Geografia społeczna

CZŁOWIEK I ŚRODOWISKO W PRADZIEJACH.

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI NA ŚWIECIE.

Decydującym czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie ludności na świecie jest możliwość wyżywienia. Określone typy środowiska miały określoną pojemność - wyżywienie z 1 ha w zależności od obszaru: tundra 2, tajga 3,las mieszany 7,4 , lasostep 17,3 , w stepie-8.Nadwyżki ludności były spychane do środowiska o gorszych warunkach. Następowała adaptacja człowieka do środowiska - przenikanie do obszarów trudno dostępnych.

• Rewolucje neolityczne - przejście do gospodarki hodowlanej.

• Na formacjach trawiastych gęstość zaludnienia jest niewielka - prowadzony jest tam koczowniczy tryb życia

• Domestyfikacja zbóż - rozsianie roślin uprawnych; wiązało się to z coraz lepszymi efektami przy rozwoju rolnictwa. Następował rozwój rzemiosła - wytwarzano narzędzia, naczynia, broń, rozwinięto usługi kamieniarskie.

• Osiedlanie w dolinach rzecznych - łatwy dostęp do wody, wylewy powodowały użyźnianie gleb.

• Na Bliskim Wschodzie wśród ludności wyodrębniła się grupa społeczna kupców - pośredników w transakcjach; formowały się miasta z ośrodkami władzy np. Babilon. Rzemieślnicy koncentrowali się głównie w miastach. Narodził się i rozwinął handel, w szczególności zamorski. Zasięg rozprowadzania produktów był ogromny. Fenicjanie najlepiej opanowali handel (basen Morza Śródziemnego) - wynaleźli monety. Dzięki szlakom biegnącym wzdłuż Półwyspu Apenińskiego rozwinęły się takie miasta włoskie jak Wenecja, Mediolan, Florencja, Werona. Poprzez handel rozwinął się także transport (głównie wodny na Renie i Rodanie).

• HANZA - związek handlowy miast Morza Północnego i Bałtyckiego.

• Wytyczania szlaków handlowych związane było z rzeźbą terenu (np. dolina Rodanu). Widoczny rozwój miast na granicach odmiennych regionów przemysłowych.

• Dominacja Anglii - port londyński był wielką potęgą i wymagał aktu nawigacyjnego od statków z Nowego Świata.

• Rozwój infrastruktury; rewolucja przemysłowa, produkcja masowa. Zakłady przemysłowe koncentrowały się głównie w miastach, ze względu na zapas siły roboczej, transport, surowce, rynek zbytu. Następowała koncentracja na niewielkim obszarze.

• Wynalezienie kolei żelaznej zmieniło orientację wielu firm i skupisk ludności. Następuje rozwój usług, które w odróżnieniu od przemysłu nie wymagają zmian skupisk ludności, dodatkowo zmniejsza się liczba ludności zatrudnionej przy produkcji. Od tego momentu miasta rozwijają się przestrzennie. Powstają aglomeracje i systemy megalopolis. Rozwój motoryzacji - rozdzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania. Wraz z rozwojem cywilizacji zmienia się rola czynników kreujących rozmieszczenie ludzi w przestrzeni, czyli rozwój industrializacji i komunikacji.

Struktura przestrzenna to zbiór elementów przestrzennych wraz z relacjami zachodzącymi między nimi; wyróżnia się elementy:

- Nowo pojawiające się

- Progresywne - wykazujące wzrost zaludnienia

- Stagnując - liczba ludności nie zmienia się

- Regresywne - spadek liczby ludności

- Zanikające

Przy bardzo dobrych, jednorodnych warunkach rozmieszczenie ludności także jest równomierne, z kolei przy różnych warunkach zachodzi koncentracja na niewielkich przestrzeniach.

Proces przestrzenny to przemiany w strukturze przestrzennej w czasie.

Największe skupiska ludności na świecie:

1. 23% wschodnioazjatyckie: wschodnie prowincje Chin, Płw. Koreański, Japonia (rozwój dzięki importowi surowców do własnego przemysłu); łącznie 1,4 mld ludności

2. 20% południowoazjatyckie: Indie, Bangladesz, Pakistan, Sri Lanka; łącznie 1,3 mld ludności

Osiedlanie się ludności na wybrzeżach Azji spowodowane jest dostępem do morza (w pasie wybrzeża o szerokości 50 km żyje ¼ ludności), morskim klimatem (niska amplituda temp. rocznej, dostateczna ilość wilgoci) oraz bliskością dolnych odcinków rzek (dobra woda, szlaki transportowe, źródło energii, wylewy rzeczne użyźniające gleby).

3. europejskie: zach. i pd. Europa - łącznie 550 mln ludzi; warunkowane przez rozmieszczenie złóż węgla kamiennego, obecnie rozwój przemysłu wysokiej techniki.

4. NE część USA i S część Kanady; warunkowany przez występowanie węgla kamiennego w Appalachach, dobre warunki klimatyczne i środowisko oraz dobrym dostępem do miast drogą śródlądową przez jeziora.

Słabo zaludnione obszary:

1. strefa lasów równikowych

2. strefa podzwrotnikowych i zwrotnikowych pustyni

3. strefa tajgi i tundry

4. obszary zlodowacone

Ekumena - obszary stale zamieszkiwane

Anekumena - obszary niezamieszkałe

Subekumena - obszary zamieszkałe okresowo

Rozmieszczenie ludności jest efektem nawarstwiającego się oddziaływania szeregu czynników zmieniających się w czasie i przestrzeni. Sposób rozmieszczenia to wskaźnik wpływu oddziaływań warunków naturalnych, społeczno-gospodarczych i historycznych określonego obszaru na jego zaludnienie.

Naturalne czynniki ekumeny:

- bariera świetlna

- bariera wysokościowa

- warunki klimatyczne (termiczne)

Tendencje osiedlania się ludności: przy wybrzeżach, przy rzekach i na nizinach.

Pola teoretyczne.

Korelacja dodatnia - im większy stopień pokrycia glebami żyznymi, tym większa gęstość zaludnienia.

Im wskaźnik czynników jest bliższy jedności, tym większy jest ich wpływ na gęstość zaludnienia.

Gęstość zaludnienia brutto - ogólna liczba ludności danego obszaru do całkowitej powierzchni tego obszaru.

Gęstość zaludnienia netto - gęstość zaludnienia obliczana w stosunku do powierzchni faktycznie zamieszkałej przez ludzi.

Ekonomiczna gęstość zaludnienia - gęstość zaludnienia pewnej grupy, osób, kategorii ludności np. czynnej zawodowo czy rolniczej, obliczana w stosunku do pewnej kategorii obszaru np. powierzchni gruntów ornych.

Antropogeografia

Friedrich Ratzel jako pierwszy (1885-1889) wyodrębnił problematykę, geografii człowieka w osobnym dziale nazwanym antropogeografią, przyczyniając się tym samym do podziału geografii na geografię fizyczna i antropogeografię.

Antropogeografię w ujęciu Ratzla cechuje przyrodniczy, geocentryczny sposób ujmowania zagadnień ludnościowych. Nauka ta interesowała się głównie procesami przystosowania człowieka, a raczej grup ludzkich, do warunków środowiska geograficznego, badając społeczności ludzkie w różnych typach środowiska naturalnego.

Los grupy ludzkiej, wg Ratzla, zależy od warunków środowiska naturalnego. W różnych środowiskach muszą zatem istnieć grupy o różnym sposobie życia, gospodarowania oraz kulturze. Nawet normy społeczne - prawo, obyczaje, pierzenia religijne czy jeżyk są dziełami przyrody. Dzieje ludów, narodów, państw są zdeterminowane warunkami fizjograficznymi i pewnymi własnościami przestrzeni, które ułatwiają bądź utrudniają ich rozprzestrzenianie się i rozszerzanie ekumeny. Zbiorowości ludzkie przechodzą w swej historii przez kolejne szczeble rozwoju cywilizacyjnego poprzez dostosowywanie się do zmieniających się warunków środowiska i powiększania swego terytorium. Zakładano wiec całkowitą zależność człowieka, jego rozmieszczenia i rozwoju od warunków środowiska naturalnego. Człowiek nie przekształca środowiska geograficznego tylko się do niego dostosowuje. Zależność miedzy człowiekiem a przyroda jest jednostronna. Podejście takie nazywamy determinizmem geograficznym.

W ujęciu Ratzlowskim ludzie nie występują jednostkowo, lecz w formie zbiorowości posiadających różnorodne rozmiary i różna strukturę organizacyjną- od szczebla pierwotnej hordy po ludy narody i cala ludzkość. Grupy jako całość determinują los wszystkich części składowych grup po rodzinę i jednostkę, a nie odwrotnie. Jednostka, rodzina nie mają wpływ u na los grupy.

