na kt�rych siwe wi�zienne kapoty wisia�y jakby na ko�kach.

Najcharakterystyczniejsz� cech� wi�Ÿnia jest jego postawa. Przy pewnej wprawie mo�na po niej od pierwszego rzutu oka pozna� d�ugoœ� odcierpianej kary, tak w�aœnie jak si� po z�bach wiek koni poznaje.

Jednoroczni r�ni� si� pomi�dzy sob� znacznie chodem, ruchem r�k i ramion, sposobem trzymania g�owy i noszenia siwego kubraka, sztywnoœci� szyi, nawet trybem wykr�cania si� na zawrotach drogi.

Drugoroczni maj� wszyscy nagi�te grzbiety i kark, jakby wy�a��cy naprz�d z ko�nierza. R�nice ruch�w zacieraj� si� pomi�dzy nimi; najsilniejsi tylko zachowuj� w�aœciw� sobie postaw� jeszcze w trzecim roku. Po tym terminie wszyscy si� upodabniaj�. Cz�owiek przestaje istnie� jako indywiduum, a zamienia si� w cz�stk� tej szarej, bezbarwnej, bezkszta�tnej masy, kt�ra si� nazywa ludnoœci� wi�zienn�. Nogi wi�Ÿnia staj� si� wtedy kab��kowate i w�t�e; ustawione przy sobie stopy rozwieraj� si� pod k�tem coraz prostszym; naprz�d wygi�te kolana dr�� nieraz widocznie, ch�d bywa ci�ki, wlok�cy si�, ruchy niedo��ne, powolne, a r�ce wisz� po obu bokach cia�a jakby nadmiernie wyd�u�one i wyruszone ze staw�w. Rzecz dziwna, przeobra�eniu temu podlegaj� g��wnie m�czyŸni. Kobiety wszystkie prawie zachowuj� nienaruszon� odr�bnoœ� swoj� przez d�ugie lata i dopiero najstarsze, po wielokrotnych powrotach dogasaj�ce tu aresztantki ulegaj� niweluj�cym wp�ywom wi�ziennego �ycia.

Po ruchach i postawie idzie cera. Ta w pierwszym roku bywa blada, œniada, krwista nawet, podlega momentalnym zmianom zabarwienia i w og�le ma silniejsze, cieplejsze tony. W drugim roku wi�dnie i ��knie bardzo szybko, sk�ra w�tleje i nabiera pergaminowej suchoœci i martwoty; w trzecim rzuca si� na ni� jakiœ cie� zielonkowaty, zw�aszcza oko�o uszu, ust i oczu, niekiedy barwa ��ta, oleista, cie� ten przemaga, szczeg�lniej na skroniach i czole, kt�re si� nieraz tak œwieci, jakby napuszczone t�uszczem. W dalszych latach twarz wi�Ÿnia staje si� rozmi�k��, przybiera barw� ziemist� i jest wybornym dokumentem do s��w Genezy opiewaj�cych, i� cz�owiek ulepiony zosta� z gliny i z mu�u ziemi. Zmianom tym podlega wi�kszoœ� kobiet na r�wni z m�czyznami.

Trzeciorz�dn� w charakterystyce zewn�trznej wi�Ÿnia cech� jest wyraz oczu, spojrzenie. U pierwszorocznych bywa ono zwykle ruchliwe, lataj�ce, niespokojne, gor�czkowe. Zapalaj� si� w nim i gasn� blaski niespodziane, iskry przelotnych wzrusze�, obaw, pomys��w, zalegaj� je cienie nagle, g��bokie, z siwych czyni�c Ÿrenice zielone, z modrych - czarne. W drugim roku Ÿrenica wi�Ÿnia blednie, m�ci si�, zeszkliwia i upodabnia do stoj�cej w b�otnym dole wody. W trzecim matowoœ� spojrzenia wzrasta z dniem ka�dym, oczy ko�owaciej� i jakby zaokr�glaj� si� w orbitach, a z g��bi ich wyziera og�lne zniedo��nienie albo zwierz�ca z�oœliwoœ�. Z biegiem czasu rozwija si� to a� do idiotyzmu w jednym kierunku, a� do prawdziwie ma�piej przebieg�oœci w drugim. Idiotyczne spojrzenie godzi si� bardzo dobrze ze spleœnia�� jakby cer� wi�Ÿnia i zwykle z ni� chodzi w parze. Bywaj� wszak�e wyj�tki, a kiedy w gliniastej, rozmi�k�ej twarzy zagorzej� Ÿrenice pos�pnym, czerwonawym ogniem, zjawisko to bywa straszne i zwykle si� ko�czy jak�œ katastrof�.

Takim w�aœnie spojrzeniem pa�aj�cym patrzy� w otwart�, nieco widn� z jednego k�ta w ogr�dku bram� m�ody stosunkowo wi�zie�, kt�rego wszak�e postawa i cera zdradza�y dawnego ju� aresztanta.

Na oko wida� by�o, �e siedzi ju� najmniej cztery, pi�� lat mo�e. Musia�a to by� jednak organizacja wyj�tkowo silna, gdy� prosty dot�d i sztywny kark unosi� wysoko nad inne jego ogolon� i czarniaw� g�ow�.

W tej chwili wi�zie� by� pochylony nieco ku sztachetom; szeroko rozwarte nozdrza zdawa�y si� wietrzy� powiew ulicy z niepohamowan� ��dz�, na szyi pulsowa�y grube, napi�te �y�y, a w p�otwartych ustach wida� by�o z�by drobne, ostre i niezwykle bia�e. Jedn� z r�k wsun�� za kubrak i koszul� na pierœ, jakby chcia� poczu� cia�o �ywe albo te� przygnieœ� garœci� serce wstrz�sane silnym, g�uchym biciem.

Drug� r�k� wpar� mi�dzy sztachety, aby si� �atwiej utrzyma� na kab��kowatych, widocznie w tej chwili dr��cych nogach.

Baczniejszy spostrzegacz pozna�by z �atwoœci�, �e wi�zie� przebywa ten punkt krytyczny, w kt�rym cierpienie, jeœli nie prze�ama�o woli i energii, staje si� na d�u�ej wprost nieznoœnym, niemo�liwym. Pot�d - a nie dalej - krzyczy coœ w ludzkiej istocie, kt�ra dosz�a do takiego krytycznego punktu; a prawodawstwo kryminalne nigdy doœ� szeroko uwzgl�dni�, nigdy doœ� bacznie rozpozna� nie mo�e tego momentu psychicznego.

Oparty o sztachety i wychylony z jak�œ drapie�n� po��dliwoœci� na podw�rze wi�zie� znany by� powszechnie pod nazw� Cygana.

Cyganem zwali go towarzysze, stra�nicy, kancelaria, nawet w ksi�dze, gdzie zapisywano zarobki, figurowa� pod tym nazwiskiem, z czasem zapomniano zgo�a, czy mia� jakie inne, a i on sam zdawa� si� nie pami�ta� o tym. Poniewa� stan��, ci, co szli obok i za nim, stan�li tak�e. Powyci�ga�y si� szyje, powznosi�y ramiona, jedni si� wspinali, drudzy szturchali stoj�cych przed sob�, inni jeszcze przest�powali z nogi na nog� w miejscu, jak to czyni� zamkni�te w klatkach zwierz�ta- Spojrzenia skupia�y si� w dw�ch punktach. Jedni patrzyli na w�z, konie i kapust�, drudzy na nia�k� od pana sekretarza, kt�ra z uœpionym na kolanach dzieckiem siedzia�a w progu oficyny ko�ysz�c si� z boku na bok i nuc�c bezbarwnym g�osem jedn� z tych melodii, kt�rym katarynki szerok� popularnoœ� nada�y. Tu� przy niej sta�a z szaflikiem w r�ku Janowa, kucharka, i tak�e na w�z patrzy�a. Nie opodal bawi� si� ch�opak str�a. Kapusta by�a w tym roku niezwykle dorodna. Wielkie jej g�owy, jedne czubate, pod�u�ne, zielonkawe, z lekko postrz�pionymi brzegami zdawa�y si� p�ka� i otwiera� jak tulipanowe kielichy, nie mog�c powstrzyma� naporu rozros�ych oœrodk�w swoich; inne lœni�ce, bia�e, p�askie, szczelnie srebrzyste �y�kowanym liœciem obci�gni�te, le�a�y na wozie wa�ne, ci�kie, œwiec�c z dala jak œnie�ne k��by i skrzypi�c j�drnie za ka�dym dotkni�ciem. Pomi�dzy nimi tkwi�y tu i �wdzie na wysoko obna�onych g��bach lekkie i puste szalki z brunatno poplamion� powierzchni�, niewiele co warte i bez targu, do pe�nych kop dodane.

Ci, co patrzyli na nia�k�, nie mniej mieli pi�kny widok. Dziewczyna by�a m�od�, ros��, a jej rozkwit�e kszta�ty uwydatnia�a lekka perkalowa sp�dnica i taki� kaftan. Ci�ki ��tawy warkocz spada� jej nisko na kark, a ma�a r�owa chusteczka nie pokrywa�a bia�ej, lekko s�o�cem oz�oconej szyi. Rytmiczny ruch, jakim si� ko�ysa�a z boku na bok, dodawa� jej jakby sennego wdzi�ku.

Cygan nie patrzy� wszak�e ani na nia�k�, ani na kapust�. Gorej�ce jego oczy, zrazu w czeluœciach bramy utkwione, obiega�y teraz podw�rze, oblatywa�y drzwi i okna w wewn�trznych murach wi�zienia, mierzy�y odleg�oœ� furtki od skrzyni i skrzyni od wo��, wreszcie wpi�y si� z jak�œ dzik� przenikliwoœci� w twarz stra�nika, kt�ry, bokiem do wi�Ÿni�w zwr�cony, sta� przed altan� i prowadzi� z kimœ spokojn� gaw�d�, brz�kaj�c od czasu do czasu kluczami na znak obecnoœci i czujnoœci swojej.

Tymczasem w bram� wjecha� drugi w�z z kapust�.

- Jecha� tam!... Jecha� dalej!... - rozleg�o si� wo�anie.

Parobek w czerwonym lejbiku, kt�ry dopiero czwart� kop� liczy�, odwr�ci� si� i hukn��:

- A gdzie� ci to pojad�?... Na �eb?... Nie widzisz, �e skrzynia? Œlepyœ?...

- Prrr... prrr... - da�o si� s�ysze� w samym sklepieniu bramy, a w�z zatrzyma� si� w po�owie drogi tak, �e mu tylko ko�a na ulicy pozosta�y.

Obaj parobcy zacz�li teraz ha�aœliwie deliberowa�, jak wykr�ci� skrzynie, �eby wozy mog�y w podw�rze wjecha�,

- O laboga! - przem�wi�a nagle Janowa - tak mi si� coœ w oczach mig�o jakby nasza œwinia... A skocz no, J�zek, do chlewiku, obacz. czy si� maciora nie wywar�a k�dy... Ino duchem, na jednej nodze.

Ch�opak w chwil� by� z powrotem.

- Co si� tam mia�a wywrze�. Taka ob�arta, �e si� rucha� nie mo�e... Uk�ad�a si� w s�omie i le�y, a prosiaki przy niej jak pijawki wisz�.

- A tak mi si� coœ siwego mig�o mi�dzy ko�mi, w�aœnie jakby œwinia...

- Gdzie? - zapyta�a powolnym g�osem nia�ka.

- A gdzie by? Akuratnie mi�dzy ko�mi. O tu! - pokazywa�a Janowa stan�wszy w pobli�u w�skiego przesmyku, jaki mi�dzy skrzynia a wozem pozosta�.

- Przywidzia�o si� Janowej, i tyle - odrzek�a nia�ka podejmuj�c na nowo swoj� jednostajn� piosenk�.

- Ale!... Co mi si� mia�o przewidzie�? Przecie cz�owiek nie pijany, jak Boga kocham, tak akuratnie mi�dzy ko�mi coœ siwego przelecia�o... Pies nie pies, œwinia nie œwinia, �ebym tak zdrowa by�a!

W tej chwili stra�nik rzuci� okiem i nie zobaczy� g�ruj�cej zwykle nad innymi czarniawej g�owy Cygana.

- Cygan!... Gdzie Cygan?--- - wrzasn�� przyskakuj�c do wp�otwartej furtki.

Aresztanci spojrzeli po sobie. Cygana nie by�o.

