STRUKTURA PŁCI I WIEKU
Struktura ludności według płci i wieku jest najbardziej wymownym objawem tendencji rozwojowej ludności, stanowi podstawę oceny potencjału demograficznego oraz umożliwia przewidywanie przyszłego rozwoju liczebnego ludności.
Struktura ludności - udział określonych grup ludności w ogólnej liczbie ludności w danym momencie czasu i na danym obszarze. Podział ludności na grupy dokonuje się według przyjętych cech demograficznych lub społecznych.
Cecha demograficzna - cecha, która jest dana człowiekowi z chwilą urodzenia, np. płeć, wiek.
Cecha społeczna - taka cecha, którą możemy sami kształtować, np. wykształcenie.
Struktura płci - podział ludności na dwie liczebnie nierówne grupy; badana za pomocą mierników.
Współczynnik feminizacji - jest to stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn, informuje, ile kobiet przypada na 100 lub 1000 mężczyzn w danej populacji.
Typy struktury według płci - skala Edwarda Rosseta:
Wf < 100 przewaga mężczyzn
100 < Wf < 104 lekka przewaga kobiet
104 < Wf < 108 zwichnięta równowaga płci
108 < Wf < 112 mocno zwichnięta równowaga płci
112 < Wf anormalna struktura płci
Współczynnik feminizacji dla Polski wynosi 109,5 kobiet na 100 mężczyzn, co wskazuje na mocno zwichniętą równowagę płci.
Współczynnik masculinizacji - wyraża liczbę mężczyzn przypadającą na 100 lub 1000 kobiet.
Strukturę ludności według płci można także określić na podstawie procentowego udziału kobiet lub mężczyzn w ogóle ludności.
Czynniki kształtujące strukturę płci: wojny, migracje (przewaga młodych kobiet w migracjach ze wsi do miast), trendy rodności i umieralności (wyższy współczynnik zgonów mężczyzn, dłuższy czas trwania życia kobiet).
Struktura wieku - podział ludności na grupy wieku. Wyróżniamy wiek kalendarzowy (liczba ukończonych lat liczona od dnia urodzin), wiek biologiczny (nie zawsze nawiązuje do wieku kalendarzowego), wiek społeczny (np. matrymonialny, rozrodczy, poborowy etc.).
Struktura płci jest ściśle związana ze strukturą wieku. Współczynniki wzajemnych relacji obu płci zmieniają bowiem swą wartość wraz ze zmianą wieku ludności. Pierwszym krokiem w badaniu struktury wiekowej jest podział ludności na grupy wiekowe.
Grupowanie demograficzne - przyjmuje zasadę wielokrotności jednostek czasu biologicznego; wyróżniamy grupowania: podstawowe (jednoroczne; zaletą jest możliwość tworzenia dowolnych grupowań, wadą - zbyt duże rozczłonkowanie wieku ludności), pięcioletnie (wykorzystywane do wyznaczania cząstkowych współczynników demograficznych) oraz wydzielanie dużych grup wiekowych np. dzieci i młodzież 0-14 lat, dorośli 15-59 lat i ludność stara powyżej 60 lat lub np. kobiety w wieku rozrodczym 15-49 lat.
Obciążenie demograficzne -
Grupowanie ekonomiczne - według zdolności do włączenia się w proces produkcyjny; wyróżniamy grupę wieku nieprodukcyjnego (przedprodukcyjny 0-17 lat i poprodukcyjny powyżej 60 lat kobiety i 65 lat mężczyźni) oraz produkcyjnego (18-59 lat kobiety i 18-64 lat mężczyźni).
Współczynnik obciążenia ekonomicznego - l.nieproduk./l.produk.*100 [%]
Grupowanie urbanistyczne - wyróżnia się np. wiek żłobowy, przedszkolny, szkolny, emerytalny - jest to podział pod kątem planowania i budowy instytucji wychowanie, kształcenia i opieki.