Geografia człowieka

Antropogeografowie francuscy wprowadzili termin „geografia człowieka", któremu nadali inny sens uwypuklając aspekty historyczne, społeczne i kulturowe rozwoju i działalności ludzi w przestrzeni. Przenieśli akcent z problematyki przyrodniczej, geocentrycznej w kierunku antropocentrycznej interpretacji zjawisk geograficznych.

Geografia człowieka P. Vidal de la Blache'a obalała tezę determinizmu geograficznego. Przyznając środowisku naturalnemu role czynnika kształtującego strukturę gospodarczą i kulturową społeczności ludzkich dostrzegał rosnące znaczenie wpływu człowieka na środowisko. Relacje człowieka ze środowiskiem geograficznym są wg niego obustronne (interakcja). Społeczeństwa są co prawda wytworem ale i twórcami swego otoczenia. Jest to zasada posybilizmu geograficznego.

Podkreślano tezę o samoistnej, historyczno-kulturowej roli człowieka w tworzeniu ekumeny. Elementy kultury ludzkiej uważano za wyraz historycznie ukształtowanej równowagi w przyrodzie (wytwory kultury - folklor, narzędzia, materiał budulcowy, sposób krycia dachów itd.). Człowiek zatem nie tylko dostosował się do warunków środowiska geograficznego ale także wykorzystał, przekształci! to środowisko do własnych potrzeb. Przedmiotem badań geografii człowieka winna być zatem celowa działalność ludzi zmierzająca do przeobrażenia środowiska.

Grupy ludzkie ujmowane są w sposób socjologiczny - jako zbiorowości posiadające wewnętrzną organizację, hierarchię społeczna i swoistą kulturę. Organizację grupy społecznej uważano za technikę życia społecznego w ekumenie. Grupy ludzkie różnią się więc nie tylko pod względem cech fizycznych ale i cech społecznych.

Demogeografia

Pod wpływem nasilających się ruchów migracyjnych zwłaszcza od połowy XIX w. oraz zróżnicowań ruchu naturalnego poszczególnych krajów europejskich w latach 20. XX w., kiedy to czynnik dynamiki demograficznej zaczaj silnie wpływać na układy rozmieszczenia zainteresowano się dynamiką zjawisk ludnościowych. Wg Ormickiego:

Demogeografia to dział antropogeografii zajmujący się terytorialnym zróżnicowaniem zjawisk demograficznych stanowiących składniki procesu wzrostu liczb; mieszkańców.

Obecnie demogeografia oznacza dział geografii ludności zajmujący się geograficznymi aspektami zjawisk demograficznych a zatem przestrzennymi procesami wzrostu lub spadku liczby ludności i związanymi z tymi zmianami struktur ludnościowych.

Zachowania przestrzenne

W latach 60. podjęto studia nad przemieszczeniami ludności badając kierunki tych przemieszczeń, związki przemieszczeń z odległością, prawidłowości w wyborze kierunków dróg migracji, oceny ważności i preferencji miejsc. Wprowadzono przy tym różne kategorie odległości - fizyczna, ekonomiczna.

Badania mechanizmów ruchów migracyjnych zwróciły uwagę geografów na problemy praw behawiorystycznych. psychologii społecznej, teorię rozprzestrzeniania się informacji. Narodził się nurt badań dotyczący 'problemów postrzegania (percepcji), wyobrażeń, preferencji, postaw a zatem tego co wiąże się z wyborem, motywacją, decyzją i wreszcie z zachowaniem przestrzennym

Geografia polska

W okresie międzywojennym intensywnie rozwijała się polska geografia. Świadczy o tym definicja antropogeografii zaproponowana przez A. Wrzoska i B. Zaborskiego, która stara się godzić dwa wcześniej omówione nurty badawcze.

Antropogeografia jest nauka o rozmieszczeniu człowieka i dziel ludzkich na Ziemi rozpatrywanych na tle środowiska. Nauka ta bada sposoby i drogi oddziaływania naturalnych warunków ziemskich na społeczeństwa ludzkie, ich życie i działalność oraz studiuje przejawy geograficzne wzajemnego oddziaływania na siebie ugrupowań ludzkich. Przedmiotem zainteresowań antropogeografii są też przeobrażenia krajobrazu zachodzące pod wpływem działalności ludzkiej.

Antropogeografia zajmuje się:

• rozmieszczeniem ludności,

• dynamika zmian rozmieszczeń (demogeografia).

• geografią migracji,

• strukturą ludności,

• geografią zdrowia.

W okresie międzywojennym w Polsce p rży jaj się podział na antropogeografię i geografię gospodarczą. Po II wojnie światowej geografie gospodarczą nazwano geografia ekonomiczna, przy czym rozszerzono jej zasięg na całą działalność człowieka włączając w to także zagadnienia antropogeografii. Na konferencji w Osiecznej w 1955r. przyjęto w Polsce geografię społeczno-ekonomiczna. wraz z jej podziałem na poszczególne dyscypliny branżowe, m.in. na geografie osadnictwa i zaludnienia, która nawiązywała do zagadnień badawczych antropogeografii, a także inne dyscypliny, np. geografia rolnictwa, geografia przemysłu.

Przedmiotem badań w zakresie geografii osadnictwa i zaludnienia jest rozmieszczenie i struktura historycznie ukształtowanych, terytorialnych ugrupowań ludzkich i związanych z nimi urządzeń trwałych (K. Dziewoński).

W latach 60. L. Kosiński zaproponował rozdzielenie obu dyscyplin jako, że mają one odrębny przedmiot badania.

L. Kosiński

Geografia ludności jest odrębną dyscyplina ekonomiczno-geograficzną, która analizuje i interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe zachodzące na powierzchni Zimni.

Przedmiotem badania geografii ludności jest ludności jako zjawisko przestrzenno, a do głównych zadań badawczych należą: opis, analiza i wyjaśnianie struktur i zachowań przestrzennych zbiorowości ludzkich.

K.. Dziewoński

Zadaniem geografii ludności jest wykrycie ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych, oraz krytyczna ocena istniejącej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych.

Przedmiotem badań geografii ludności są zjawiska i procesy ludnościowe, przez które należy rozumieć:

• rozmieszczenie

• dynamikę

• strukturę ludności.

Badania winny polegać na :

• identyfikacji czynników wpływających na zróżnicowanie przestrzenne badanych zjawisk;

• wykrycie ogólnych prawidłowości przestrzennych:

• wykrycie tendencji rozwojowych zjawisk;

• prognozach rozwoju

Od konferencji w Rydzynie w 1983 r. zaznaczył się podział geografii społeczno-ekonomicznej na geografie społeczną zajmującą się zagadnieniami ludności i geografie ekonomiczna zajmująca się działalnością człowieka w środowisku (gospodarka).

Kierunki badawcze w geografii ludności

Obecnie w geografii mają znaczenie trzy kierunki badawcze:

1. Kierunek regionalny (chorologiczny) bada właściwości jednostek terytorialnych (regionów) wydzielonych na podstawie kryteriów fizyczno- lub ekonomiczno-geograficznych.

2. Kierunek ekologiczny bada relacje między środowiskiem przyrodniczym a społeczeństwem.

3. Kierunek analityczno-przestrzenny rozpatruje zjawiska na powierzchni Ziemi pod względem ich właściwości przestrzennych (np. lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych zjawisk w przyjętym układzie odniesienia). Bada struktury przestrzenne i procesy przestrzenne.

/

KARTOGRAFICZNE METODY

PREZENTACJI ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI

1.Metoda kropkowa - rozmieszczenie ludności przedstawione jest za pomocą kropek, którym nadajemy określoną wagę. Waga kropki zależy od: skali mapy, natężenia zjawiska, dysproporcji w natężeniu zjawiska. Cechy kropki: policzalność, odpowiednie rozmieszczenie. W przypadku miast o dużej liczbie ludności przyjmuje się dla nich diagramy kołowe, przy czym zarówno wielkość kółek, jak i granice natężenia są umowne. Wielkość kropki: 0,3-0,7 mm, światło kropki 0,3 mm.

Etapy konstrukcji:

- ustalenie pól badawczych oraz zebrania danych statystycznych dotyczących liczby ludności

- ustalenie wagi kropki i przedziałów klasowych dla diagramów kołowych

- ustalenie liczby kropek w poszczególnych jednostkach przestrzennych

Sposób rozmieszczenia kropek na mapie:

- kartograficznie (rozmieszczenie jednorodne)

- topograficzne (w miejscach gdzie zjawisko faktycznie występuje), przy użyciu szczegółowej mapy badanego terenu.