- A to musi nie co, ino ten ladaco œwisn�� bez bram� pod wozem - m�wi�a Janowa klasn�wszy w d�onie. - Jak mi B�g mi�y, takom go widzia�a. Ino mi si� mign��... Jeszcze myœla�am, �e œwinia.

- A �eby was najjaœniejsze!... - wrzasn�� stra�nik chwyciwszy si� za g�ow�.

W podw�rzu s�dny dzie� nasta�. Aresztant�w sp�dzono w jednej chwili w korytarze, pogo� za zbiegiem rzuci�a si� w ulic�.

- �apaj!... Trzymaj!... - rozleg�o si� najpierw z bliska, potem coraz dalej, dalej.

O sto krok�w mo�e od wi�zienia le�a� siwy kubrak pod murem, nieco dalej le�a�a czapka.

Nie by�o teraz w�tpliwoœci, w kt�r� stron� ucieka� Cygan. Jako� w chwil� potem Filip, ojciec J�zka, zobaczy� Cygana, jak w koszuli i w hajdawerach lecia�, jakby go wiatr unosi�, ziemi ledwo dotykaj�c stopami.

Okrzykn�a si� pogo� ponownie, a zbieg p�dzi� przed tym okrzykiem, jakby mu w dwoje tyle r�czoœci przyby�o. Z�a jego gwiazda trzyma�a go wszak�e ci�gle w prostej linii na oczach goni�cym. Bieg� jak strza�a szybko i jak strza�a wci�� prosto przed siebie. To go zgubi�o.

Okrzyki goni�cych doœciga�y go coraz bli�ej, a przestrze�, kt�ra go od nich dzieli�a, zmniejsza�a si� co chwila.

Wtem pad�, a cho� si� w tej�e sekundzie niemal porwa� z ziemi i zn�w p�dzi� dalej, zna� by�o, �e si�y jego bliskie by�y wyczerpania.

Bieg� wszak�e jeszcze chwil�, coraz wolniej, wolniej, nareszcie jakby sarn czuj�c, �e nie ujdzie - odwr�ci� si� nagle i stan�� twarz� w twarz przeciw

pogoni.

By� straszny- Oczy jak pochodnie, twarz trupio œci�gni�ta, z�by wyszczerzone jakby do k�sania, na ustach nieco krwawej piany. Filip dopad� pierwszy. Chwyci� go Cygan za o�ydla, zaszamota� nim i cisn�� o bruk jakby powi�Ÿ s�omy. Za Filipem przypadli inni. Zbieg broni� si� rozpaczliwie. Gryz�, dar�, pi�œciami o �by grzmoci�, kopa� - by� wœciek�y.

A� go nasiedli w szeœciu czy w siedmiu jak dzika, a obaliwszy na ziemi�, zgnietli mu kolanami piersi, pokrwawili go, poszarpali na nim koszul� i tak zmordowali, �e trzeba go by�o do wi�zienia na r�kach nieœ� niby martwe brzemi�,

Kiedy si� ockn�� w ciemnej, ca�y dr��cy i mokry od wylanych na niego kub��w zimnej wody- zawo�ano go do kancelarii. Jeszcze wszak�e pan nadzorca nie zd��y� przysi�œ� i zapali� cygara, kt�re mia�o mu s�u�y� do umilenia przykrej konferencji, jeszcze je œlini� obracaj�c w pulchnych palcach pomi�dzy grubymi i pi�knie zarysowanymi wargami, kiedy w progu stan�a pod przyw�dztwem stra�nika deputacja powa�na, bo z samych recydywist�w i najstarszych z�odziei z�o�ona.

Dw�ch pos�ugaczy trzyma�o tymczasem pod pachy Cygana, kt�ry usta� na nogach nie m�g�, chwia� si� ca�y i co chwila ociera� pot z bladej jak chusta twarzy.

Pan nadzorca zmarszczy� czo�o i wydawszy policzki patrzy� ku drzwiom pytaj�cym wzrokiem. Trzech z deputacji podst�pi�o do zielonego sto�u i poca�owa�o "wielmo�nego" w r�k�.

- A co to powiecie? - zapyta� udobruchany t� oznak� pokory dygnitarz.

- A to dopraszamy si� �aski wielmo�nego pana - przem�wi� Wiewi�ra, prowodyr recydywist�w, kt�ry ju� z�by zjad� na wi�ziennym chlebie - cobyœmy mogli Cygana sami bez si� s�dzi�. Wszystkim on nam wstydu zada� i wszystkich przed oczami wielmo�nego pana i ojca naszego w brudn� koszul� obl�k�. Nie b�dzie tera �adnej swobodnoœci dla porz�dnego haresztanta i wszystko si� skurczy. Doœ� ju� by�o ci�ko (tu g�oœne siekni�cie pozosta�ych u drzwi deputat�w), tera b�dzie jeszcze ci�ej.

- O, co ci�ko, to ci�ko! - przerwa� piskliwym g�osem najbli�ej stoj�cy �eglarek.

Drugie, jeszcze g�oœniejsze siekni�cie deputat�w u progu.

- Tak my przyszli prosi� i doprasza� si� wielmo�nego ojca i dobrodzieja, cobyœmy mu kar� sami wysadzili, wedle naszego zrozumienia i po sprawiedliwoœci...

- No - przem�wi� wahaj�ce pan nadzorca - dobrze to jest, ale c� wy z nim myœlicie zrobi�?

-A zbi�, wielmo�ny panie - odpar� Wiewi�ra g�osem szczerego przekonania o doskona�oœci tego œrodka. - Na takiego, wielmo�ny panie, ga�gana, to nie ma jak bicie. A co on, wielmo�ny panie? To on pierwszy si� tu popad� i b�dzie wszystkim zapr�szenie ocz�w robi�? Wielmo�nego pana martwi�? Ojca, matki nie szanowa�, wi�zienia nie szanowa�, to co na takiego jak nie baty?... On i porz�dnego bata niewart! �eby jego choroba! Tfy!

Tu splun�� m�wca, a retoryczna ta figura pobudzi�a deputat�w do nowych wzdycha� u progu.

Pan nadzorca b�bni� palcami po stole- By� on w po�o�eniu arcydelikatnym. Z jednej strony uœmiecha�o mu si� takie zako�czenie tej niemi�ej sprawy, z drugiej mia� skrupu�y co do legalnoœci podobnego jej obrotu. Na szcz�œcie przypomnia� sobie, �e czyta� gdzieœ niedawno, jako w Ameryce nieraz sami przest�pcy wymierzaj� kar� na swych towarzyszy. To go uspokoi�o od razu. Owszem, nada�o myœlom jego bieg g�rny i wznios�y. Czu� si� inicjatorem nowych idei w spo�ecze�stwie, idei z Nowego Œwiata. Czu� si� humanist� na wielk� skal�.

Wyd�� tedy œwie�o ogolone policzki, co uwydatni�o pi�kny jego podbr�dek, i odsapn�� kilka razy z zupe�nym zadowoleniem.

Cygan tymczasem pochyli� g�ow� na piersi i przymkn�� zagas�e oczy. Wszystkie musku�y jego bolesnej twarzy drga�y. Zdawa�o si�, �e jest bliskim omdlenia.

- Dobrze to jest - powt�rzy� pan nadzorca - ale niech�e kara nie b�dzie l�ejsz� od tej, jak� bym mu sam naznaczy�.

M�wi� to. aby coœ powiedzie�. Przekonany by� bowiem, �e wydaje Cygana w r�ce ci�kie i nieub�agane.

- Niech ju� wielmo�ny pan na nas si� ubezpieczy. - Pok�oni� si� Wiewi�ra. - Ju� my go tam tak oporz�dzim, coby mu si� odechcia�o na drugi raz. Ju� my go...

Nie sko�czy�. Pan nadzorca podni�s� si� z fotela.

- Jakub! - zawo�a� na stra�nika - wyprowadzi� go im na g�rny korytarz- Niech i inni pos�uchaj� dla swojej nauki. A potem do mnie tu do kancelarii, to mu sumienie roztrz�sn�.

Jakub zwr�ci� si� na lewo w ty�, pacho�ki popchn�li Cygana, a deputacja przyst�pi�a do uca�owania r�ki "wielmo�nego", kt�ry teraz dopiero m�g� swobodnie zapali� cygaro i przejrze� dzienniki.

W chwil� potem na g�rnym korytarzu rozleg� si� krzyk ostry, przeci�g�y.

Jedn� z najmilszych czynnoœci pana nadzorcy by�o roztrz�sanie sumie� aresztanckich. Posiada� on ca�y zapas przem�wie� moralnych w wielkim religijnym i spo�ecznym stylu, ca�� kopalni� przestr�g wzruszaj�cych, ca�y skarbiec pi�knie zaokr�glonych zda� i buduj�cych maksym. Stanowi�o to jego specjalnoœ� i przedmiot prawdziwego dyletantyzmu- A czyni� to wszystko z natchnienia, bez uprzednich przygotowa�, improwizowa� po prostu. Przy improwizacji takiej sam bywa� niezmiernie wzruszony, a dr��cy z lekka g�os jego i oczy, mg�� wilgotn� zasz�e, pobudza�y do skruchy wszystkich, kt�rzy si� ju� do winy przyznali.

St�d uwa�any by� za urz�dnika prawdziwie u�ytecznego, a to uznanie zas�ug pobudza�o go do nowych wysi�k�w krasom�wczych.

Tym razem wszak�e wymowa pana nadzorcy nie znalaz�a odpowiedniego zastosowania. Cygan bowiem zaraz po egzekucji swojej straci� przytomnoœ�, a potem wpad� w tak� gor�czk�, �e go jeszcze tej samej nocy do lazaretu przenieœ� musiano.

Le�a� tydzie�, le�a� dwa tygodnie, plu�, kaszla�, kw�ka�, skar�y� si�, �e go w piersiach, to w plecach k�uje, i wychud� strasznie. Zwl�k� si� nareszcie ze swego tapczana i pochylony, zestarza�y, wi�cej do cienia ni� do cz�owieka podobny, pod numer poszed�. Ale tu pogorszy�o mu si� raptownie. Dosta� dreszcz�w, gor�czki, krew mu si� ustami rzuci�a, a� trzeciej coœ nocy umar� nad ranem, nie obudziwszy ani jednym j�kiem �adnego ze swoich s�siad�w.

Teraz dopiero zacz�to przeb�kiwa�, �e Wiewi�ra zanadto mu "do�o�y�". M�odsi zw�aszcza, "frajery", kt�rych zwykle recydywiœci we wzgardzie i poniewierce maj�, burzyli si� po k�tach.

- Ju�ci to nie po katolicku tak cz�eka zbi�, �eby go a� ubi� - m�wi� jeden.

- Przecie go nie ubili na pi�kne...

- Nie ubili na pi�kne, ale w nim wszystkie w�tpia het precz oberwali. To jak�e mia� �y�? Musia� umiera�.

Tymczasem w kancelarii przygotowywano raport, jako taki a taki wi�zie� na gor�czk� czy te� febr� umar�. W�aœnie podyktowa� by� pan nadzorca powy�sze s�owa pomocnikowi swemu, kiedy ten rzek�:

- Kiedy� mu si� wyrok mia� sko�czy�?

- Tak na pami�� nie mo�na wiedzie� - odpar� "wielmo�ny" - ale przecie� to wszystko pod�ug ksi�gi idzie. Jakub! podaj no ksi�g�!

Poda� Jakub czarno oprawny wolumin, a pan sekretarz przerzuca� go zacz��.

- A to co? - zawo�a� nagle i podni�s� wzrok na pana nadzorc�, wskazuj�c palcem dat�.

Pan nadzorca spojrza� niedbale przez rami�. Spojrza� i raptem zerwawszy si� z fotela utkwi� przera�one oczy w twarzy pana sekretarza. Chwil� trwa�o milczenie, podczas kiedy tych dw�ch ludzi przenika�o si� wzajemnie wzrokiem.

- Tam do licha - zawo�a� wreszcie pan nadzorca zapomniawszy zupe�nie o obecnoœci Jakuba- - A to� si� jemu wyrok sko�czy� blisko na dwa tygodnie przed ow� ucieczk�...

Sta� Jeszcze chwil� i patrzy� os�upia�y przed siebie.

- Diabli go wiedzieli! - wykrzykn�� wreszcie rzucaj�c si� w fotel i nie by�o ju� wi�cej o tym mowy.

Przez par� wszak�e nast�pnych tygodni drzwi kancelarii nie zamyka�y si� prawie. Od samego rana pukanie pod numerami.

- Czego tam?-pyta niecierpliwie stra�nik.