Współczynnik starości demograficznej - Wsd = l.ludności starej (pow.60 lat) / ogólna l.ludności * 100 [%]
Wsd < 8 % młodość demograficzna
8 - 10 % dojrzałość demograficzna (wczesna faza przejściowa)
10 - 12 % przedpole starzenia się społeczeństwa (późna faza przejściowa)
12 - 15 % początek stanu starości demograficznej
15 - 20 % średni stan starości demograficznej
20 - 25 % wysoki stan starości demograficznej
25 % < anormalnie wysoki stan starości demograficznej
Mediana wieku (wiek środkowy ludności) - określona liczba lat, której połowa populacji jeszcze nie osiągnęła, a druga połowa już przekroczyła.
Przeciętny wiek ludności - średnia arytmetyczna poszczególnych roczników, wyrażonych liczebnością osób z tych roczników żyjących w danym momencie.
Piramida płci i wieku - podwójny histogramem, stanowiący graficzny obraz struktury wieku przedstawicieli obu płci. Buduje się ją w układzie współrzędnych prostokątnych, odkładając na osi odciętych odpowiednie liczby (w prawo od punktu zerowego liczebność kobiet, w lewo - mężczyzn), a na osi rzędnych wiek, najczęściej ujęty w pięcioletnie przedziały. Na takiej piramidzie dodatkowo zaznaczono odmiennymi kolorem grupę wieku produkcyjnego i nieprodukcyjnego (przed- i poprodukcyjnego) oraz ewentualną przewagę liczebną danej płci w poszczególnych grupach. Z kształtu piramid płci i wieku ludności współcześnie żyjącej można wnioskować o zmianach, które nastąpią w przyszłości.
Typy piramid - progresywna (społeczeństwo młode - eksplozja bądź implozja), stacjonarna (zastojowa - równowaga nowoczesna) lub regresywna (bardzo duży udział ludności starej, reprodukcja zawężona).
STRUKTURA ZATRUDNIENIA
Rynek pracy - rynek specyficznego towaru jakim jest praca; towar ten kupują pracodawcy, czyli ci, którzy stwarzają miejsca pracy, zaś sprzedają go pracownicy, czyli ci, którzy oferują własną pracę i własne zdolności.
Elementy rynku pracy - podaż pracy, popyt na pracę, wynagrodzenie.
Podaż pracy - liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących jej przy danym wynagrodzeniu za pracę. Jest sumą liczby pracujących i liczby bezrobotnych, poszukujących pracy. Podaż pracy zależy od liczby ludności, struktury płci i wieku (udział ludności w wieku produkcyjnym), wkraczaniu na rynek pracy grup wyżów i niżów demograficznych, długości czasu pracy, wysokości zasiłków dla bezrobotnych, wysokości płacy minimalnej.
Siła robocza - zdolność do pracy wszystkich członków społeczeństwa, obejmuje ludność w wieku produkcyjnym.
Aktywność zawodowa - oznacza wykonywanie bądź chęć wykonywania pracy
Aktywna zawodowo ludność - ludność czynno zawodowo oraz ludność bezrobotna, aktywnie poszukująca pracy.
Współczynnik aktywności zawodowej - procentowy udział ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności. Na poziom aktywności zawodowej wpływa wiele czynników:
- struktura płci: kobiety z reguły wykazują niższy poziom aktywności zawodowej niż mężczyźni, np. w Malezji kobiety stanowią 33,5% ogółu aktywnych zawodowo, w Egipcie 22,0%, a w Pakistanie tylko 15,2%, natomiast w Szwecji 47,5%, w Kanadzie 45,4%, a w Polsce 45,9%
- struktura wieku oraz ustawowe określenie wieku zdolności do pracy (wieku produkcyjnego)
- powszechność i wysokość zabezpieczenia emerytalnego: w krajach, w których brak jest systemu emerytalnego, pracuje się do późnej starości, np. w Nigerii 47,3% ludności w wieku 65 lat i więcej jest wciąż aktywna zawodowo, podobnie w Meksyku - 32,9%, w Pakistanie 34,5%, czy Malezji 27,9%, podczas gdy w Austrii tylko 1,1%, w Niemczech 2,6%, w Kanadzie 6,4%
- powszechność przestrzegania obowiązku szkolnego dzieci: w wielu krajach świata dzieci pracują zawodowo, przykładowo w Etiopii 41,0% dzieci w wieku 14 lat i mniej jest aktywna zawodowo, w Brazylii 17,5% dzieci w wieku 10-14 lat pracuje zawodowo, w Turcji 25,0% dzieci w wieku 12-14 lat pracuje zawodowo.