Zaletą metody kropkowej jest obraz przestrzenny (zróżnicowanie) oraz łatwość obliczenia liczby ludności w badanych polach. Inne możliwości: obliczenie gęstości zaludnienia, uniezależnienie od zmian podziału administracyjnego, duża dowolność interpretacji, ustalenie czynników wpływających na rozmieszczenie ludności.

2.Metoda kartogramu - przedstawia średnie natężenie zjawiska dla danych pól odniesienia (ważny jest dobór pól np. równopowierzchniowe, równokształtne).

Etapy konstrukcji:

- ustalenie pól badawczych oraz zebrania danych statystycznych dotyczących gęstości zaludnienia (dane względne)

- ustalenie przedziałów klasowych (najlepiej o równej rozpiętości) - optymalnie 7-8 przedziałów

a)przedziały o równej wielkości: (wart.max - wart.min)/l.przedziałów

b)przedziały o różnej wielkości dobierane są na zasadzie dążenia do przybliżonej liczby jednostek w danym przedziale (dobór umowny), w postępie arytmetycznym (stała o którą powiększamy) lub w postępie geometrycznym (podwojenie przedziału poprzedniego)

- ustalenie skali szrafu lub barw - musi wyrażać wzrost natężenia zjawiska. Dobór kolorów: nie biały (anekumena), nie czarny (max natężenie zjawiska), najlepiej od jasnożółtego, użyte kolory powinny mieć taką samą intensywność.

Wady metody kartogramu: niedokładność (przedstawione jest zjawisko o wartości średniej) oraz zależność od podziału administracyjnego.

3.Metoda kartodiagramu

4.Metoda izolinii - wykorzystywana tylko do przedstawiania zjawisk występujących w przestrzeni w sposób ciągły.

ŹRÓDŁA INFORMACJI STATYSTYCZNEJ O LUDNOŚCI.

1.Źródła wtórne: roczniki, biuletyny, publikacje, atlasy, encyklopedie.

2.Źródła pierwotne - informacje uzyskiwane są w sposób bezpośredni.

a) powszechny spis ludności - pełne badania statystyczne, określające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie czasu i na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskiwania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.

Właściwości: powszechny (cała ludność określonego terytorium), jednoczesny, bezpośredni, imienny.

Badane cechy: geograficzne (miejsce pobytu w czasie spisu, miejsce stałego zamieszkania, charakter miejsca zamieszkania tj. wieś, miasto etc.), informacje dotyczące gospodarstwa domowego (stosunek do głowy gospodarstwa domowego, rodzaj i wielkość gospodarstwa), osobiste (płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo, narodowość), ekonomiczne (zawód wykonywany, główne źródło utrzymania, gałąź gospodarki, stanowisko społeczne, stosunek do pracy, miejsce pracy), wykształcenie (poziom i rodzaj), płodność (ogólna liczba dzieci żywo urodzonych, długość trwania aktu małżeńskiego, daty urodzenia kolejnych dzieci)

1749 - I spis powszechny (Szwecja)

1790 - USA

1789 - I spis w Polsce, potem w latach 1920, 1950, 1960; wykonywany mniej więcej co 10 lat, w roku kończącym się na 0.

b) sumaryczne spisy ludności (w Polsce w 1946: zmiana granic, straty wojenne)

c) częściowe spisy ludności, np. kadrowe - obejmowały pracujących w gospodarce, rolne - areał, inwentarz, ludność rolnicza

d) ewidencja bieżąca ludności tj. rejestr ruchu naturalnego ludności poprzez akty urodzeń, małżeństw, zgonów (Urząd Stanu Cywilnego) oraz rejestr ruchu wędrówkowego (migracje - księgi meldunkowe); informacje kierowane są do biur statystycznych

PESEL - Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności

e) badania metodą reprezentacyjną - losowanie próby z całej populacji i uogólnienie wyników: mikrospis 4-5% ogółu ludności

f) badania metodą monograficzną tj. badania na wybranym obszarze

DYNAMIKA ZALUDNIENIA

Dynamika zaludnienia - zmiany zaludnienia w określonym czasie na danym obszarze, wyrażone przy pomocy miar dynamiki (indeks dynamiki, tempo wzrostu).

Indeks dynamiki - informuje do ilu % wzrosła liczba ludności w określonym czasie na danym obszarze.

[%]

gdzie: Lk - liczba ludności w okresie końcowym;

Lp - liczba ludności w okresie początkowym.

Tempo wzrostu - informuje o ile % wzrosła liczba ludności w określonym czasie na danym obszarze.

[%]

gdzie: Lk - liczba ludności w okresie końcowym;

Lp - liczba ludności w okresie początkowym.

Rzeczywisty przyrost ludności - faktyczne zmiany liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze, następujące wskutek przyrostu lub ubytku naturalnego ora/, salda migracji. Wyrażany jest w liczbach bezwzględnych lub na 1000 ludności [w ‰].

PRZ = PN +/- SM

gdzie:

PRZ = przyrost rzeczywisty;

PN = przyrost naturalny, tj. różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów;

SM = saldo migracji, tj. różnica miedzy napływem a odpływem migracyjnym ludności na danym obszarze.

Depopulacja - wyludnianie się obszaru, silny spadek liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze. Przyczyna depopulacji może być ubytek naturalny ludności lub (i) ujemne saldo migracji (przewaga odpływu nad napływem ludności).

Potencjał demograficzny - ogólna liczba ludności na danym obszarze, np. kraju, zasób ludności kraju.

Ruch naturalny ludności - ogół zjawisk demograficznych, takich jak urodzenia, zgony, małżeństwa i rozwody związanych z naturalną, biologiczną reprodukcją ludności. Jest on, obok ruchu migracyjnego, podstawowym składnikiem ogólnego przyrostu lub ubytku ludności w określonym czasie na danym obszarze.

Przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów (przyrost naturalny = urodzenia - zgony).

Ubytek naturalny - przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń (ujemna wielkość przyrostu naturalnego) powodująca zmniejszanie się liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze.

Współczynnik przyrostu naturalnego - przyrost naturalny w odniesieniu do liczby ludności, najczęściej na 1000 mieszkańców.

;[‰]

gdzie: W_PN = współczynnik przyrostu naturalnego

U = liczba urodzeń w danym roku

Z = liczba zgonów w danym roku

L = średnia liczba ludności zamieszkującej dany obszar w danym roku.

Rodność - natężenie urodzeń w danej zbiorowości w określonym czasie (por. współczynnik urodzeń, rodności). Natężenie rozrodczości w poszczególnych krajach świata jest wysoce zróżnicowane i zależy od wielu czynników. W krajach Trzeciego Świata przyczynami utrzymywania się wysokiego poziomu urodzeń są: niska społeczna pozycja kobiety przejawiająca się w powszechnym przekonaniu, że jej rola ogranicza się do rodzenia dzieci i zajmowania się domem, niski poziom aktywności zawodowej kobiet, wczesne dojrzewanie dziewczynek i wczesne zawieranie małżeństw, powszechność zawierania małżeństw (prawie wszystkie kobiety wychodzą za mąż), nieznajomość cyklu rozrodczego i metod planowania rodziny, religijność społeczeństw (wszystkie religie popierają prokreację). Ze względu na utrzymującą się w przeszłości wysoką umieralność niemowląt i starszych dzieci znaczna część potomstwa nie dożywała wieku dorosłego. Dlatego wytworzyła się potrzeba posiadania dużej liczby dzieci (model rodziny wielodzietnej). Wobec braku systemu emerytalnego w wielu krajach słabo rozwiniętych dzieci tradycyjnie traktuje się jako zabezpieczenie dla rodziców na starość. Mają one utrzymywać starych rodziców. Dzieci stanowią też tanią silę roboczą w gospodarstwie rolnym.

W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo poziom urodzeń jest niski ze względu na: wysoki poziom aktywności zawodowej kobiet, powszechność kształcenia i konieczność zdobywania wysokich kwalifikacji, późne zawieranie małżeństw, znajomość cyklu rozrodczego i metod planowania rodziny, powszechność konsumpcyjnego stylu życia, zaspokajania własnych ambicji i potrzeb, ale także z większa odpowiedzialność za posiadanie potomstwa i większa dbałość o dziecko (model rodziny małodzietnej).

Współczynnik urodzeń (rodności) - liczba urodzeń żywych w danym roku przypadająca na 1000 ludności.

; [‰]

gdzie:

Wu = współczynnik urodzeń (rodności),

U = liczba urodzeń żywych \v danym roku na danym obszarze,

L = średnia liczba ludności zamieszkującej dany obszar w danym roku.

Płodność - natężenie urodzeń w grupie kobiet w wieku rozrodczym w określonym czasie (por. współczynnik płodności).