- Otwiera� no, otwiera�! Musz� iœ� do kancelarii.

- A co tam? - pyta pan nadzorca wchodz�cego aresztanta w towarzystwie stra�nika.

- A to, prosz� wielmo�nego pana, przyszed�em si� dowiedzie� wedle wyroku, bo mo�e mi si� ju� sko�czy�.

- C� znowu! - m�wi� zmieszany ,,wielmo�ny" - przecie� masz w wyroku dwa lata, a siedzisz dopiero p�tora.

- Tak ci to niby jest, wielmo�ny panie, ale chcia�bym wiedzie� dokumentnie wed�ug ksi�gi...

Pan nadzorca przygryza czerwone, pe�ne wargi, �eby nie wybuchn��.

Po chwili znowu ta sama historia. Za kwadrans - znowu. Dziewi�ciu, pi�tnastu, dwudziestu wali naraz we drzwi, wszyscy wo�aj� stra�nika, wszyscy chc� iœ� do kancelarii. Jakub biega od numeru do numeru, krzyczy, prosi, traci g�ow�, nareszcie najciekawszych prowadzi do kancelarii.

- Prosz� wielmo�nego pana, przyszliœmy si� dowiedzie� wedle wyrok�w. bo mo�e ju� si� nam poko�czy�y...

- IdŸcie do diab�a z waszymi wyrokami! - krzyczy w ostatniej pasji pan nadzorca. - A to cz�owiek nawet spokojnie odetchn�� nie mo�e. -

By�o to w�aœnie po obiedzie.

- Ale my chcieli zobaczy� ksi�g�. Ja umiem czyta�.

- I ja...

Pan nadzorca czuje si� z�amany. Ka�e Jakubowi podawa� ksi�g�, pokazuje palcem daty, t�umaczy. Aresztanci kr�c� g�owami z niedowierzaniem. Jeden z nich udaje, �e czyta. Wychodz� wreszcie, aby powr�ci� jutro, pojutrze, za tydzie�. O biedny Cyganie! To by�a twoja pomsta!

II. "JESZCZE JEDEN NUMER"

- A to? - zapyta�am, kiedyœmy doszli do ko�ca wi�ziennego korytarza, gdzie w g��bi wida� by�o drzwi na klucz zamkni�te.

- To - odrzek� zako�ysawszy si� lekko nadzorca - to jest jeszcze jeden numer.

Rozmowa mia�a miejsce za pierwszej bytnoœci mojej w wiezieniu, kiedym jeszcze nie wiedzia�a, �e si� tu o nic pyta� nie nale�y

Co zobaczysz, us�yszysz, zauwa�ysz, w powietrzu chwycisz - to twoje, ale daremnie byœ pyta� o cokolwiek. Nie dlatego, �eby ci kto w odpowiedzi mia� pozosta� d�u�nym. Bro� Bo�e. Ale da ci tak� odpowiedŸ, �e z niej nic wycisn�� nie potrafisz.

Mury tu za to m�wi�, zwierzaj� si� œciany, w d�ugich korytarzach s�ycha� szept st�umiony. Kto za tym g�osem iœ� mo�e, dochodzi czasem bardzo ciekawych rzeczy.

Nie znaczy to bynajmniej, aby z ludŸmi tutejszymi m�wi� nie by�o warto. Owszem. Ale w rozmowie takiej trzeba uwa�a� bacznie na dwie rzeczy. Na to, czego ci nie m�wi�, i na to, o czym za du�o m�wi�. Gadatliwoœ� bowiem s�u�y tu cz�sto ku tym samym celom, co i milczenie, a kancelaryjna wrzawa jest jak gdyby obliczon� na zatarcie jakichœ cichych g�os�w, o kt�rych nie wiedzie�, czy s� s�owem, czy westchnieniem. Tote� przy zwiedzaniu wi�zienia szczeg�lniej z�udze� s�uchowych wystrzega� si� nale�y.

To, co tu jest do zobaczenia, kr�tkowidz dojrze� mo�e, ale tylko subtelne ucho dos�yszy to, co dos�ysze� trzeba.

Najwa�niejsz� ku temu przeszkod� jest uprzejmoœ� samego zarz�du. Gdy wejdziesz, a raczej, gdy si� przekonaj�, �e wejœcia twego unikn�� niepodobna, stajesz si� natychmiast przedmiotem nies�ychanej, ojcowskiej niemal pieczo�owitoœci i prawdziwie rycerskich wzgl�d�w. Sam ,,wielmo�ny" wybiega do przedsionka ci� wita�, sam ci� do kancelarii wprowadz�, sadowi, uœmiecha si�, zaciera d�onie i zapewnia, �e jest z przybycia twego najszcz�œliwszy. We wszystkim tym, co m�wi, zna� pewne roztargnienie. Przewraca papiery, szuka kluczy od biurka, skinieniem r�ki odprawia stra�nika, zaledwie stan�� we drzwiach i usta otworzy�, przy czym oczy jego odbywaj� szybki, sumaryczny przegl�d kancelarii- Zapytuje si� wreszcie, czy ca�e wi�zienie chcesz zwiedzi�. Odpowiadasz skromnie, �e zastosujesz si� do woli i czasu pana nadzorcy. W tej chwili oczy jego uspokajaj� si� nieco, wolniej oddycha, glos ma r�wniejszy, ruchy nie tak nerwowe.

Naturalnie, kt� by si� trudzi� zwiedzaniem wszystkiego! On sam ci poka�e, co jest najciekawsze. Wyda tylko pewne dyspozycje. Od chwili, gdy zacz�� m�wi�, s�yszysz oci�a�e kroki w korytarzu. Odg�os ten irytuje "wielmo�nego" widocznie. Marszczy czo�o uœmiechaj�c si� do ciebie i rzuca w stron� korytarza skoœne, urwane spojrzenia, m�wi�c g�oœniej, ni� tego wymaga potrzeba. Wybiega wreszcie, nie przerywaj�c rozmowy a� do chwili naciœni�cia klamki, przy czym œmieje si� kr�tkim, przymuszonym œmiechem.

Na progu ogl�da si� jeszcze. Zna�, �e rad by si� rozdwoi�, i tu zosta�, i tam by� koniecznie. Wychodzi nareszcie, a ty zostajesz sam.

Jeœli jesteœ nowincjuszem w obserwacji, przygl�dasz si� wielkim ksi�gom roz�o�onym na zielonym suknie d�ugiego sto�u, szafom zape�nionym papierami, plikom akt�w po k�tach rzuconym i wspania�emu przyciskowi, kt�ry le�y na najwidoczniejszym miejscu. Zatrzymujesz wreszcie wzrok na czarnym krucyfiksie i Chrystusie z koœci s�oniowej i jakieœ b�ogie ciep�o nape�nia ci piersi.

Jeœli zaœ nowicjuszem nie jesteœ lub jeœli oczy twoje instynktem widz�, gdzie w takich biurach iœ� i czego szuka�, to przede wszystkim patrzysz na wytart� i jakby wy��obion� licznymi stopami pod�og� w progu, na szczup�e oszalowanie tworz�ce nie opodal od wejœcia rodzaj wp�przy�mionego i ciasnego kojca, gdzie si� daj� "widzenia", wreszcie spogl�dasz na pokryte grub� warstw� kurzu ksi��czyny, kt�re le�� kupkami na oknie, widocznie rzadko bardzo poruszane.

W tej chwili wraca "wielmo�ny". Jednym rzutem oka obejmuje sytuacj�

i kierunek twego spojrzenia.

- Ach, to? - m�wi uœmiechaj�c si� skromnie. - To biblioteczka nasza... Pocz�tek, zar�d biblioteczki... Zniszczone to, bo ci�gle w ruchu - dodaje bior�c w r�k� tomik, z kt�rego si� sypie kurz i wr�cz s�owom jego zaprzecza-

Zbli�asz si�, przygl�dasz, wreszcie, chc�c mie� wyobra�enie o ca�oœci, zapytujesz, jakie te� w tej chwili ksi��ki s� w czytaniu. Okazuje si�, �e w tej chwili, w�aœciwie m�wi�c, �adnych ksi��ek w czytaniu nie ma. Ca�y "zar�d" na oknie le�y pod warstw� py�u. Dowiadujesz si� przy tym, �e te "szelmy" strasznie wszystko niszcz� i �e gdyby im tylko ksi��ek da� do r�ki, to "oho!"

Dowiadujesz si� tak�e, �e z wi�Ÿniami w �adne rozmowy wdawa� si� nie warto, bo wszyscy k�ami�; �e on sam, "wielmo�ny", cud�w tu dokaza�, �e go aresztanci jak ojca kochaj�, �e wydatki s� ogromne, �e roboty r�czne post�puj� wzorowo, �e wreszcie co do moralnoœci wi�Ÿni�w to si� tu nic zrobi� nie da, bo to zatwardzia�e dusze, z kt�rymi czego on sam nie zrobi�, tego ju� nikt nie zrobi!

Ale mo�e byœ chcia� najpierw zobaczy� ogr�dek? Nie? Wolisz gmach ogl�da�? Naturalnie, ka�dy ma sw�j gust. Chocia� ogr�dek jest ciekawy, bardzo ciekawy. W inspektach s� ju� nawet rzodkiewki. A gdy to "wielmo�ny" m�wi, oczy jego biegaj� po twojej twarzy z niezmiern� szybkoœci�. Gdyby m�g�, przebi�by ci� na wylot spojrzeniem. Wchodzi wreszcie stra�nik i w milczeniu staje w progu. "Wielmo�ny" rzuca na niego wzrok pytaj�cy. Stra�nik sk�ania g�ow�. W tej chwili pan nadzorca zaczyna rozmow� o pogodzie wypowiedziawszy kilka zupe�nie uzasadnionych pogl�d�w na jej stan obecny i nagle przerywa sobie od niechcenia pytaniem, czy �yczysz ju� zacz�� swoje ogl�dziny. Pytanie to postawione jest z mistrzowsk� oboj�tnoœci�.

Naturalnie okazujesz zupe�n� gotowoœ�. Stra�nik drzwi otwiera, wychodzisz, a za tob� wychodzi "wielmo�ny".

Okaza�byœ si� zupe�nym gburem, gdybyœ nie pochwali� czystoœci schod�w i korytarzy w tej samej chwili, w kt�rej uderzy ci� na nich wo� st�ch�a i o md�oœci przyprawi� mog�ca. Nie sk�amiesz. Pod�ogi s� istotnie czyste.

Na schodach spotykasz wi�Ÿnia czo�gaj�cego si� na czworakach ze skorup� w r�ku, kt�r� skrobie stopnie.

Zobaczywszy "wielmo�nego" wi�zie� zrywa si�, opuszcza r�ce, staje pod œcian� przylepiaj�c si� do niej, sp�aszcza, maleje, w mur wsi�ka niemal.

Nie przychodzi mu to z trudnoœci�. Jego ogolona g�owa, twarz szara i siwy kubrak odbijaj� od muru ledwo s�abym tonem. Wy�ej spotykasz dw�ch jeszcze. Nios� oni doœ� du�y ceber, przez kt�rego uszy przechodzi dr��ek. Ta sama md�a wo�, silniejsza tylko, bucha na ciebie z cebra. To obiad. Stajesz wreszcie na g�rnym korytarzu w oddziale, przypuœ�my, kobiecym. Tu stra�nik zatrzymuje si� i wysun�wszy wielki klucz spogl�da na "wielmo�nego". "Wielmo�ny" macha r�k� na znak, �e mu wszystko jedno. Po czym ka�e otwiera� nr 9. Wchodzisz wzruszony, coœ œciska ci� w gardle, coœ ci mg�� oczy zas�ania. W pierwszej chwili nie czujesz nawet charakterystycznej md�ej woni, kt�ra tu jeszcze si� wzmaga. Aresztantki otaczaj� "wielmo�nego" ca�uj�c go w r�ce. Starsze wytaczaj� przed nim r�ne sprawy, m�odsze uœmiechaj� si�. mizdrz�, nastawiaj�, stroj� dziwaczne miny. "Wielmo�ny" klepie je po ramieniu, grozi im palcem na nosie, zapytuje to o t�, to o ow�, Wywo�ane po imieniu wychodz� z k�t�w; kilka z nich ma g�ow� g��boko spuszczon�.