Czynna zawodowo ludność - część ludności aktywnej zawodowo, utrzymująca się z pracy osobiście wykonywanej; do grupy tej należą: zatrudnieni tj. pozostający w stosunku pracy, posiadający własne źródło zarobkowania (właściciele firm, gospodarstw rolnych etc.), stale pomagający członkowie rodzin, pracujący bez umownego wynagrodzenia.
Bierna zawodowo ludność - ludność nieaktywna zawodowo, należą tu dwie grupy ludzi: nie pracujący, ale uzyskujący własny dochód (emerytura, renta, stypendia, alimenty, zasiłki lub wynajem lokalu, dzierżawa ziemi etc.) oraz ludność utrzymywana, nie pracująca, wchodząca w skład gospodarstwa domowego i nie posiadająca własnego dochodu.
Pracujący - osoby wykonujące pracę przynoszącą im zarobek; są to zarówno osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy (zatrudnieni) oraz osoby wykonujący pracę nakładczą, właściciele firm i gospodarstw rolnych wraz ze stale pomagającymi członkami rodzin. Do pracujących nie należą natomiast: osoby pracujące na umowę-zlecenie, umowę o dzieło oraz czasowo skreśleni z z ewidencji, z którymi nie rozwiązano umowy o pracę (korzystający z urlopów bezpłatnych i wychowawczych).
Zatrudnieni - najemna siła robocza, osoby wykonujące pracę podporządkowaną tj. pozostający w stosunku pracy (zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, przez powołanie, mianowanie.
Popyt na pracę - zapotrzebowanie na pracę, zarówno pod względem ilościowym (liczba pracowników), jak i jakościowym (kwalifikacje, predyspozycje pracowników). Popyt na pracę zgłaszają pracodawcy, chcący zatrudnić pracowników. Popyt ten mierzy się liczbą wolnych miejsc pracy. Zależy on od: postępu technicznego, poziomu mechanizacji i automatyzacji procesu produkcji (wraz ze wzrostem automatyzacji maleje popyt na pracę w sensie ilościowym), opłacalności zastępowania pracy ludzkiej pracą maszyn (jeśli siła robocza jest tania to popyt na pracę jest duży, zaś jeśli siła robocza jest droga pracodawcom bardziej opłaca się kupić maszyny), koniunktury gospodarczej (im lepsza koniunktura gospodarcza tym większy popyt na pracę, w okresach kryzysów gospodarczych popyt na pracę maleje), rozmiarów inwestycji w gospodarce (popyt wzrasta przy dużych rozmiarach inwestycji) oraz przemian strukturalnych w gospodarce - w sytuacji, gdy gospodarka znajduje się w okresie transformacji, tzn. przechodzi od modelu industrialnego do postindustrialnego, popyt na pracę maleje. Następuje to w wyniku zahamowania (regresu) dotychczas rozwijanych, na ogół pracochłonnych działów (gałęzi) gospodarki, które uwalniają siłę roboczą, a dopiero później następującym rozwoju nowoczesnych działów, które są z reguły znacznie mniej pracochłonne, stąd nie zgłaszają tak dużego zapotrzebowania na pracowników (w sensie ilościowym). Wzrastają natomiast wymagania pracodawców co do pracowników. Zwalniani ze schyłkowych gałęzi gospodarki pracownicy muszą się zatem przekwalifikować, podnieść poziom swojego wykształcenia. Następuje więc okresowe niedostosowanie kwalifikacji pracowników do potrzeb rynku pracy.