Współczynnik płodności - informuje, ile urodzeń dzieci przypada w danym roku na każdy tysiąc kobiet w określonej grupie wieku rozrodczego.

gdzie:

Wpł = współczynnik płodności,

U = liczba urodzeń żywych w danym roku,

K_(15-49) = liczba kobiet w wieku rozrodczym, tj. od 15 do 49 roku życia.

Współczynnik płodności dla Polski w 1 999 roku wynosił 37, co oznacza, iż na każdy 1000 kobiet mających 15-49 lat przypadało w tym roku 37 urodzeń dzieci. Ponieważ płodność kobiet jest zróżnicowana w zależności od wieku to współczynnik ten podaje się dla poszczególnych grup wieku. Najwyższą płodnością charakteryzuje się grupa 25-29 lat, dla której współczynnik płodności wynosił 93. Oznacza to, iż na każdy 1000 kobiet w wieku 25-29 lat przypadało w 1999 roku 93 urodzenia dzieci.

Rozrodczy wiek - wiek zdolności organizmu kobiety do wydawania potomstwa na świat. W Polsce przyjmuje się wiek rozrodczy kobiet w przedziale od 15 do 49 lat.

Dzietność - przeciętna liczba dzieci urodzonych przez kobietę w ciągu jej całego okresu rozrodczego. Dzietność wykazuje znaczne zróżnicowanie w poszczególnych krajach świata: w Meksyku każda kobieta rodzi przeciętnie 4,6 dzieci, w Indiach 4,3 zaś w Austrii, Szwecji, Polsce i na Węgrzech wskaźnik ten wynosi tylko 1,3. Zaznacza się też różnica między miastami a obszarami wiejskimi: w Polsce w miastach na jedną kobietę przypada 1,2 dzieci zaś na obszarach wiejskich l ,6.

Współczynnik dzietności - stanowi sumę rocznych współczynników płodności dla kolejnych 5-letnich grup wieku rozrodczego. Wyraża on średnią liczbę dzieci jaką urodzi kobieta w ciągu wieku rozrodczego przy stałym wzorcu płodności.

gdzie:

Wpi - współczynnik, płodności dla poszczególnych 5-letnich grup wieku rozrodczego w przeliczeniu na l kobietę.

Reprodukcja ludności - zastępowalność pokoleń wyrażona stosunkiem liczebności pokolenia dzieci do liczebności pokolenia rodziców. Najczęściej wyraża się on stosunkiem liczebności pokolenia córek do pokolenia matek. Wyróżniamy trzy modele reprodukcji ludności: reprodukcja prosta, reprodukcja zawężona, reprodukcja rozszerzona.

Współczynnik reprodukcji brutto - jest iloczynem współczynnika dzietności i współczynnika wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt. Liczba urodzeń dziewcząt w ogólnej rocznej liczbie urodzeń wynosi ok. 483 dziewczynki na każdy 1000 urodzeń ogółem.

gdzie:

Wrb- współczynnik reprodukcji brutto,

Ud - urodzenia dziewcząt,

Uogół. - urodzenia ogółem.

Wdz - współczynnik dzietności.

Wrb = l oznacza reprodukcję prostą, tzn. pokolenie córek jest równe pokoleniu matek.

Wrb > l oznacza reprodukcję rozszerzoną, tzn. pokolenie córek jest bardziej liczne niż

pokolenie matek.

Wrb < l oznacza reprodukcję zawężoną, tzn. pokolenie córek jest mniej liczne niż pokolenie

matek.

Reprodukcja prosta - zastępowalność pokoleń zapewniona w stopniu dostatecznym. Pokolenie córek jest ta samo liczne jak pokolenie matek. Następuje biologiczne odtwarzanie pokoleń, lecz nie następuje wzrost liczby ludności (liczba urodzeń jest równa liczbie zgonów). Taki model reprodukcji występuje w fazie równowagi nowoczesnej.

Reprodukcja rozszerzona - zastępowalność pokoleń zapewniona w stopniu bardzo dobrym -pokolenie córek jest bardziej liczne niż pokolenie ich matek. Dzietność wysoka, przyrost naturalny wysoki, a zatem liczba ludności z pokolenia na pokolenie jest coraz większa. Reprodukcja rozszerzona występuje w krajach objętych eksplozją demograficzną.

Reprodukcja zawężona - nie zapewnia zastępowalności pokoleń. Pokolenie córek jest mniej liczne niż pokolenie matek. Dzietność bardzo niska, poziom urodzeń niższy od poziomu umieralności. Liczba ludności z pokolenia na pokolenie jest coraz mniejsza. Reprodukcja zawężona dotyczy wysoko rozwiniętych społeczeństw Europy Zachodniej, zagrożonych regresem demograficznym.

Fazy rozwoju demograficznego - historyczny proces zmian ludnościowych, polegający na zmianach ruchu naturalnego oraz jego elementów (urodzeń i zgonów) pod wpływem rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Istotą tych przemian jest spadek umieralności i rozrodczości, który jest nieodwracalny lecz przebiega nierównomiernie w czasie: najpierw obniża się poziom umieralności, a dopiero po jakimś czasie następuje także spadek rozrodczości. Pozwala to wyróżnić kilka następujących kolejno po sobie faz rozwoju demograficznego: równowagi pierwotnej, eksplozji demograficznej, implozji demograficznej, równowagi nowoczesnej oraz regresu demograficznego. Poszczególne kraje świata wykazują różny stopień zaawansowania rozwoju demograficznego, znajdując się w różnych etapach (fazach) tego rozwoju. Zróżnicowany jest także czas trwania poszczególnych faz w różnych krajach - na ogól im faza trwa krócej, tym bardziej gwałtowny jest przebieg procesów demograficznych. Jednak każdy kraj świata przechodzi lub będzie przechodził przez wszystkie fazy tego rozwoju nie omijając żadnej z nich, a kolejność faz jest niezmienna.

Równowaga pierwotna - pierwsza faza rozwoju demograficznego charakteryzująca się niskim przyrostem naturalnym, przy wysokim poziomie urodzeń i wysokim poziomie zgonów. Ruch naturalny ludności na tym etapie kształtowany jest przez naturę. Wzrost liczby ludności był bardzo wolny, często przerywany okresami stagnacji lub nawet spadku zaludnienia (zarazy, klęski głodu, wojny). Czas trwania życia był krótki, poziom zgonów wysoki, stąd dla utrzymania populacji konieczna była wysoka rozrodczość.

Eksplozja demograficzna - druga faza rozwoju demograficznego charakteryzująca się szybkim zwiększaniem się przyrostu naturalnego wskutek obniżania poziomu zgonów. Postęp cywilizacyjny umożliwia z jednej strony zwiększenie produkcji żywności, a z drugiej strony coraz skuteczniejszą walkę z chorobami oraz poprawę warunków bytowych ludności, w tym zwłaszcza warunków sanitarnych. Powoduje to spadek śmiertelności, w tym głównie wśród dzieci. Obniżanie śmiertelności niemowląt i starszych dzieci przyczynia się do stopniowego wydłużania czasu trwania życia. Natomiast poziom urodzeń nic ulega zmianie -jest on wciąż wysoki. Ponieważ zmianom w poziomie zgonów nie towarzyszą zmiany w poziomie urodzeń, stąd różnica między poziomem urodzeń a poziomem zgonów, czyli przyrost naturalny ludności szybko rośnie. Za eksplozywny uznaje się przyrost naturalny w wysokości 20%o. W wielu krajach objętych eksplozją demograficzną przyrost ten jest jeszcze wyższy. Na początku lat 90. wynosił on: 37,6‰ w Syrii, 37,4 ‰ w Zambii, 37,0‰ w Iraku, 36,5‰ w Tanzanii, 35,7‰ w Kenii, 32,8‰ w Pakistanie.

Tak gwałtowny wzrost liczby ludności powoduje szereg problemów. Produkcja żywności w tych krajach często nie nadąża za rosnącymi potrzebami w zakresie wyżywienia (por. Malthusa teoria). Prawdziwym problemem jest niemożność zapewnienia miejsc pracy rosnącej liczbie młodej ludności wkraczającej w wiek aktywności zawodowej. W związku z tym kraje objęte eksplozją demograficzną prowadzą (w mniejszym lub większym zakresie, gdyż należy pamiętać o powszechnym analfabetyzmie w wielu z tych krajów) politykę antynatalistyczną zmierzającą do ograniczenia rozrodczości.