Tymczasem zjawiaj� si� inne, spod dalszych numer�w, kt�re stra�nik otworzy� tak�e. Te s� œmielsze jeszcze. Na ciebie patrz� z ciekawoœci�, szydercz� niemal, i tr�caj� si� �okciami. Wreszcie jedna z nich ca�uje ci� w r�k�. Natychmiast czyni� to samo wszystkie inne, pchaj� si�, poci�gaj�c nosami i wzdychaj�c g�oœno. Jeœli kt�rej zapytasz o co, odpowiada za ni� sam "wielmo�ny", kt�ry te� z w�aœciwym sobie pi�knym, okr�g�ym gestem przedstawia ci niekt�re "bardzo porz�dne aresztantki". tudzie� t�umaczy urz�dzenia izby, widoczne zreszt� i bez tych objaœnie�.

- Ot, tu maj� okno - m�wi na przyk�ad - tu piec. tam tapczany...

Kieruje twoj� uwag�, m�wi bardzo g�oœno i bardzo obficie.

Gdy wzrok tw�j zatrzyma si� d�u�ej na jakiejœ twarzy lub na jakimœ k�cie, "wielmo�ny" niepokoi si� natychmiast, mruga oczyma, podchodzi i pokazuje ci szyde�kow� robot�, wyj�t� z r�ki jednej z aresztantek. Jest przy tym psychologiem.

- To nic ciekawego - szepce krzywi�c wzgardliwie usta, skoro dojrzy �ywszy b�ysk w twoim spojrzeniu - zwyczajna z�odziejka!... Niewiele nawet skrad�a, nie op�aci�o jej si�...

Macha r�k� i uœmiecha si� gorzko. Po dziesi�ciu minutach spogl�da ku drzwiom. Ma ju� tego dosy�. Ale nie by�by sob�, gdyby pomin�� tak wyborn� sposobnoœ� do buduj�cego przem�wienia.

Podnosi tedy g�ow�, podaje pierœ naprz�d i zatrudniwszy bia�e palce pi�knej swej r�ki brelokami:

- No - m�wi - b�dŸcie zdrowe! Widzicie oto, �e s� osoby litoœciwe, kt�re was odwiedzaj�, kt�re chc� widzie�, co tu robicie, jak si� sprawujecie. Dla takich os�b powinnyœcie czu� wdzi�cznoœ�...

Tu przerywa mu g��bokie, z kilkudziesi�ciu piersi jednym przeci�g�ym j�kiem id�ce westchnienie, bardzo zreszt� podobne do tego "a!!!", kt�re w koœci�kach wiejskich s�ycha� podczas Podniesienia. Aresztantki rzucaj� si� do ciebie, ca�uj� twoje r�ce, twoje suknie, twoje nogi.

- ... wdzi�cznoœ� - ko�czy "wielmo�ny" - kt�r� najlepiej mo�ecie okaza� przez dobre sprawowanie si�. No jak�e? B�dziecie si� dobrze sprawowa�y?

Powt�rne, g�oœniejsze jeszcze "a!!!" nape�nia izb�, przy czym aresztantki rzucaj� si� do ,,wielmo�nego", ca�uj�c jego r�ce, po�y jego surduta, jego buty, jego kolana - i audiencja sko�czona. Ta� sama ceremonia odbywa si� jeszcze pod dwoma lub trzema numerami, po czym idziesz ogl�da� lazaret, przez kt�ry przeprowadzaj� ci� z niezmiern� szybkoœci� do warsztat�w, gdzie z progu rzuca si� okiem na szewc�w i krawc�w, do kuchni, gdzie "wielmo�ny" bierze od kucharza warz�chew i proponuje ci skosztowanie -porcji dla chorych - zdrowi ju� jedli, wreszcie wychodzisz do ogr�dka, w kt�rym wolno ci zabawi� d�u�ej nieco, gdzie dostajesz par� kwiatk�w albo pr�bujesz obran� uprzejmie przez pana nadzorc� rzodkiewk� i sk�d powracasz do kancelarii.

Tu "wielmo�ny" okazuje ci �ywe zainteresowanie si� twoim zm�czeniem. Proponuje ci tedy z ca�� uprzejmoœci�, �e jeœli zechcesz jeszcze kiedy ponowi� swoje odwiedziny - przeczuwa, niestety, �e mo�esz to zrobi�! - to on nie b�dzie ju� ci� trudzi� chodzeniem po schodach, tylko tu, do kancelarii, ka�e sprowadzi� par� z "ciekawszych" aresztantek, a ty b�dziesz m�g� z nimi pogada� i ,,wp�yn�� na nie".

Spodziewam si�, i� masz tyle sprytu, �e nie odrzucasz wr�cz tej pro-

pozycji.

Ju� si� do odejœcia zabierasz, kiedy pan nadzorca, kt�ry na chwil� by� wybieg�, powraca i prosi ci� na wszystko, abyœ do mieszkania jego wst�pi� raczy�, abyœ nie gardzi�... Wymawiasz si� zrazu, potem idziesz. Na wst�pie spotykasz stoi nakryty do œniadania. Obok kredensu aresztant z podros�ymi nieco w�osami i w cywilnym ubraniu przeciera talerze. Z g��bokiego p�miska kurz� si� flaki, obok stoi wyborne mas�o, rzodkiewka, bu�eczki, sery, piwo i wino. Na pr�no si� upierasz, na pr�no zapewniasz, �eœ niegodny. Pan nadzorca sam ci na talerz nak�ada, a nape�niwszy kieliszki pije twoje zdrowie.

Po œniadaniu prowadzi ci� gospodarz do salonu. Tu przede wszystkim dano ci jest podziwia� stoliczek zrobiony na imieniny przez wi�Ÿni�w, na stoliczku bukiet z chleba tej�e fabryki, nad stoliczkiem laurka w ramkach, za szk�em, a na niej powinszowanie od aresztantek, zaczynaj�ce si� s�owami: "Jako to s�o�ce, co œwieci na niebie..." Na drugiej œcianie druga laurka, przesz�oroczna, nad fortepianem trzecia. "Wielmo�ny" ma ca�� galeri� tych interesuj�cych pami�tek. Ogl�dasz ich pi��, szeœ�, dziesi��, ale nie mo�esz obejrze� wszystkich.

�egnasz si� wreszcie, gospodarz œciska twoje r�ce, wyprowadza ci� do sieni, do schodk�w, do powozu, kt�rego drzwiczki sam zamyka za tob�.

Jeœli w drodze konie ci� nie ponios� i karku nie skr�cisz, znaczy to, �e nie wszystkie, cho�by te� najszczersze, �yczenia ludzkie Opatrznoœ� spe�ni� poœpiesza.

�atwo poj��, �e cho�byœ zrobi� sto podobnych wizyt, po�ytek z nich b�dzie taki w�aœnie, jak gdybyœ na ulicy przed wi�ziennym gmachem stan�wszy murom si� jego przygl�da�.

Na szcz�œcie masz wi�cej cierpliwoœci ni�li pan nadzorca, a tak�e wi�cej czasu.

D�ugo wszak�e trzyma si� to w mierze.

Za drugiej, za trzeciej bytnoœci twojej taka sama scena w kancelarii, tak samo "wielmo�ny" prowadzi ci� na schody i pod numery, takie same miewa z powodu przyjœcia twojego kazania i tak samo zaprasza ci� na flaki.

A� zdarzy si� wreszcie, �e go odwo�aj na drugi koniec korytarza, gdzie si� pierzarki pobi�y, a ty zostajesz sam na pi��, na dziesi�� minut. Innym zn�w razem zatrzymuje si� "wielmo�ny" lub wybiega dla rozprawy z dostawc� grochu i sad�a. Jeszcze innym wypadaj� w�aœnie "widzenia". Co w takich razach jest najpocieszniejsze, to usilne przeprosiny jego, �e ci� musi "na chwilk� samego zostawi�". Tak, na chwilk� tylko. Ale by�byœ bardzo niezr�cznym, gdybyœ z chwilek takich skorzysta� nie potrafi�.

Drog�, na kt�rej tu wszystko zrobi� mo�na, jest droga powœci�gliwoœci i umiarkowania. Przede wszystkim nie nale�y niczym i nigdy wzbudza� nieufnoœci w stra�niku. Zosta�eœ sam, ale ani g�os tw�j ani spojrzenie, ani ruch nie powinny by� na jot� inne ni� przy panu nadzorcy- Po wt�re nie nale�y stra�nikowi nigdy ofiarowa� �adnych datk�w. On powinien wiedzie�, �e masz prawo tu przychodzi� i �e otwieranie ci numer�w nie zale�y wcale od jego grzecznoœci i �aski, kt�r� byœ potrzebowa� op�aca�. Jedynym gruntem, na kt�rym tu silnie stan�� mo�na, jest grunt najœciœlejszej legalnoœci. �adnych szept�w, �adnych intryg, �adnych konszacht�w! Tym tylko sposobem dojœ� mo�esz do tego, �e pan nadzorca przestanie za tob� biega�, a stra�nik spostrzeg�szy ci� pochyli g�ow� siw� i p�jdzie wprost na schody otwiera� ci numery.

Skoroœ to zdoby�, wygra�eœ.

Najpilniejsz� teraz spraw� twoj� b�dzie wyr�wnanie tego sztucznie wzniesionego poziomu, na jakim stosunek tw�j do wi�Ÿni�w postawi�y przemowy pana nadzorcy-

Wchodzisz tedy cicho, spokojnie, jakby do miejsca wsp�lnego pobytu. Zdejmujesz kapelusz, r�kawiczki, a pozdrowiwszy aresztantki siadasz pomi�dzy nimi na �awce, nie pozwalaj�c, aby przerywa�y swoje zaj�cia, i zaczynasz z nimi najpotoczniejsz� rozmow�. W rozmowie tej unikasz jak ognia wszelkich og�lnik�w moralizatorskich, wszelkich wzdycha� na temat zepsucia, obrazy boskiej, œmiertelnych i powszednich grzech�w. Nigdy te� nie wypytujesz o samo wi�zienie, o jego urz�dzenia, zarz�d itp., ale zwracasz si� do kt�rej z m�odszych kobiet, dowiadujesz si�, jak� robot� wykonywa najwprawniej, ogl�dasz wyplatanie krzese�, szycie, haft, dzierganie, przychylaj�c si� do robotnicy i nie odbieraj�c jej roboty z r�ki, przez co okazujesz szacunek dla jej czasu. Przy tej sposobnoœci pytasz o imi�, nigdy zaœ o nazwisko, kt�re i tak ci sama aresztantka powie, pytasz o wiek. o rodzic�w, o rodze�stwo; wyra�asz przy tym skromnie domys�, �e pewno t�skni� do niej, przez co podnosisz j� we w�asnych oczach, czyha� komuœ drog�, s�owem, zachowujesz si� z aresztantka w taki w�aœnie spos�b jak gdybyœ zgo�a nie w wi�zieniu j� pozna�, ale w domu lub w warsztacie.

Nie zwracasz nigdy uwagi na rzeczy wstydz�ce m�od� dziewczyn�, jak np. obci�cie w�os�w i brzydki czepiec wi�zienny. Przy zadzierzgiwaniu tych pierwszych, tak subtelnych, a tak silnych w�z��w wzajemnej ufnoœci pomijasz prawie zupe�nie chwil� obecn�, zajmuj�c si� przewa�nie przesz�oœci� aresztantki i jej nadziejami na przysz�oœ�, kt�re musisz zatli� tam, gdzie ich nie ma, a podtrzymywa� i kierowa� nimi tam, gdzie chwiej� si� i gasn�.

Nie pos�ugujesz si� nigdy w tej pierwszej chwili takimi pytaniami i odpowiedziami, kt�re by zar�wno do niej, jak i do dziesi�ciu innych stosowa� si� mog�y; m�wi�c z ni�, o jej tylko los si� troskasz, ni� tylko jesteœ zaj�ty, jej tylko oddany. Z szarej, bezbarwnej masy og�lnego przest�pstwa i og�lnej kary wydobywasz zainteresowaniem si� swoim indywidualnoœ� ludzk�. A to jest twoim najwy�szym zadaniem. Na us�ugi swoje musisz mie� wyborn� pami��, wielk� delikatnoœ� uczu� i �atwoœ� stawiania si� w r�norodnych, psychicznych stanach.

Zwykle w numerze znajduje si� ma�e dziecko. Czasem bywa tego po dwoje, po troje.

Bierzesz je od matki na r�ce, dajesz mu jakiœ przyniesiony z sob� kawa�ek bu�ki, trzymasz je na kolanach lub ko�yszesz, jeœli jest senne. Matka, kt�ra nieraz przeklina�a jego istnienie, uœmiecha si� widz�c to i jest wzruszon�. Jeœli dziecko by�o tym razem brudne i zaniedbane, niech ci� to nie zra�a. Za drug� bytnoœci� twoj� znajdziesz je z pewnoœci� wymytym i w czystej koszulce.