Wynagrodzenie - cena za pracę; gra popytu i podaży kształtuje cenę pracy, czyli płacę realną.
Struktura zatrudnienia - podział ludności zatrudnionej w poszczególnych działach i sektorach gospodarki, uwzględniający zatrudnienie według miejsca pracy, co oznacza, że przykładowo kierowcę zatrudnionego w firmie handlowej zalicza się do działu handel. Struktura zatrudnienia w poszczególnych działach gospodarki: w rolnictwie, przemyśle i usługach ilustruje poziom zaawansowania rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju i pozwala określić fazę rozwoju społeczno-gospodarczego, w której znajduje się dany kraj. Wyróżniamy przy tym trzy podstawowe fazy rozwoju społeczno-gospodarczego: agrarną, industrialną i postindustrialną.
Struktura zawodowa - podział ludności według wykonywanego zawodu, niezależnie od działu gospodarki, w którym dana osoba pracuje, przykładowo w/w kierowca zaliczany jest do działu transport i łączność.
Fazy rozwoju społeczno-gospodarczego - w rozwoju społeczno-gospodarczym poszczególnych krajów występują określone prawidłowości: w miarę rozwoju maleje udział zatrudnionych w rolnictwie, zatrudnienie w przemyśle początkowo wzrasta, aż do pewnego poziomu, a następnie zmniejsza się, rośnie z kolei wielkość zatrudnienia w usługach. Możemy zatem stwierdzić, iż w rozwoju społeczno-gospodarczym występują trzy fazy charakteryzujące się różną strukturą zatrudnienia, odzwierciedlającą osiągnięty poziom tego rozwoju. Są to: faza agrarna (dominacja rolnictwa), faza industrialna (dominacja przemysłu) oraz faza postindustrialna (dominacja usług). Obrazowane jest to wykresem Fourastie'go.
TYPOLOGIA I REGIONALIZACJA DEMOGRAFICZNA
Typ - obiekt lub konstrukcja pojęciowa o charakterze wzorca, służąca do systematyzacji i opisu naukowego danej dziedziny rzeczywistości. Typ określa własność lub zespół własności, jakimi powinny charakteryzować się obiekty lub jednostki przestrzenne, by można było uznać je za reprezentatywne dla pewnej grupy zjawisk.
Typologia - ogólna procedura grupowania jednostek przestrzennych w najczęściej występujące, typowe zbiory. Pomiędzy zbiorami mogą występować luki lub też mogą się ze sobą pokrywać. Wyróżniamy typologie: proste (dotyczą wzrostu lub spadku liczby ludności, co umożliwia np. wykres Webba), kompleksowe (ujmują zespoły różnych cech demograficznych oraz cechy społeczne i kulturowe) oraz antropogeograficzne (obok cech ludnościowych i ekonomicznych uwzględniają właściwości środowiska geograficznego).
Klasyfikacja - takie grupowanie obiektów lub jednostek przestrzennych, gdzie znamy wszystkie możliwe klasy podziału zbioru i uwzględniamy je w grupowaniu. Muszą być spełnione warunki: zupełności (wszystkie obiekty lub jednostki podlegają grupowaniu) oraz rozłączności (nie może być typów pośrednich a granice są ostre). Metody klasyfikacyjne: punktowa i tabele znaków.
Regionalizacja - specyficzny rodzaj klasyfikacji przestrzennej, który odznacza się ciągłością przestrzenną wyróżnionych klas - np. tworzenie obszarów o jednakowej gęstości zaludnienia - ich zbiór tworzyłby region ludnościowy.
4