Kraje Trzeciego Świata weszły w fazę eksplozji dopiero w II połowie XX w. (po II wojnie światowej), gdy na masową skalę zaczęto stosować środki chemiczne do zwalczania owadów roznoszących malarię, a następnie leki i szczepionki przeciw różnym chorobom. Spowodowało to gwałtowny spadek poziomu zgonów i szybki wzrost przyrostu naturalnego. Natomiast w Europie Zachodniej proces ten rozpoczął się znacznie wcześniej, bo już w końcu XVIII wieku i trwał aż do początku XX wieku. Był zatem długotrwały, lecz nie miał tak gwałtownego przebiegu jak w krajach Trzeciego Świata (por. mała eksplozja). Współcześnie eksplozją demograficzną objęte są głównie kraje afrykańskie.

Mała eksplozja - eksplozja demograficzna rozpoczęła się najpierw w krajach Europy Zachodniej. Wyraźne zmiany w poziomie śmiertelności wystąpiły tu już w końcu XVIII w. To w krajach europejskich powstawały i upowszechniały sic nowe agrotechniki poprawiające wydajność produkcji rolnej, co zapewniało dostateczny poziom wyżywienia. Tu odkrywano i upowszechniano szczepionki, lekarstwa, środki czystości, wprowadzano w miastach urządzenia poprawiające sanitarne warunki życia mieszkańców (wodociągi, kanalizacja), rozwijano placówki służby zdrowia. Stopniowo wytworzyła się postawa dbałości o własne zdrowie przez właściwą dietę, stosowanie preparatów witaminowych, profilaktykę własnego zdrowia, stosowanie środków higieny itd. Był to długotrwały proces, zatem obniżanie się śmiertelności nie było gwałtowne lecz następowało powoli. Wzrost przyrostu naturalnego był wolny, lecz systematyczny. Przyrost naturalny w krajach europejskich osiągał poziom 7-12‰. Dlatego taki długotrwały lecz łagodny przebieg eksplozji demograficznej nazywamy „małą eksplozją".

Implozja demograficzna - trzecia faza rozwoju demograficznego charakteryzująca się wysokim przyrostem naturalnym, lecz wykazującym tendencje do obniżania się. Spadek poziomu zgonów w tej' fazie jest już niewielki natomiast elementem ruchu naturalnego wykazującym wyraźny spadek, są urodzenia. Ponieważ obniżanie się poziomu urodzeń jest szybsze niż, zgonów to różnica między nimi, czyli przyrost naturalny stopniowo maleje. Przyczyną spadku poziomu urodzeń są zmiany społeczne polegające na wzroście społecznej pozycji kobiety, wzroście aktywności zawodowej kobiet, opóźnianiu wieku wychodzenia za mąż, stosowaniu metod regulacji poczęć, laicyzacji społeczeństwa, upowszechnianiu się konsumpcyjnego stylu życia, a także w wyniku oddziaływania antynatalistycznej polityki państwa. Do krajów znajdujących się współcześnie w tej fazie rozwoju demograficznego należą: Meksyk, Brazylia, Indie, Indonezja.

Równowaga nowoczesna - czwarta faza rozwoju demograficznego charakteryzująca się niskim przyrostem naturalnym przy ustabilizowanym, niskim poziomic urodzeń i niskim poziomie zgonów. Niski poziom urodzeń jest spowodowany wieloma czynnikami: wysokim poziomem aktywności zawodowej kobiet, powszechnością kształcenia i koniecznością zdobywania wysokich kwalifikacji, późnym zawieraniem małżeństw, znajomością cyklu rozrodczego i metod planowania rodziny, powszechnością konsumpcyjnego stylu życia, zaspokajania własnych ambicji i potrzeb ale także z większą odpowiedzialnością za posiadanie potomstwa i większą dbałością o dziecko (model rodziny małodzietnej). Natomiast wysoko rozwinięta opieka medyczna, wysoki poziom życia i duża dbałość o własne zdrowie przyczynia się do wydłużania czasu trwania życia, a zarazem obniżania śmiertelności. Zatem stopniowo społeczeństwa się starzeją, gdyż z jednej strony rodzi się mało dzieci, z drugiej zaś strony żyje się długo. Wzrasta więc udział ludności starej w społeczeństwie. Do krajów znajdujących się w fazie równowagi nowoczesnej należą obecnie: Polska, Japonia, Stany Zjednoczone, Kanada.

Regres demograficzny - ogólnie jest to spadek liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze, a jednocześnie piąta faza rozwoju demograficznego charakteryzująca się wystąpieniem ubytku naturalnego ludności. Utrzymywanie się niskiego poziomu zgonów przy niskim poziomie urodzeń w fazie równowagi nowoczesnej (poprzedzającej regres demograficzny) doprowadziło do zwiększenia się udziału starej ludności w społeczeństwie przy stałym spadku udziału coraz mniej licznych młodych pokoleń. W demograficznie starych społeczeństwach poziom zgonów ponownie zaczyna rosnąć czemu towarzyszy niewielkie obniżanie się poziomu urodzeń. W rezultacie liczba zgonów jest większa niż liczba urodzeń, a zatem następuje naturalny ubytek ludności. Procesem tym zagrożone są stare społeczeństwa krajów Europy Zachodniej: Austria, Niemcy, Szwecja, Węgry.

Transformacja demograficzna (teoria cyklu demograficznego, przejścia demograficznego) - proces zmian w ruchu naturalnym polegający na trwałej zmianie modelu reprodukcji ludności z reprodukcji tradycyjnej na reprodukcję nowoczesną.

Cechami reprodukcji tradycyjnej są: wysoka umieralność i krótki czas trwania życia oraz wysoka rozrodczość, powszechność rodzin wielodzietnych, a także młoda struktura wieku ludności odpowiadająca piramidzie progresywnej. Cechami reprodukcji nowoczesnej są: niska umieralność i długie trwanie życia oraz niska rozrodczość i powszechność modelu rodziny małodzietnej. Struktura wieku ludności odpowiada typowi piramidy stacjonarnej. Jest to zatem przechodzenie od fazy równowagi pierwotnej do fazy równowagi nowoczesnej, tj. od niskiego przyrostu naturalnego przy wysokim poziomie urodzeń i zgonów do niskiego przyrostu naturalnego przy niskim poziomie urodzeń i zgonów. Istotą przejścia demograficznego jest fakt, że spadek umieralności i rozrodczości jest nieodwracalny, lecz następuje nierównomiernie w czasie. Ponieważ w pierwszej kolejności zaznacza się silny spadek umieralności (przy niezmiennie wysokiej rozrodczości) wyzwala to ogromny przyrost naturalny ludności (eksplozja demograficzna). Natomiast spadek rozrodczości występuje z pewnym opóźnieniem w stosunku do umieralności i dopiero wówczas wysoki przyrost naturalny zaczyna wykazywać tendencję spadkową (implozja demograficzna), po czym przyrost naturalny i jego elementy stabilizują się na niskim poziomie (równowaga nowoczesna). Fazami przejścia demograficznego (transformacji demograficznej) są zatem faza eksplozji i implozji demograficznej.

Ludnościowa (natalistyczna) polityka - określone stanowisko władz państwa wobec odnotowywanych w określonym czasie procesów ludnościowych. Stanowisko to wdraża określony dokument zawierający prawne instrumenty prowadzenia polityki ludnościowej. Oddziaływanie państwa na procesy ludnościowe może polegać na hamowaniu rozwoju demograficznego - jest to wówczas polityka antynatalistyczna bądź na pobudzaniu tego rozwoju - polityka pronatalistyczna.

Antynatalistyczna polityka - polityka władz państwa zmierzająca do hamowania wzrostu zaludnienia poprzez obniżenie rozrodczości. Polityka ta polega na zachęcaniu ludności do ograniczania liczby potomstwa. W tym celu propaguje się model rodziny małodzietnej, metody planowania rodziny, upowszechnia konsumpcyjny styl życia, zachęcając do realizacji własnych aspiracji i celów życiowych, kształcenia się, aktywności zawodowej kobiet. Instrumentami polityki antynatalistycznej są: podnoszenie prawnego wieku zawierania małżeństw, legalizacja aborcji, prowadzenie kampanii na rzecz kontroli urodzeń, np. kampania jednego dziecka w rodzinie w Chinach. Niekiedy oprócz zachęt stosowane są środki przymusu. Polityka antynatalistyczna stosowana jest w krajach objętych eksplozją demograficzna.

Pronatalistyczna polityka - polityka władz państwa zmierzająca do zahamowania negatywnych zjawisk starzenia się społeczeństwa, regresu demograficznego, depopulacji. Polityka ta polega na zachęcaniu ludności do posiadania potomstwa. W tym celu propaguje się model rodziny wielodzietnej, zachęca do ograniczania konsumpcyjnych postaw, obniża się prawny wiek zawierania małżeństw, wprowadza zakaz aborcji. Zachęta do posiadania potomstwa są wyprawki dla dzieci. urlopy macierzyńskie i wychowawcze, system zasiłków rodzinnych, kredytów dla młodych małżeństw. Politykę pronatalistyczna prowadzą kraje Europy Zachodniej.