Poruszasz si�, m�wisz i czynisz to wszystko z zupe�nym spokojem. Owszem, g�os tw�j jest raczej cichy ni� donoœny. Ci, co si� zrazu skupiaj� doko�a, aby ci� s�ysze�, garn� si� p�Ÿniej do ciebie, aby ci� s�ucha�!

Innym razem zapytujesz aresztantek, ile ich jest ze wsi. Bywa ich zwykle po�owa w ka�dym numerze. Pytasz tedy o okolice, o nazwy wiosek, o byt gospodarzy, o warunki dawnego �ycia. Korzystasz przy tym z bie��cej pory roku, aby m�wi� o siewach, o grabieniu siana, o �niwach, o kopaniu kartofli, o obr�bce lnu, o tkaniu i bieleniu p��tna, o pieœniach œpiewanych przy wsp�lnej pracy na polu i w chacie. Jeœli to jest niedziela, m�wisz -koœciele wiejskim, o dzwonach, co zwo�uj� na Anio� Pa�ski, o suplikacjach, kt�re lud ca�y œpiewa, o krzy�u przydro�nym, kt�ry dziewcz�ta ubieraj� w kwiaty, o œwi�ceniu zi�, o pasterce, o rezurekcji...

Zrazu ka�da aresztantka ma coœ do powiedzenia. Wkr�tce wszak�e g�osy milkn�, a po k�tach s�ycha� szlochanie i wycieranie nos�w w grube wi�zienne fartuchy. Zapytujesz wtedy, czyby one nie chcia�y - poniewa� tam w�aœnie wszyscy si� modl� - odm�wi� z tob� pacierza?

Zamiast odpowiedzi wi�ksza cz�œ� kl�ka, wzdycha i bije si� w piersi. Nie zwracasz uwagi na te. kt�re stoj�, i odmawiasz g�oœno, z wolna: "Ojcze nasz", "Kto si� w opiek�" albo "Œwi�ty Bo�e". Gdy sko�czysz, spostrzegasz, �e kl�cz� wszystkie, pr�cz �yd�wek, a i na tych zna� powag� chwili.

Wzajemnych skarg, plotek, opowiada� o cudzych przest�pstwach nie dopuszczasz nigdy. Nigdy te�, nawet w najpoufniejszej rozmowie, nie do- pytujesz si� o rodzaj i stopie� winy. Twoim tryumfem b�dzie dowiedzie� si� o tym od p�acz�cej u kolan twoich lub na piersiach twoich aresztantki, a to w takiej rozci�g�oœci i z takimi szczeg�ami, jakich �adne œledztwo doby� by z niej nic zdo�a�o nigdy.

Gdy si� to stanie, mo�esz iœ� na flaki, pi� zdrowie i ogl�da� laurki "wielmo�nego". Zrobi�aœ swoje.

Z miesi�c coœ mo�e po owej pierwszej mojej bytnoœci w wi�zieniu zn�w mi wypad�o przechodzi� przez korytarz, w kt�rego g��bi by�... "jeszcze jeden numer". Stary Jakub, id�cy tym razem przede mn�, zatrzyma� si� nieco, obejrza�, za�y� tabaki i zmru�ywszy lewe oko, jak to mia� w zwyczaju, zapyta� znienacka:

- A widzia�a te� pani "Dzik�"?

- Nie, nie widzia�am-odrzek�am spokojnie.-A c� to za Dzika ?'

- A licho j� wie, prosz� �aski pani. Dzika i Dzika. Tak tu na ni� wo�aj�.

- C� to aresztantka?

- Iii - odrzek� Jakub machn�wszy r�k� - taka niby dokumentna aresztantka to ona nie jest. Ale �e j� tu trzymaj� wedle papier�w...

Poruszy� si� i szed� dalej, to drepc�c par� krok�w, to przystaj�c i bior�c tabak�.

Naraz odwr�ci� si� znowu.

- Bo to, prosz� �aski pani - m�wi� zni�ywszy g�os nieco -jak by�a ta wojna, niby turecka, to insze panowie oficery nawieŸli r�noœci z tamtych tam kraj�w. Psy nie psy, konie nie konie, fuzje nie fuzje, Murzyny nie Murzyny, a� jeden sobie i pann� przywi�z�. Od rodzic�w j�, powiadali, nam�wi� czy coœ. Tak mieszka� on tu z t� pann� w mieœcie jakieœ czasy, a� potem musia� z wojskiem na traw� ci�gn��, na wieœ. A ju� mu si� ta panna uprzykrzy�a. Jak mu si� te� uprzykrzy�a, to on co robi�cy, do w�jta na onej wsi melduje tak a tak, co tu si� taka a taka znajduje bez papier�w. Ano dobrze. Jak on j� do w�jta melduje, tak w�jt j� �apa�. Pobi� j� ta on w�jt, poturbowa�, bo si� nie da�a bra� i strasznie do ocz�w skaka�a- a� j� do nas przywieŸli. Jak j� do nas przywieŸli, tak my j� zamkn�li pod czternasty... Tam gdzie Walera, prosz� �aski pani...

- Wiem, wiem.

- Jak my j� pod czternasty zamkn�li, tak jej si� zara w g�owie zacz�o psu�, �e ino ci�gle chodzi�a, r�kami wymachiwa�a i coœci gada�a a gada�a, ale po jakiemu, to nikt nie m�g� wiedzie�. Bez to myj� i Dzik� przezwali, �e to i takiej czarniawej urody by�a przy tym... To zn�w jak na ni� przypad�o, to si� ci�giem œmia�a. Cha, cha, cha! i cha. cha. cha! A� si�, bywa�o, tak zmorduje, �e si� o ziemi� jak drewno ciœnie i targa si� za w�osy i p�acze tak, �e a� si� cz�owiekowi coœ dzieje s�uchaj�c. A w�osy, prosz� �aski pani, to ma takie, �e cho� z nich bicze kr�� na cztery konie... To jak ona tak œmieje si� i p�acze, to jedna i druga do mej z pi�œci�... A nic b�dziesz ty cicho, ty taka, ty owaka! Buch j� raz w kark, buch j� drugi raz. Ano dobrze! To taki nieraz, prosz� �aski pani. wrzask by� w korytarzu, �e zwyci�y� nie by�o mo�na... A� te� j� wielmo�ny tu przesadzi�, i tak tera siedzi.

- Tu, pod tym numerem?

-- A tu... Tera j� fotegrafowali, co jej fotegrafij� maj� posy�a� do tamtych tam kraj�w, coby si� kto do niej nie przyzna�, rodzice albo kto... Bo to m�ode, z osiemnaœcie lat temu, nie wi�cej.

-- I wy tam do niej chodzicie?

- A chodz�. Co nie mam chodzi�? Ino �e si� z ni� nijakiego rozm�wienia nie ma- Jak tam nieraz cz�owiek wejdzie, a odezwie si� ot tak, po dobroci, to si� namarszczy. a� jej si� te brwie zejd�...

W tej chwili doszliœmy do drzwi. Jakub klucz przekr�ci� w zamku i puœci� mnie przed sob�.

Izdebka by�a niewielka, o jednym zakratowanym oknie, bielona jak wszystkie numery. Pod oknem sta� czarny stolik, na nim cynowa miseczka wi�zienna z nie tkni�tym jeszcze krupnikiem. Pod œcian� na lewo od wejœcia ,tapczan taki, jakie tu w lazarecie s� w u�yciu. Na tapczanie twarz� do œciany le�a�a Dzika. Ogromne czarne w�osy rozsypane by�y na wypchanej s�om� poduszce, ma�e n�ki w podartych, niegdyœ wykwintnych, trzewiczkach wida� by�o spod jasnej, lekkiej sukni, kt�rej weso�e barwy dziwnie odbija�y i od tego dnia zimowego, i od brunatnej wi�ziennej ko�dry.

Chocia� drzwi skrzypn�y doœ� g�oœno. Dzika nie poruszy�a si� z miejsca, tylko d�oni� twarz zas�oniwszy, g��biej si� w poduszk� wcisn�a. Dopiero kiedy Jakub do stolika podszed� i zapyta�, czemu obiadu nie je, ponios�a si� nieco na �okciach i odwr�ciwszy g�ow�, pa�aj�cymi oczyma na niego spojrza�a. Oryginalnie pi�kn� by�a jej twarz œniada i niezmiernie wyn�dznia�a, ale szlachetnie skrojona. Brwie - jak m�wi� Jakub - silnie œci�gni�te, schodzi�y si� niemal czarn�, w�sk� lini�, usta jej drga�y.

Chwil� patrzy�a tak na stra�nika z wielk� jak�œ wzgard�, mru��c ogniste oczy, a� zd�awionym, hamowanym widocznie g�osem wyrzuci�a z piersi kilka gniewnych i szorstko brzmi�cych wyraz�w w nie znanym mi j�zyku...

Nagle wzrok jej pad� na mnie i odbi� ogromne zdumienie. Powolnym, jakby zawstydzonym ruchem odgarn�a z twarzy w�osy, spuœci�a nogi, poprawi�a sukni� i podnios�a si� nie zdejmuj�c ze mnie coraz g��bszym cieniem zachodz�cych oczu. Posta� jej by�a gibka, szczup�a i sk�adna.

Patrzy�am na ni� z niezmiernym wsp�czuciem. Co do Jakuba, ten wyni�s� si� dyskretnie i drzwi za sob� przymkn��.

- Au nom de Dieu, Madame - wyszepta�a wtedy Dzika, przyciskaj�c do piersi obie r�ce kurczowym jakimœ ruchem - au nom de Dieu...

Chcia�a coœ m�wi�, ale nagle dr�e� zacz�a, przymkn�a oczy i szukaj�c r�k� oparcia pad�a w ty� na tapczan, uderzy�a w œcian� g�ow� i zanios�a si� wielkim p�aczem...

- De Dieu... de Dieu... de Dieu... - �ka�a nie mog�c wym�wi� nic wi�cej. A tu� zaraz chwyci� j� spazmatyczny i niepowstrzymany œmiech, przy kt�rym te powracaj�ce na usta jej wyrazy mia�y jakieœ okropne, tragiczne znaczenie. Trwa�o to mo�e kwadrans, a mo�e i d�u�ej, w kt�rym to czasie na pr�no usi�owa�am uspokoi� Dzik�. Rozpi�am jej stanik i zmaczawszy chustk� w dzbanku po�o�y�am j� na drgaj�cym sercu biednej dziewczyny. Siad�am potem przy niej, obj�am j� i przycisn�am g�ow� jej do piersi. Po œmiechu przysz�o �kanie, rozdzieraj�ce zrazu i rozpaczliwe, potem coraz cichsze, coraz cichsze, a� si� rozp�yn�o w westchnienia. Zmrok zapad� ju� zupe�nie, kiedy Dzika g��boko zasn�a.

Wtedy jej g�ow� z�o�y�am na poduszce, otuli�am j� ko�dr� i wysz�am cicho na palcach. Nie opodal ode drzwi sta� Jakub. Spojrza� na mnie, pokiwa� g�ow� i zmru�ywszy lewe oko za�y� niuch tabaki.

III. ONUFER

Ju� mia�am wychodzi�, kiedy Jan Zaparty, m�odszy stra�nik z pierwszego pi�tra, wpad� do kancelarii.

- Prosz� wielmo�nego - zawo�a� zdyszany, robi�c "front" u proga. - Pod pi�tym rewolucja! Osm�lec tak t�ucze Onufra, �e go oderwa� nie mo�na.

- Co to nie mo�na! - krzykn�� pan nadzorca zrywaj�c si� z fotela. - Ruszaj po Jakuba, ciemi�go, kiedy sam rady da� nie umiesz, i przyprowadzi� mi tu ich obu! Natychmiast! S�ysza�?

- S�ysza�! - odrzek� wyprostowany w kij stra�nik i znikn�� za progiem.

"Wielmo�ny" sta� jeszcze chwil� twarz� ku drzwiom zwr�cony, ze obiegni�tymi brwiami na pi�knym, bia�ym czole. Oczy mu si� pali�y, krew podesz�a do skroni, w ca�ej postaci zna� by�o gniewne wzburzenie. Po chwili wszak�e opanowa� si�, odsapn��, a rzuciwszy przez z�by: "cymba�", siad� i zacz�� g�adzi� pulchn�, b�yszcz�c� pierœcieniami r�k� sinawy, g�adko wygolony podbr�dek, przegarniaj�c bujne faworyty na praw� i na lew� stron�. Mitygowa� si�, ale zna� by�o, �e mu to przychodzi z trudnoœci�. Nie lubi�, aby sprawy podobne wybucha�y wobec trzecich os�b, rzuci� mi te� z fotela swego kilka szybkich, ukoœnych, dosy� cierpkich spojrze�.