Wielodzietna rodzina - rodzina z duża liczba dzieci. Model ten powszechny jest w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, znajdujących się we wczesnych etapach, rozwoju demograficznego (równowaga pierwotna, eksplozja, implozja). Duża liczba dzieci w rodzinie (np. 6 i więcej) wynika z wielu uwarunkowań: niskiej społecznej pozycji kobiety, której rola ogranicza się do rodzenia dzieci i zajmowania się domem, bardzo niskiego poziomu aktywności zawodowej kobiet, braku wykształcenia, wczesnego zawierania małżeństw, nieznajomości cyklu rozrodczego i metod planowania rodziny. Ze względu na utrzymująca się w przeszłości wysoka umieralność niemowląt i starszych dzieci znaczna część potomstwa nie dożywała wieku dorosłego. Dlatego wytworzyła się potrzeba posiadania dużej liczby dzieci. Wobec braku systemu emerytalnego w wielu krajach słabo rozwiniętych dzieci tradycyjnie traktuje się jako zabezpieczenie dla rodziców na starość. Maja one utrzymywać starych rodziców. Dzieci stanowią też tania siłę roboczą w gospodarstwie rolnym.

Małodzietna rodzina - rodzina z jednym lub najwyżej dwojgiem dzieci: model rodziny 2+1 (rodzice + dziecko) lub 2+2 (rodzice + dwoje dzieci). Model ten powszechny jest w krajach rozwiniętych gospodarczo, będących w łazić równowagi nowoczesnej. Niski poziom urodzeń jest spowodowany wieloma czynnikami: wysokim poziomem aktywności zawodowej kobiet, powszechnością kształcenia i konieczność zdobywania wysokich kwalifikacji, późnym zawieraniem małżeństw, znajomością cyklu rozrodczego i metod planowania rodziny, powszechnością konsumpcyjnego stylu życia, zaspokajania własnych ambicji i potrzeb, ale także z większa odpowiedzialnością za posiadanie potomstwa i większą dbałością o dziecko.

MIGRACJE

Przemieszczenia - każda zmiana miejsca pobytu człowieka niezależnie od towarzyszących temu okoliczności. Podstawowymi cechami każdego przemieszczenia są: charakter czasowy, dystans pokonywany przez przemieszczającego się oraz motywy decydujące o przemieszczeniu. Specyficznym typem przemieszczeń są migracje. Uwzględniając charakter czasowy przemieszczeń za migrację uznaje się zmianę miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu trwającą dłużej niż jedną dobę. Natomiast w świetle pokonywanego dystansu za migrację uznaje się zmianę miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu w trakcie której nastąpiło przekroczenie granicy państwa, a wewnątrz kraju granicy miasta, wsi, województwa itp.

Migracja (ruch migracyjny, ruch wędrówkowy) - całokształt przemieszczeń

prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu osób, które przenoszą się z miejsca wyjazdu (pochodzenia) do miejsca przyjazdu (przeznaczenia). Statystycznym kryterium wyróżnienia migracji jest odnotowanie faktu zmiany miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu przez wymeldowanie z miejsca pochodzenia i zameldowanie w nowym miejscu pobytu. Uwzględniając kryteria klasyfikacji migracji jest ona definiowana:

• w świetle kryterium charakteru czasowego - migracją jest każda zmiana miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu trwająca dłużej niż jedną dobę:

• natomiast w świetle kryterium dystansu - migracją jest każde przemieszczenie, w trakcie którego następuje przekroczenie granicy.

Migracją albo wędrówką jest zatem każda zmiana miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu, polegająca na przekroczeniu granicy państwa, a wewnątrz kraju - granicy jednostki administracyjnej, osadniczej, regionu ekonomicznego, itd. powodująca trwale lub czasowe osiedlenie się w innej miejscowości.

Podstawowymi elementami ruchu migracyjnego są: obszar pochodzenia, obszar przeznaczenia i zespól przeszkód pośrednich (pokonywana odległość oraz związane z tym koszty, a także pokonywane trudności, np. w uzyskaniu paszportu, wizy, przekraczaniu granicy).

Migrant - osoba uczestnicząca w migracjach, podejmująca migrację. Z punktu widzenia obszaru, który migrant opuszcza (obszaru pochodzenia) jest on emigrantem, zaś z punktu widzenia obszaru, na który migrant przybywa (obszaru przeznaczenia) jest on imigrantem. Emigracja (odpływ migracyjny) - migracja rozpatrywana z punktu widzenia miejsca pochodzenia, fakt wyjazdu na stałe z dotychczasowego miejsca zamieszkania.

Emigrant - osoba opuszczająca miejsce swego zamieszkania w celu osiedlenia się w innej miejscowości.

Imigracja (napływ migracyjny) - migracja rozpatrywana z punktu widzenia miejsca przeznaczenia, fakt przybycia na stałe do danej miejscowości.

Imigrant - osoba przybywająca na dany obszar w celu osiedlenia się na stałe.

Reemigracja - powrót z migracji.

Reemigrant - osoba, która podjęła migrację, a po pewnym czasie jej trwania powróciła do miejsca swego pochodzenia.

Repatriacja - planowa, zorganizowana akcja przesiedlenia do kraju obywateli, którzy znaleźli się na terytorium sąsiednich państw wskutek zmiany granie państwa lub wskutek wydarzeń wojennych.

Saldo migracji - różnica miedzy wielkością napływu (imigracji) a odpływu (emigracji) w określonym czasie (najczęściej rejestrowana w skali roku) na danym obszarze (najczęściej dla jednostek podziału administracyjnego).

Uchodźca - migrant zmuszony do opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania z powodu różnego typu prześladowań, najczęściej politycznych i religijnych.

Ucieczka - masowa, żywiołowa (niezorganizowana) emigracja wywołana nagłymi kieskami żywiołowymi, np. trzęsieniami ziemi, wybuchem wulkanu, powodzią lub najazdem agresora.

Deportacja - wydalenie z danego kraju osoby przebywającej lam nielegalnie (por. wysiedlenie).

Ewakuacja - zorganizowana przez władze emigracja ludności z określonego terytorium Zagrożonego klęską żywiołową (trzęsieniem ziemi, powodzią) lub wybuchem wojny.

Wysiedlenie - zmuszenie mieszkańców określonego terytorium do jego opuszczenia lub

zesłanie na przymusowy pobyt w określonym miejscu, najczęściej z przyczyn politycznych, rzadziej ekonomicznych (por. deportacja).

Kryteria podziału (klasyfikacji) migracji - z uwagi na wiele typów migracji konieczne jest zastosowanie odpowiednich kryteriów porządkujących. Podstawowymi kryteriami podziału migracji, a jednocześnie cechami każdej migracji, są:

• czas trwania migracji;

• odległość (dystans) pokonywana przez migranta;

• kierunki migracji;

• motywy (przyczyny) migracji;

• organizacja i prawne usankcjonowanie migracji.

Ze wzglądu na czas trwania migracje dzielą się na: trwale (definitywne) i powrotne

(tymczasowe). Migracje powrotne dzielą się na periodyczne (czyli powtarzające się z pewną

regularnością) oraz epizodyczne (dokonujące się jednorazowo).

Ze względu na odległość (a także kierunki migracji) możemy wyróżnić migracje zewnętrzne

(międzykontynentalne, międzypaństwowe) i wewnętrzne (miasto-wieś, wieś -miasta, miasto-

miasto itd.).

Ze względu na motywy migracji wyróżniamy migracje: polityczne, ekonomiczne, religijne,

rodzinne, zdrowotne, turystyczne.

Ze względu na organizację i prawne usankcjonowanie migracji wyróżniamy migracje

żywiołowe bądź planowe, legalne bądź nielegalne, dobrowolne bądź przymusowe.

Migracje trwałe (definitywne) - trwała zmiana miejsca zamieszkania polegająca na tym, że człowiek przenosi się z obszaru swego pochodzenia do nowego miejsca (obszaru przeznaczenia) zrywając przy tym większość więzi formalnych i nieformalnych w starym środowisku, a nawiązując nowe układy w nowym miejscu zamieszkania.

Migracje powrotne (tymczasowe) - zmiana miejsca zamieszkania na krótszy lub dłuższy okres czasu, po którym nastąpi; ,; powrót do miejsca pochodzenia. M i grań t utrzymuje więzi zarówno ze starym, jak i z nowym środowiskiem. Migracje tymczasowe dzielą się na periodyczne i epizodyczne.

Migracje periodyczne (okresowe) - migracje powrotne (tymczasowe), które powtarzają się z pewną regularnością, np. wyjazdy w celach zarobkowych do prac sezonowych, pobyt w akademiku w trakcie studiów, codzienne dojazdy do pracy (migracje wahadłowe).

Migracje epizodyczne (sporadyczne) - migracje powrotne (tymczasowe), które dokonały się jednorazowo, np. wyjazd w celach zarobkowych, wyjazd w celach turystycznych, zdrowotnych, na koncert gwiazdy, piosenki lub międzynarodowy mecz piłkarski.

Migracje wahadłowe - migracje tymczasowe dokonujące się w cyklu dobowym, tzn. wyjazd i powrót następuje w ciągu l dnia. Wiążą się one z przekraczaniem granic administracyjnych (miast, wsi), lecz trwają krócej niż jedną dobę. W świetle kryterium charakteru czasowego nie są wiec traktowane jako migracje lecz jako przemieszczenia.

Migracje ekonomiczne - migracje podejmowane w celach zarobkowych, związane z możliwością podjęcia (znalezienia) pracy lepiej opłacanej niż w miejscu pochodzenia, lub związanej z wyuczonym zawodem i aspiracjami zawodowymi migranta. Motywem migracji ekonomicznej jest chęć poprawy warunków bytowych, poziomu życia, realizacji ambicji zawodowych. Kierunek migracji ekonomicznych jest na całym świecie taki sani - z krajów (obszarów) biednych do bogatych. Motyw ekonomiczny jest głównym motywem migracji odbywających się na świecie.

Migracje polityczne - maja najczęściej charakter migracji przymusowej i związane są z prześladowaniami osób pozostających w opozycji do grupy rządzącej, obejmują także wysiedlenia grup narodowościowych, mogą też być spowodowane koń niklem zbrojnym itp.

Migracje religijne - mogą mieć charakter przymusowy, jeśli spowodowane są prześladowaniami wyznawców danej religii, bądź też wykazują charakter dobrowolny jeśli związane są z odwiedzaniem miejsc świętych, sanktuariów, uczestnictwie w obrzędach religijnych (pielgrzymki).

Migracje wewnętrzne - migracje odbywające się w obrębie granic państwa, a związane z przekraczaniem granic administracyjnych (wynikających z podziałów administracyjnych państw) województw, powiatów, stanów, departamentów, prowincji, kantonów itp., a także migracje związane z przekraczaniem granic jednostek osadniczych (miast i wsi), granic regionów ekonomicznych, geograficzno-historycznych, kulturowych itp. Do głównych kierunków migracji wewnętrznych należą migracje: ze wsi do miast, z miast do miast, z miasta na wieś, ze wsi na wieś. z regionów rolniczych do przemysłowych. W krajach dużych powierzchniowo, gdzie jeszcze nie wszystkie obszary zostały zasiedlone może występować migracja typu kolonizacji pionierskiej, np. zasiedlanie Alaski, Syberii, brazylijskiego interioru.

Migracje zewnętrzne - migracje związane z przekraczaniem granic administracyjno-politycznych, głównie granie państwowych. Wyróżniamy przy tym migracje międzypaństwowe i migracje międzykontynentalne.

Elementy aktu migracji : obszar pochodzenia, obszar przeznaczenia, zespól przeszkód pośrednich.

Czynniki migracji - podjęcie decyzji o migracji uwarunkowane jest działaniem wielu czynników, a są to czynniki związane:

• z obszarem pochodzenia migranta; działają tu głównie czynniki negatywne (wypychające),

np. brak pracy, złe warunki życia, brak perspektyw - ale także i pozytywne, np. więzi

rodzinne, emocjonalna więź z miejscem urodzenia;

• z obszarem przeznaczenia; działają tu głównie czynniki pozytywne (przyciągające) np. dobrze płatna praca, możliwości dodatkowych źródeł dochodu, awansu zawodowego - ale i negatywne, np. bariera językowa, trudności w asymilacji w nowym otoczeniu;

• z przeszkodami pośrednimi: różna zdolność pokonywania przeszkód, trudności paszportowo-wizowe, wydatek finansowy związany z migracją;

• oraz czynniki osobiste: wiek, płeć, stan cywilny, poziom wykształcenia.

Czynniki te decydują o selektywności migracji.

Zespół przeszkód pośrednich - odległość migracji oraz trudności towarzyszące pokonywaniu tej odległości związanych z przekraczaniem granic państwowych i administracyjnych, a zatem trudności formalno-prawnych i administracyjnych (uzyskanie paszportu, wizy, pozwolenia na pracę), trudności finansowych związanych z poniesionymi kosztami, trudności fizycznych związanych przemieszczaniem się na duże odległości i aklimatyzowaniu się w nowych warunkach.

Odległość (dystans) migracji - odległość jaką pokonuje migrant między obszarem pochodzenia a obszarem przeznaczenia. Odległość ta może być rozumiana jako odległość fizyczna, wyrażona w kilometrach, odległość ekonomiczna, wyrażona nakładem pieniężnym poniesionym na pokonanie odległości fizycznej, czy odległość wyrażająca się istnieniem różnych granic państwowych, administracyjnych i innych, które trzeba pokonać w trakcie migracji. Z pokonywaniem odległości wiąże się szereg trudności fizycznych, ekonomicznych, formalno-prawnych, administracyjnych. Ogół tych trudności określamy jako zespól przeszkód pośrednich. Ze względu na odległość migracje dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne. Istnieją zależności między migracją a odległością sformułowane przez Ravensteina w postaci praw migracji:

• wielka część migrantów podejmuje migracje jedynie na krótka odległość, a zatem wraz ze wzrostem odległości liczba migrantów maleje;

• w migracjach na krótkie odległości przeważają kobiety;

• migracja odbywa się etapami. Przykładowo w migracjach do Stanów Zjednoczonych w pierwszym etapie migracja kierowała się na teren Niziny Nadatlantyckiej, wypełniając tkanką osadniczą obszar miedzy Appalachami a Oceanem Atlantyckim. W drugim etapie nastąpiło przekroczenie Appalachów i skierowanie strumienia migracji w kierunku zachodnim;

• migracja odbywa się po określonych trasach, wzdłuż raz przetartych przez pionierów szlaków. W późniejszym okresie odbywa się wypełnianie obszarów wzdłuż trasy;

• każdy większy przepływ migrantów wywołuje przepływ powrotny.

Prawa migracji - sformułowane w latach 1885-1889 przez E. Ravensteina prawa dotyczące wielkość strumienia migracji, zależności między migracją a odległością, oraz selektywności migracji.

Wielkość strumienia migracji - grupa praw Ravensteina, który stwierdził, iż:

• wielkość migracji zmienia się wraz ze stopniem zróżnicowanie obszarów pochodzenia i

przeznaczenia - im ta różnica jest większa, tym większe jest nasilenie migracji;

• wielkość migracji zmienia się wraz z. fluktuacją w gospodarce - w okresach prosperity

gospodarczej rosną dysproporcje między obszarami pochodzenia i przeznaczenia, zatem

strumień migracji się zwiększa, natomiast w okresach kryzysu różnice te zacierają się, a

strumień migracji maleje;

• wielkość migracji jest związana z trudnością pokonywania przeszkód pośrednich -usunięcie tych przeszkód nasila migrację zaś nałożenie nowych przeszkód hamuje przepływ migracyjny.

Selektywność migracji - zjawisko dominacji określonych grup demograficznych i społecznych wśród osób migrujących. Jak stwierdza E. Ravenstein migracja jest selektywna, gdyż różne są reakcje ludzi na czynniki migracji związane z obszarem pochodzenia i obszarem przeznaczenia, różne są zdolności pokonywania przeszkód pośrednich, różne są też czynniki osobiste. W związku z tym migracja jest selektywna, gdyż:

• większa skłonność do migracji występuje w pewnych okresach życia, tj. w młodym wieku

(w grupie migrantów dominują ludzie młodzi), przed założeniem rodziny (najczęściej

migrują ludzie stanu wolnego);

• grupa migrantów jest selekcjonowana także ze wzglądu na płeć, gdyż w migracjach na krótkie odległości przeważają kobiety, zaś w migracjach na długie dystanse dominują mężczyźni;

• stopień selekcji pozytywnej wzrasta wraz ze wzrostem przeszkód pośrednich, (także ze wzrostem odległości), gdyż im więcej jest przeszkód do pokonania w trakcie migracji eliminowane są osoby słabsze, mało aktywne a migrują osoby operatywne, zaradne, przedsiębiorcze. Zatem wraz ze wzrostem odległości grupa migrantów staje się jakościowo coraz doskonalsza;

• migranci podejmujący decyzje o migracji na podstawie pozytywnych czynników obszaru przeznaczenia są selekcjonowani pozytywnie. Są to osoby o dużych aspiracjach, poszukujące lepszych ofert pracy, nowych możliwości rozwoju;

• migranci podejmujący decyzją o migracji na podstawie negatywnych czynników obszaru pochodzenia nie są selekcjonowani, gdyż wówczas migrację podejmują cafe grupy ludności ze względu na prześladowania, wojny, głód.