Tymczasem w korytarzu rozleg� si� odg�os ci�kich krok�w, a do kancelarii wszed� starszy stra�nik Jakub, inaczej œwi�tym Piotrem dla klucz�w, kt�rymi zwykle brz�ka�, zwany, popychaj�c przed sob� drobnego, jak kogut nastroszonego wi�Ÿnia z such�, czarniaw� twarz� i zuchwa�ymi oczyma, po kt�rych przelatywa�y z�ote i czerwone ognie. Doœ� by�o spojrze� na niego, aby pozna�, �e gor�cy jest jeszcze od b�jki, z kt�rej go wyrwano. Pi�œci mia� zaciœni�te, na czole �y�y jak postronki, kolana pod nim dr�a�y, nozdrzami prycha�, a ostre, rzadkie z�by b�yska�y mu spomi�dzy warg jak u brytana.

Za Jakubem wszed� olbrzymi ch�op w siwym, wi�ziennym, szeroko na piersiach rozerwanym kubraku, z wielkim, g��boko mi�dzy ramiona wciœni�tym �bem golonym. Twarz mia� du��, ospowat�, mocno obrz�k��, a cala jego wielka, ci�ka, skurczona w sobie posta� przypomina�a wo�u, og�uszonego uderzeniem obucha.

Gdy wszed�, owini�te szmatami nogi zgi�� w kolanach, �okcie w ty� za siebie wysun��, a trzymaj�c w obu r�kach na obna�onej, rudo zaros�ej piersi swoj� aresztanck� czapk� bez daszka, oczy w pod�og� wbi� i zacz�� trz�œ� wielk�, wciœni�t� w kad�ub g�ow�.

Ch�op by� m�ody, trzydziestu lat mo�e nie mia�, ale zniszczony by� strasznie. �ar�o go coœ widocznie i krew z niego ssa�o. A nie by�o to owo powolne, charakterystyczne wyniszczenie, jakiemu podlegaj� dawni wi�Ÿniowie i recydywiœci, ale jakaœ nag�a i niepowstrzymana ruina, od kt�rej pomimo ogromnej budowy swojej tak zetla�, �e zdawa�o si�, i� potr�cony palcem padnie o ziemi� i w proch si� rozsypie. Twarz jego nie by�a ani bezmyœlnie t�pa, ani te� ponura, ale le�a�a na niej jakaœ niezg��biona troska i wielki, wielki, niezwyci�ony strach; a lubo obrz�k�a od raz�w, jakie jej œwie�o Osm�lec zada�, zna� by�o, �e wyrazu swego nie zmieni�a, go mia�a przedtem i mie� b�dzie potem, zawsze, zawsze. Zaci�toœci niedawnej b�jki ani œladu. Par� razy, owszem, spojrza� olbrzym na Osm�lca tak, jakby mu by� wdzi�czny za to, �e go przed sob� widzi. By�a to szczeg�lna posta�, kt�ra mnie zaciekawi�a mocno.

Konw�j zamyka� Zaparty, a okr�g�e, silnie wytrzeszczone oczy jego œwiadczy�y o nat�eniu m�zgownicy ku spe�nianiu rozkaz�w "wielmo�nego".

- Osm�lec - rzek� pan nadzorca silnym swoim, dŸwi�cznie wibruj�cym g�osem. - Ty co zn�w? Doigra� si� chcesz?

Ma�y, czarniawy wi�zie� wyst�pi� ku œrodkowi i odrzek� œmia�o:

- A nic, prosz� wielmo�nego...

Ju� po tym jednym ruchu i po tonie mowy pozna�am, �e to recydywista, stary, szczwany �wik.

"Wielmo�ny" patrzy� te� na niego z pob�a�aniem jakie tu tylko dawnych

i dobrze znanych aresztant�w udzia�em bywa.

- Jak to nic? Co tam za rewolucj� pod numerem robisz?

- Ja ta nijakiej rewolucji nie robi�, tylko mi posz�o o spanie. Spa� ka�dy musi.

Przygas� ju� w sobie, ale m�wi� jeszcze ostrym, œwiszcz�cym g�osem cz�owieka zm�czonego b�jk�. Czu� te� wida�, �e s�usznoœ� przy nim, bo patrzy� bystro, wprost w twarz "wielmo�nego". "Wielmo�ny" zmarszczy� czo�o i zwr�ciwszy si� do stra�nika zapyta� ostro:

- Zaparty! A co tam zn�w za nieporz�dki w spaniu?

Wyprostowany stra�nik g��biej jeszcze brzuch wci�gn�� w siebie, szerokie piersi wystawi�, but do buta przystosowa�, prze�kn�� œlin� i szybko mrugaj�c wytrzeszczonymi oczami rzek�:

- Nie pokaza�o si� tam �adnego nieporz�dku, wielmo�ny panie!

- Nie pokaza�o! - powt�rzy� po nim zuchwale Osm�lec, przekrzywiaj�c g�ow� i mru��c lewe oko. - A sk�d to pan stra�nik wie, �e si� nie pokaza�o?

- Jezu! Jezu! -j�kn�� nagle po dwakro� Onufer i podni�s� wzrok b��dny przed siebie.

Nikt wszak�e nie zwa�a� na to, a Osm�lec tak m�wi� dalej:

- Niech no by pan stra�nik cho� jedn� noc nocowa� na mojej pryczy, toby mu si� zara pokaza�o!

Na twarzy olbrzymiego Onufra wybi�a wielka m�ka. G�owa jego trz�s�a si� coraz silniej. Osm�lec ca�kiem si� tymczasem do Zapartego zwr�ci�.

- A ja panu stra�nikowi powiem, �e kiedy tutaj siedz�, to jestem kazienny hareœtant i wygod� swoj� musz� mie�, bo tu na mnie wszystko z kaŸny idzie! I jad�o, i mundur, i spanie, i wszystko z kaŸny na mnie idzie! Wie pan stra�nik?

M�wi� to zwr�cony twarz� do stra�nika, ale oczyma zuchwale ku "wielmo�nemu" b�yska�. T� taktyk� stawiania zarzut�w przez elewacj� zna�am doskonale. U�ywali jej zazwyczaj doœwiadczeni wi�Ÿniowie, i to z powodzeniem. Jakub, stary stra�nik, zna� j� wida� r�wnie dobrze, gdy� oboj�tnie patrzy� w okno, niuchaj�c ukradkiem tabak�, ale Zapartemu z�oœ� po twarzy kipi�tkiem sz�a. Nie patrzy� on wszak�e na Osm�lca, tylko jak w tuza oczy w "wielmo�nego" wlepi�, przekazuj�c mu niby to wszystko, co od Osm�lca us�ysza�. "Wielmo�ny", g��boko zasuni�ty w fotel, brwi mia� lekko zbiegni�to i palcami pod�ug zwyczaju po siole b�bni�; pi�kne jego oczy podnosi�y si� przy tym i spuszcza�y d�ugim, pow��czystym spojrzeniem. Zdawa� si� mog�o, i� wywod�w Osm�lca przez roztargnienie tylko s�ucha, a myœl ma zaj�ta innymi, stokro� wa�niejszymi sprawami.

I ta kancelaryjna taktyka obc� mi nic by�a. Wyzna� nawet musz�, �e przynosi�a ona pewne, doœ� znaczne korzyœci, a mianowicie: pozwala�a wyœwietli� si� sprawie bez nak�adu osobistego badania pomi�dzy mo�liwymi zarzutami, mo�liwoœ� zaœ tak� zawsze przewidywa� nale�a�o, a w�adza stawia�a mur ochronny, niejednokrotnie dla powagi tej�e w�adzy konieczny; wreszcie bagatelizowa�a, �e tak powiem, spraw� sama w oczach os�b trzecich, wypadkowymi i niepo��danymi œwiadkami jej b�d�cych.

Najkomiczniejszym by�o to, �e ka�dy z aktor�w tego przedstawienia zna� doskonale role wszystkich innych i �e pomimo to sztuka ta odgrywa�a si� z ca�� powag� nale�n� wielkiemu zielonemu sto�owa urz�dowo ��tym œcianom, zapylonym stosom papier�w oraz innym akcesoriom biurowym.

- A po drugie - m�wi� dalej Osm�lec - cz�owiek trzeci raz ju� tu, Chwali� Boga siedzi, to wie, co do czego jest przynale��ce. Co z�odziejstwo to z�odziejstwo, a co zb�jnictwo to zb�jnictwo! W jednym msza polityka, a w drugim msza polityka. Kuzdy ma sw�j hunor! I pan stra�nik ma sw�j hunor, i wielmo�ny nadzorca ma sw�j hunor i ja mam sw�j hunor. Kiedym ukrad�, tom ukrad�, to swoja rzecz, to mi nie pierwsze! A z takim zb�jem œwi�tokrzyskim graniczy� mi nie potrza! Pan stra�nik dobrze wtedy na trzeci bok si� wywr�ci, kiedy Onufer jak zapomnia�y po nocach si� ciska, �eby jego choroba ut�uk�a! Onegdaj a to œwiec� szewcom od �ojenia porwa� i jak gromnic� przy pryczy pali�. Jeszcze kiedy ca�e posiedzenie het precz z dymem puœci!

Zmarszczy� si� "wielmo�ny", g�ow� uni�s� nieco i spod brwi nasuni�tych gniewnie na Zapartego spojrza�. Stra�nik sta� wyprostowany i r�wnie� w twarz "wielmo�nego" patrzy�. Co do starego Jakuba, ten z wielk� uwag� obserwowa� szmat paj�czyny wisz�cej nad piecem i dwa palce w tabakierce trzyma�. By�a to sytuacja nieocenionego komizmu pe�na.

- A dziœ - m�wi� Osm�lec obtar�szy usta wierzchem r�ki - to tak j�cza� bez caluœk� noc, jakby jego kto r�n��! Niestrzymane rzeczy! Cz�owiek, jak si� uk�adzie, toby i spa�. bo ma ze wszystkim czyste sumienie: ataki duszegub i dysperak to i sam nie œpi. i drugiemu nie da!

Ino œwiat�o zgaœnie, zara st�ka, �e coœ przed nim stoi. A ja co temu winien, �e co przed nim stoi? Ja za nim pa�ki nie nosi�! Cz�owiek, chwali� Boga, sw�j wyrok ma i za sw�j siedzi, a do inszych to mu ta nic! �eby ja mia� nad ka�dym zb�jnikiem st�ka�, tobym si� dawno rozpuk�!

- Jezu! O Jezu! - g�ucho zn�w j�kn�� Onufer, ale nikt nie zwa�a� na to.

Osm�lec zaœ tak rzecz swoj� ko�czy�:

- A pan stra�nik kiedy taki m�dry, to niech. Onufra na os�bek wytransportuje, to pod numerem nijakiej rewolucji nie b�dzie! Bo tam same porz�dne ludzie siedz� i ju�! Wie pan stra�nik?

Nastawi� si� i a� w biodrach przysiad�. Przechodzi�o to wida� miar� zwyk�ej bezczelnoœci, bo stary Jakub splun�� w bok i z szelestem œlin� butem zatar�.

- No, no! - zawo�a� marszcz�c czo�o pan nadzorca. - Nie b�dŸ taki rezolutny! To ty nie wiesz, �e za bijatyki ciemna? Jeœli ci si� krzywda dzieje, to masz kancelari�! Masz mnie! A samemu sobie sprawiedliwoœci robi� tu nie wolno!

Osm�lec rzuci� spode �ba na "wielmo�nego" szybkie, zadziwione spojrzenie. Tego tonu nie spodziewa� si� wida�. Nie bra� widocznie w rachub� mojej obecnoœci. Po twarzy jego przemkn�o najpierw zaniepokojenie, a potem szybka decyzja. Podszed� do fotela i uœcisn�� "wielmo�nego" za kolana.

- A c� to wielmo�ny pan - m�wi� wzruszonym g�osem - ma�o si� nad nami naturbuje, nam�czy, �ebym ja za lada g�upoœci� do kancelarii lata� i wielmo�nego pana fatygowa�? A czy mi to wielmo�nego pana zdrowie niemi�e albo co? A toby mnie Pan B�g za to ci�ko skara�! To� wielmo�ny pan nade mn� ojciec i opiekun najkocha�szy! �eby nie wielmo�ny pan, toby ja by� ze wszystkim sierota!...

Tu nos w palce wytar� i chlipa� pocz��. Zapatrzy� si� na niego Jakub, a tak by� przej�ty mistrzowskim wykonaniem tej sceny, �e tabak� w palcach trzymaj�c nie ni�s� jej do nosa.

- Ani ja ojca, ani ja matki, ani �adnego przyjacielstwa! - chlipa� Osm�lec. - Hu! hu! hu!... B�g tylko jeden nade mn� na niebie, a drugi wielmo�ny pan na ziemi, hu! hu!... Niech ta dziesi�� razy bez dzie� na mnie stra�nik skar�y, hu! hu! hu! A ja ojca swego i wielmo�nego opiekuna, i dobrodzieja swego nie b�d� o lada co turbowa�, hu! hu! Ja wielmo�nego pana tak kocham jak dziecko matk�!... hu! hu! hu!... Bo mi wielmo�ny pan za matk� stoi i za wszystkie maj�tnoœci! hu... hu...

M�wi� szybko, p�aczliwym g�osem, spode iba tylko zerkaj�c, jak mu si� ta sztuka udaje.

Dosy�! Dosy� ju�! - przerwa� pan nadzorca z ojcowsk� surowoœci� w g�osie.

Osm�lec jednak chlipa� nie ustawa�.

- Wielmo�ny pan mnie s�ucha� nie chce, hu... hu... hu... hu!... A ja bym wielmo�nemu panu n�ki umy� i brud wypi�, hu! hu!... Jak ja st�d wyyszed� na jesie�, hu! hu! hu!... tom sobie rady nie m�g� da� bez wielmo�nego pana! �eby mi srebro, z�oto dawali, �ebym w aksamitach chodzi�, tobym bez wielmo�nego pana �adnego wsk�rania nie mia�... Hu! hu! hu! hu!... Dopiero, jakem si� tu powr�ci�, a wielmo�nego pana zobaczy�, hu! hu!... to mi tak by�o, jakbym si� na œwiat drugi raz narodzi�... hu!... hu!- hu!... A wielmo�ny pan za moje kochanie... hu! hu! hu!...

A� mnie dziw bra�, �e pan nadzorca tak d�ugo Osm�lcowi gada� pozwoli�, ale przypomnia�am sobie, �e - sam krasom�wca - w bystrejmowie si� kocha� i obrotnego j�zyka rad s�ucha�.

Tymczasem Osm�lec plackiem na pod�og� pad� i buty "wielmo�nego" ca�owa� chlipi�c g�oœno.

- No, no! Bez tych czu�oœci - rzek� mi�kszym ju� g�osem pan nadzorca- - Ostatni raz ci daruj�, pami�taj! Jak tobie nie wstyd nawet, takiemu staremu, porz�dnemu aresztantowi, co ju� trzeci raz tu siedzi i przyk�adem dla innych by� powinien, za �by si� z frajerami wodzi�! Nie spodziewa�em si� tego po tobie! Zawsze ci� do porz�dnych ludzi liczy�em, a ty mi taki zaw�d, taki wstyd robisz! Pfe! Martwisz mnie!

- Hu! hu! hu!... - becza� Osm�lec plackiem na pod�odze le��cy. - Ja bym dla wielmo�nego pana krwi z ma�ego palca utoczy�! Ja bym wielmo�nemu panu œmiertelny grzech powiedzia�! Ja wielmo�nego pana tak kocham, �e si� we mnie wn�trznoœci od �alu p�kaj�. Jak wielmo�ny pan si� na mnie gniewa! hu! hu! hu!...

.- No, dosy� ju�, dosy� - rzek�, podnosz�c go �askawie, pan nadzorca. - Ruszaj pod numer i �eby mi tam by�o spokojnie! Rozumiesz?

- Rozumiem, wielmo�ny ojcze i opiekunie najukocha�szy! Rozumiem!

Podni�s� si� Osm�lec, st�kn��, poci�gn�� kilka razy nosem, pi�œci� wytar� oczy, w kt�rych jakoœ �ez nie by�o wida�, i ku progowi si� cofn��.

Zaparty, wypr�aj�c tymczasem kolejno wszystkie swoje musku�y, zdo�a� nareszcie przybra� jak najbardziej poprawn� w stylu kancelaryjnym postaw�. Istotnie, wygl�da� on jak epileptyk w napadzie t�ca. Oczyma ju� nawet nie mruga�, bo mu ko�em, wpatrzone w twarz "wielmo�nego", stan�y.

Stary Jakub mia� je za to do po�owy zmru�one, jakby, znudzony znanym sobie widowiskiem, usypia�; g�owa mu te� nieco z karku zwis�a, co go uczyni�o podobnym do starej szkapy, kt�ra - lubo w zaprz�gu - z lada przystanku korzysta, aby �eb stary zwiesi� i zdrzemn�� na chwil�. Co do pana nadzorcy, ten by� promieniej�cy i pogl�da� na mnie z pogodnym tryumfem, rad widocznie, �e aresztant tyle sprytu i polityki okaza�, a jego jasne pi�kne oko zdawa�o si� m�wi�:

,,A co? Tak u nas! Szalej� po prostu za mn� ci hultaje!"

A tam, u progu, z wbitymi w pod�og� oczyma sta� tymczasem olbrzymi Onufer, w siwym swoim, rozerwanym kubraku, coraz silniej cisn�c czapk� do szerokiej, obna�onej piersi. Tego, co si� doko�a niego w kancelarii dzia�o, zdawa� si� nie widzie� i nie s�ysze� wcale: g�ow� tylko na obie strony chwia� i brwi na z��k�ym i zoranym przedwczeœnie czole wysoko podnosi�, jakby si� dziwi� czemuœ i czymœ przera�a� w sobie-Po czy m zn�w nagle trz�œ� si� zaczyna� i st�ka� jak ci�ko chory cz�owiek.

Osm�lec przechodz�c ko�o niego r�k� w ku�ak œcisn�� i wysuni�tym knykciem wielkiego palca w biodro go pchn��. Wielki Onufer ockn�� si� i spojrza� na niego zm�conym wzrokiem; na jego twarz œmiertelnie stroskan� nie wybi� si� najmniejszy siad niech�ci- Po czym zaraz oczy wbi� w ziemi� i brwi nad czo�em w niezmiernym zadziwieniu podni�s�.

- A c� ty tam! Nie ruszysz si�? - przem�wi� po ma�ej pauzie pan nadzorca. - W ziemi� wros�eœ czy co?

Szturchn�� go ponownie Osm�lec.

- Dalej go! B�dziesz tu jak dr�g sta�, kiedy nasz wielmo�ny ojciec i opiekun najukocha�szy do ciebie gada? A padnij�e do n�g pa�skich! A podzi�kuj�e wielmo�nemu panu!

Ale Onufer, zamiast ku fotelowi podejœ�, jak sta�, tak na kolana u drzwi run��, a podni�s�szy obie r�ce trz�œ� nimi zacz��, wo�aj�c zd�awionym g�osem:

- Ani drgn��! Ani zipn��, chudziaszek! Inom go, raz... I ani drgn��l Ani tchu nie puœci�! O Jezu! Jezu! Jezu!...

R�kami nad g�ow� splasn��, palce spl�t� i czo�em o pod�og� z g�uchym �oskotem uderzy�, a ogromny, do ryku podobny j�k wstrz�sn�� tymi œcianami kancelarii. Pan nadzorca cofn�� si� od sto�u z fotelem, chocia� go prawie ca�a d�ugoœ� pokoju od Onufra dzieli�a, i przyblad� nerwowo. By� wra�liwy i nie lubi� scen przechodz�cych miar� zwyk�ego, �agodnie roztkliwionego liryzmu.

Widz�c to Osm�lec zn�w kilka krok�w ku œrodkowi post�pi� i pochylaj�c si� z min� zaufa�ca rzek�:

- I nie bydl� to, prosz� wielmo�nego? I to tak bez caluœkie noce idzie! Œwi�temu by cierpliwoœci brak�o!

- Ani drgn��... Ani zipn��... Jak ten ptak... Jak ten ptak...-g�uchym. zduszonym rykiem powtarza� Onufer. - O moje dziecko, moje dziecko! O Jezu! Jezu! Jezu!

Twarz pana nadzorcy zachodzi�a z�owrogim cieniem. Palce jego coraz szybciej po por�czy fotela b�bni�y, a brwi zbieg�y mu si� nad gniewnymi oczyma groŸne i drgaj�ce.

Chwile trwa�o milczenie.

Zaparty, kt�ry przy runi�ciu Onufra na kolana wyszed� by� nieco z "frontu", zn�w si� wypr�y� do niemo�liwoœci, a stary Jakub szyj� z niebieskiej obwi�zuj�cej j� chustki wysun�wszy, g�ow� ku "wielmo�nemu" podni�s� i nozdrza nastawi�.

Tak zmyœlny wy�e� patrzy w oczy panu, rych�o powiek� mrugnie albo palcem ruszy.

- Do ciemnej go! - zakomenderowa� "wielmo�ny".

W jednej chwili zerwa� si� Onufer na kl�czki i r�ce do "wielmo�nego" wyci�gn��:

- Panie! - zawo�a� - Panoczku! Panie mi�osierdny ! R�zgami siec ka�cie, j�zyk zakneblujcie, straw� odejmijcie, r�ce i nogi zakujcie, ale dociemnej nie sadŸcie! Nie sadŸcie do ciemnej, panie mi�osierdny, bo on tam z ka�dego k�ta na mnie patrzy... Panoczku mi�osierdny, nie sadŸcie!

Na szerok�, obrz�k�� twarz jego wyst�pi� wyraz œmiertelnego strachu, zaciœni�te r�ce trzeszcza�y w stawach i trz�s�y si� ku "wielmo�nemu" konwulsyjnym ruchem, oczy otwiera�y si� coraz szerzej, g�os chrypia�. Pocz�� si� wreszcie Onufer na kolanach ku fotelowi czo�ga� powtarzaj�c: "Panie mi�osierdny! Panoczku mi�osierdny!..."

Czo�ga� si� powoli, ci�ko, ci�gn�c za sob� grube swoje, obwini�te szmatami nogi jakby wielki, wielki ci�ar.

Widok by� tak straszny, �e mimo woli z�o�y�am r�ce i pochyli�am si� ku nieszcz�œnikowi.

A wtedy pan nadzorca wsta� i rzek� suchym g�osem:

Na dwadzieœcia cztery godzin!

Zakot�owa�o si� u proga, stra�nicy przy pomocy Osm�lca chwycili olbrzymiego ch�opa, pchn�li go, po czym drzwi si� zamkn�y, a ci�kie kroki oddalaj�cych si� cich�y stopniowo w d�ugim korytarzu wi�ziennym.

Na kilka tygodni przed wy�ej opisan� kancelaryjn� scen� jedno z pism miejscowych poda�o nast�puj�cy artyku�:

"S�dowa izba warszawska rozpatrywa�a w dniu wczorajszym na pe�nym posiedzeniu sensacyjn� spraw� o zab�jstwo kupca N., w�aœciciela sklepu towar�w kolonialnych w X, spe�nione w miesi�cu wrzeœniu rb.

Sprawa ta po wys�uchaniu oskar�onego i œwiadk�w przedstawia si�, jak nast�puje:

Przed dwoma blisko laty kupiec N. przyj�� na parobka Onufrego S�ka, pochodz�cego ze wsi Witaszewice, powiatu X, guberni Y, kt�ry po nast�pionej tam�e pogorzeli do miasta, szukaj�c zarobku, przyby�. Powo�ani œwiadkowie zgodnie zeznaj�, i� Onufer S�k obowi�zki swoje sumiennie pe�ni�, dobra pa�skiego wiernie pilnowa�, trzeŸwy by�, uczciwy i spokojny.

Co zaœ do osoby samego kupca N-, utrzymuj� oni, i� dla s�u�by bywa� srogi, Ÿle j� �ywi� i w wyp�acie zas�ug krzywdzi�. Zeznaj� dalej œwiadkowie, mi�dzy kt�rymi jest wielu dawnych s�ug zabitego, i� �aden z nich d�u�ej nad kwarta� w s�u�bie tej wytrwa� nie m�g�, a byli i tacy, kt�rzy j� ju� po kilku dniach rzucali. Gdy zaœ przy wzrastaj�cej zgryŸliwoœci i porywczoœci charakteru kupca N., kt�ry bez�ennym b�d�c, sam gospodarstwo prowadzi�, coraz trudniej o ludzi by�o, Onufer ca�� robot� w domu i w sklepie sam spe�nia� musia�, gotuj�c przy tym i us�uguj�c do sto�u pryncypa�owi. Us�ugiwanie to i gotowanie najwi�cej mu si� przykrzy�o. Kupiec bowiem, ilekro� mu parobek w czym nie dogodzi�, rzuca� w niego to szklank� z wod�, to widelec, to talerz z zup�, tak i� w kamienicy zwyczajn� by�o rzecz� widzie� parobka poparzonym, pokrwawionym, z si�cami i guzami na g�owie i twarzy. Dziwiono si� powszechnie, dlaczego Onufer innej sobie s�u�by nie szuka, ale Ÿle p�acony, licho �ywiony i codziennie poniewierany, mimo to pana swego si� trzyma. Ci, kt�rzy na uczciwoœ� i pracowitoœ� parobka z bliska patrzyli, podejmowali si� nawet dobre miejsce mu nastr�czy�, ale Onufer odsta� od kupca nie chcia�. Po ka�dej nowej krzywdzie widziano go, jak siedz�c na schodkach od podw�rza gorzko p�aka�, ale gdy kupiec na niego zawo�a�, �zy ociera� i zn�w do roboty stawa�.

Tajemnic� tej wytrwa�oœci by�o niezmierne przywi�zanie parobka do dwunastoletniego Julka, ch�opca sklepowego, sieroty, kt�ry r�wnie poniewierany jak Onufer, miejsca przecie� opuœci� nie m�g�, poniewa� oddany tam zosta� przez opiekuna swego, a zarazem powinowatego kupca N. Jeden ze œwiadk�w opowiada, �e nieraz widzia�, jak ch�opczyna z p�aczem na piersi parobkowi si� rzuca� i jak Onufer pociesza�, g�aska� i ca�owa� sierot�, jak go nawet na r�ce bra� niby ma�e dziecko. Sypiali te� raze na pawlaczu w kuchence, a kiedy parobkowi uda�o si� kilka z�otych zas�ug otrzyma�, to buty ch�opca do podzel�wki dawa�, cho� sam w drewnianych trepach tylko chodzi�, to mu czapk� kupi�, to nawet brudne koszule Julka sam nocami piera�, za uprasowanie ich p�ac�c str�ce po par� groszy.

Sierota te� ca�ym sercem do parobka przyr�s�, a kiedy widzia�, �e Onufer

nad dol� swoj� p�acze, przynosi� mu to par� kawa�k�w cukru, to kilka rodzynk�w, rzuca� mu si� na szyj� i poty go ca�owa�, p�ki si� Onufer nie rozjaœni�.

W niedziel�, dnia sz�stego wrzeœnia, to jest w dniu, w kt�rym zab�jstwo spe�nionym zosta�o, Julek do opiekuna swego od rana jak zwykle w œwi�to poszed�, parobek zaœ obiad zgotowa� i na st� poda�. Pan jego by� w wytkowo z�ym humorze i pod pretekstem, �e zupa przesolon� zosta�a, wa�k� now� z gor�cym krupnikiem w twarz parobkowi cisn��, po czym reszt� obiadu zjad�szy, na sofk� w sto�owym pokoju stoj�c� dla poobiedniej drzemki si� po�o�y�. Parobek si� tymczasem wyp�aka�, obmy� i ze sto�u sprz�ta� bez �adnej z�ej myœli przyszed�, gdy jednak dr�czyciela swego uœpionym zobaczy�, z�oœ� i �a�oœ� w nim zakipia�a, chwyci� wielki gwicht w k�cie pokoju na decymalnej wadze stoj�cy i uderzywszy nim œpi�cego w g�ow�. na miejscu go zabi�. W tej w�aœnie chwili wbieg� na pr�g powracaj�cy Julek i zobaczywszy trupa, kt�ry si� z sofki na ziemi� stoczy�, zakrzykn��. Onufer bezprzytomnie ku niemu si� rzuci�, za szyj� ch�opczyn� chwyci� i trzymanym jeszcze w r�ku gwichtem w g�ow� go ugodzi�. Krew i m�zg bryzn�y wysoko na œcian�, a ch�opiec jak sta�, tak pad�, raz tylko krzykn�wszy. Przyby�ym w par� godzin po katastrofie przedstawi� si� nast�puj�cy widok:

Kupiec N. le�a� na pod�odze martwy, tu� obok wybitej sk�r� sofki, przy drzwiach zaœ ma�y, rozci�gni�ty na ziemi sierota z g��boko p�kni�t� czaszk�.

U n�g ch�opca le�a� wp�przytomny parobek, œciskaj�c jeszcze morderczy gwicht w r�ku.

Uj�ty nie broni� si� i do spe�nionego podw�jnego morderstwa od razu si� przyzna�. Ma on lat 25, a odznacza si� niezwykle siln� budow� i olbrzymim wzrostem. Gdy mu na sali s�dowej przedstawiono poplamione krwi� ubranie zabitego ch�opca, zachwia� si� i pad� zemdlony. Publicznoœ� jest niezwykle zaj�ta t� nader sensacyjn� spraw�, o kt�rej dalszym przebiegu czytelnik�w naszych poinformowa� nie zaniechamy"

- A c� tam z Onufrem? - zapyta�am raz starego Jakuba, spotkawszy go na schodach.

Jakub spojrza� na mnie z namys�em, tabakierk� doby� i zanurzywszy w niej swoje wysch�e, s�kate palce rzek�:

- Phi!... C� ta ju� Onufrowi! Wczora min�� tydzie�, jakeœmy go pochowali.

- Jak to? Umar�?

- A umar�.

- I z jakiej choroby?

- Choroby - odrzek� Jakub, z wolna otrz�saj�c szczypt� - to tak akuratnie �adnej nie mia�. Przecie mu i felczer pijawki stawia�, i pan doktor mu proszki dawa�, to jakby mia�a by� jaka choroba, toby si� i pokaza�a. A tu nic!

Za�y� tabak�, zmru�y� oczy, poci�gn�� nosem i tak m�wi� dalej:

- Tak mu oto b��d jakiœ do g�owy przyst�pi�, �e umar�.

- I c� to by�o?

- C� ta mia�o by�! Bieda by�a i tyle!

Obejrza� si� na lewo, obejrza� si� na prawo, a potem rzek�:

- Bez te ostatnie czasy to ju� nawet i pod numerem nie siedzia�, bo z nim msze aresztanty wytrzyma� nie mog�y, a co i raz, to dalej go, bijatyka. A� go wielmo�ny na os�bku w kom�rce obsadzi�, tam gdzie te szewcy sk�ad na sk�ry wprz�d mieli. Jak go te� wielmo�ny obsadzi� na os�bku, tak si� wiesza� chcia�. Ano dobrze. Ale �eœmy go oder�n�li i do ciemnej coœ na tydzie� poszed�, wi�c ju� si� tego potem nie chwyta�. Ale i tak wsk�rania z nim nie by�o. Dzie� jak dzie�- Ale jak tylko Pan B�g noc da�, tak do mego Onufra zara b��d przyst�puje. Ino chodzi, ino r�ce sk�ada, ino coœci prawi, a st�ka, a p�acze, a� ogra�a cz�owieka s�uchaj�cy. A precz si� prosi, �eby go na powr�t pod numer da�. "Jak�e ci� pod numer da� - pedam - kiedy ci� tam insze aresztanty t�uk�?" ,,A niech mnie ta t�uk� - peda - niech i zat�uk�, �ebym ja aby sam nie siedzia�!" Ale wielmo�ny przykaza�, coby w kom�rce zosta�. Tak patrz� ja raz przez luft we drzwiach, a miesi�c tak sta� na niebie jako rybie oko i ca�a ona kom�rka a� bia�a by�a od jasnoœci, a tam m�j Onufer w k�cie, plecami do muru przyparty, w jednej koszuli jak ten œwi�tek stoi, r�ce z�o�one przed sob� trzyma, nogi si� pod nim trz�s� jak w zimnicy, a on sam dopiero� tak si� modli, tak molestuje, w�aœnie jakby tam kto przed nim sta�.

"O moje dziecko - peda - o moje kochaj�ce! Czemuœ ty wtedy wysz�o w z�� godzin�? O moje dziecko najmilejsze! To� ja ciebie ubi� nie chcia�! To� ja ciebie jak w�asn� dusz� mi�owa�!" Patrz� ja, wytrzeszczam oczy, nikogo w kom�rce nie ma, a ten si� precz trz�sie a modli:,,O moje dziecko, odpuœ� ty mnie - peda - odpuœ� ty mnie swoj� œmier� niewinn�! O moje dziecko najmilsze - peda - kochanie moje najs�odsze!"

Tak ja do niego: ,,Onufer! Co z tob�?" Tak on nic, tylko patrzy na mnie jak b��dny- Tak ja do wielmo�nego. Tak i tak, wielmo�ny panie, tak i tak - pedam - �eœmy to ju� na niego pobaczenie mieli po onym wieszaniu! Tak wielmo�ny idzie, patrzy, akuratnie wszystko prawda.

Ch�op w jednej koszuli stoi i trz�sie si� jak ta osika w boru. Tak wielmo�ny, �e to mi�osierne serce ma, zaraz mi kaza� œwiec� wzi��, zapali� i Onufrowi j� z latark� w kom�rce postawi�. Tak si� dopiero ono ch�opisko uk�ad�o.

Umilk� i za�y� tabaki, po chwili zaœ tak m�wi� dalej:

- Ale mu ta i tak nie pla�y�o. Jedzenie to i do trzeciego dnia sta�o, jakem nie zabra�, a prosi�tom pana sekretarza nie da�. Tak ch�op wychud�a, �e si� tylko sk�ra poopina�a po koœciach, a tak sczernia� jak ta œwi�ta ziemia. A� go te� do lazaretu wzi�li. Jak go te� do lazaretu wzi�li, tak m�j Onufer do cna skapia�. Le�e� nie le�a�, chorowa� nie chorowa�, tylko tak sobie co nieco do g�owy dopuszcza�, po ca�ych dniach pacierz m�wi�, w piersi si� bi�, a ju� jak wiecz�r przyszed�, to ino coœci po k�tach upatrowa� i do onego ch�opaka, co go pono ubi�. Jakby do �yj�cego gada� i r�nie go ta nazywa�, �e i rodzony ojciec lepiej by nie potrafi�. A� te� tak jednej nocy zmar�o ono ch�opisko w k�cie kl�cz�cy, J�zef, ten czarny, z lazaretu, co go z Szymonem na tapczan z onego k�ta ni�s�, powiada�, �e taki by� letki jak ten snop om��cony... A� im dziwno by�o.

Zanurzy� dwa palce w tabakierk� i wzi�� spor� szczypt� utrz�saj�c z niej po trochu i w palcach j� wa��c.

- A c� Osm�lec? - zapyta�am jeszcze.

Stary nie odpowiedzia� zrazu, ale obejrza� si� na lewo, obejrza� na prawo i wzi�wszy tabak�, nosem kilka razy czmychn��.

- Iii... C� tam taki Osm�lec! - rzek� wreszcie. - Takiemu Osm�lcowi biedy nie ma! Trzeci raz tu ju� siedzi, wi�c jest we wszystkim cz�owiek znaj�cy. Ano wzi�� go teraz wielmo�ny do siebie, do kredensu...

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
OBRAZKI WIĘZIENNE, Polonistyka, Pozytywizm
b p obrazki słowa tekst
LP X XII Konopnicka Maria Obrazki więzienne
Maria Konopnicka Obrazki więzienne
KOD RAMKA KWIATOWA OBRAZKWIAT MALWY TEKST I PNG KWIATOWE
obrazki wiezienne
9 Maria Konopnicka Obrazki więzienne
tekst z lewej strony obrazka
od obrazka tekst poprawiony
Kod tekst obok obrazka
B dobry na 3 obrazki tekst
tekst z prawej strony obrazka
H Machel więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna rozdz 6 7 tekst
Ten tekst umieścić na odwrocie obrazka Matki Współczucia i Miłosierdzia! Wszędzie tam gdzie znajdzie
zakupy tekst obrazkowy piosenka
111 Więzienne tango (Kraciane tango) (tekst)
zima tekst obrazkowo wyrazowy
Tekst obok obrazka(1)

więcej podobnych podstron