Okresem niekorzystny dla Europy były lata 550 - 850, natomiast wyraźna ożywienie nastąpiło od XI do XIV wieku. Połowa ludności Europy została pochłonięta przez epidemię dżumy w 1498r. od połowy XIX wieku następuje przełom w zaludnieniu - w ciągu ok. 200 lat zaludnienie świata wzrosło sześciokrotnie.

Kraje słabo rozwinięte

Czynniki decydujące o wysokim współczynniku urodzeń: tradycja: duża liczba urodzeń ze względu na częste zgony, niska aktywność zawodowa kobiet, normy religijne, zabezpieczenie starości, dziecko jako tania siła robocza, wcześniejsze i powszechne wychodzenie za mąż.

Czynniki decydujące o wysokim współczynniku zgonów: głód, choroby zakaźne i pasożytnicze układu oddechowego (dzieci), złe warunki sanitarne, wynikające z warunków

klimatycznych, powikłania w okresie ciąży, połogu i porodu (brak lekarzy).

Kraje wysoko rozwinięte

Czynniki decydujące o niskim współczynniku urodzeń: inna rola społeczna kobiety (emancypacja) - długi cykl kształcenia, budowa kariery zawodowej, konsumpcyjny tryb życia, maleje znaczenie rodziny - wzrost udziału związków nieformalnych (odejście od religii), późny wiek zawierania małżeństw, dbałość o potomstwo (dziecko jako inwestycja), planowanie rodziny.

Czynniki decydujące o niskim współczynniku zgonów: wysoko rozwinięta opieka medyczna, dobra dieta (odpowiednia ilość i jakość), dobre warunki sanitarne, postawa wobec własnego zdrowia.

→tendencja płodności kobiet w Polsce: obniżanie się poziomu płodności oraz przesuwanie się płodności do starszych grup wieku.

STRUKTURA PŁCI I WIEKU

Struktura ludności według płci i wieku jest najbardziej wymownym objawem tendencji rozwojowej ludności, stanowi podstawę oceny potencjału demograficznego oraz umożliwia przewidywanie przyszłego rozwoju liczebnego ludności.

Struktura ludności - udział określonych grup ludności w ogólnej liczbie ludności w danym momencie czasu i na danym obszarze. Podział ludności na grupy dokonuje się według przyjętych cech demograficznych lub społecznych.

Cecha demograficzna - cecha, która jest dana człowiekowi z chwilą urodzenia, np. płeć, wiek.

Cecha społeczna - taka cecha, którą możemy sami kształtować, np. wykształcenie.

Struktura płci - podział ludności na dwie liczebnie nierówne grupy; badana za pomocą mierników.

Współczynnik feminizacji - jest to stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn, informuje, ile kobiet przypada na 100 lub 1000 mężczyzn w danej populacji.

Typy struktury według płci - skala Edwarda Rosseta:

Wf < 100 przewaga mężczyzn

100 < Wf < 104 lekka przewaga kobiet

104 < Wf < 108 zwichnięta równowaga płci

108 < Wf < 112 mocno zwichnięta równowaga płci

112 < Wf anormalna struktura płci

Współczynnik feminizacji dla Polski wynosi 109,5 kobiet na 100 mężczyzn, co wskazuje na mocno zwichniętą równowagę płci.

Współczynnik masculinizacji - wyraża liczbę mężczyzn przypadającą na 100 lub 1000 kobiet.

Strukturę ludności według płci można także określić na podstawie procentowego udziału kobiet lub mężczyzn w ogóle ludności.

Czynniki kształtujące strukturę płci: wojny, migracje (przewaga młodych kobiet w migracjach ze wsi do miast), trendy rodności i umieralności (wyższy współczynnik zgonów mężczyzn, dłuższy czas trwania życia kobiet).

Struktura wieku - podział ludności na grupy wieku. Wyróżniamy wiek kalendarzowy (liczba ukończonych lat liczona od dnia urodzin), wiek biologiczny (nie zawsze nawiązuje do wieku kalendarzowego), wiek społeczny (np. matrymonialny, rozrodczy, poborowy etc.).

Struktura płci jest ściśle związana ze strukturą wieku. Współczynniki wzajemnych relacji obu płci zmieniają bowiem swą wartość wraz ze zmianą wieku ludności. Pierwszym krokiem w badaniu struktury wiekowej jest podział ludności na grupy wiekowe.

Grupowanie demograficzne - przyjmuje zasadę wielokrotności jednostek czasu biologicznego; wyróżniamy grupowania: podstawowe (jednoroczne; zaletą jest możliwość tworzenia dowolnych grupowań, wadą - zbyt duże rozczłonkowanie wieku ludności), pięcioletnie (wykorzystywane do wyznaczania cząstkowych współczynników demograficznych) oraz wydzielanie dużych grup wiekowych np. dzieci i młodzież 0-14 lat, dorośli 15-59 lat i ludność stara powyżej 60 lat lub np. kobiety w wieku rozrodczym 15-49 lat.

Obciążenie demograficzne -

Grupowanie ekonomiczne - według zdolności do włączenia się w proces produkcyjny; wyróżniamy grupę wieku nieprodukcyjnego (przedprodukcyjny 0-17 lat i poprodukcyjny powyżej 60 lat kobiety i 65 lat mężczyźni) oraz produkcyjnego (18-59 lat kobiety i 18-64 lat mężczyźni).

Współczynnik obciążenia ekonomicznego - l.nieproduk./l.produk.*100 [%]

Grupowanie urbanistyczne - wyróżnia się np. wiek żłobowy, przedszkolny, szkolny, emerytalny - jest to podział pod kątem planowania i budowy instytucji wychowanie, kształcenia i opieki.

Współczynnik starości demograficznej - Wsd = l.ludności starej (pow.60 lat) / ogólna l.ludności * 100 [%]

Wsd < 8 % młodość demograficzna

8 - 10 % dojrzałość demograficzna (wczesna faza przejściowa)

10 - 12 % przedpole starzenia się społeczeństwa (późna faza przejściowa)

12 - 15 % początek stanu starości demograficznej

15 - 20 % średni stan starości demograficznej

20 - 25 % wysoki stan starości demograficznej

25 % < anormalnie wysoki stan starości demograficznej

Mediana wieku (wiek środkowy ludności) - określona liczba lat, której połowa populacji jeszcze nie osiągnęła, a druga połowa już przekroczyła.

Przeciętny wiek ludności - średnia arytmetyczna poszczególnych roczników, wyrażonych liczebnością osób z tych roczników żyjących w danym momencie.

Piramida płci i wieku - podwójny histogramem, stanowiący graficzny obraz struktury wieku przedstawicieli obu płci. Buduje się ją w układzie współrzędnych prostokątnych, odkładając na osi odciętych odpowiednie liczby (w prawo od punktu zerowego liczebność kobiet, w lewo - mężczyzn), a na osi rzędnych wiek, najczęściej ujęty w pięcioletnie przedziały. Na takiej piramidzie dodatkowo zaznaczono odmiennymi kolorem grupę wieku produkcyjnego i nieprodukcyjnego (przed- i poprodukcyjnego) oraz ewentualną przewagę liczebną danej płci w poszczególnych grupach. Z kształtu piramid płci i wieku ludności współcześnie żyjącej można wnioskować o zmianach, które nastąpią w przyszłości.

Typy piramid - progresywna (społeczeństwo młode - eksplozja bądź implozja), stacjonarna (zastojowa - równowaga nowoczesna) lub regresywna (bardzo duży udział ludności starej, reprodukcja zawężona).

STRUKTURA ZATRUDNIENIA

Rynek pracy - rynek specyficznego towaru jakim jest praca; towar ten kupują pracodawcy, czyli ci, którzy stwarzają miejsca pracy, zaś sprzedają go pracownicy, czyli ci, którzy oferują własną pracę i własne zdolności.

Elementy rynku pracy - podaż pracy, popyt na pracę, wynagrodzenie.

Podaż pracy - liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących jej przy danym wynagrodzeniu za pracę. Jest sumą liczby pracujących i liczby bezrobotnych, poszukujących pracy. Podaż pracy zależy od liczby ludności, struktury płci i wieku (udział ludności w wieku produkcyjnym), wkraczaniu na rynek pracy grup wyżów i niżów demograficznych, długości czasu pracy, wysokości zasiłków dla bezrobotnych, wysokości płacy minimalnej.

Siła robocza - zdolność do pracy wszystkich członków społeczeństwa, obejmuje ludność w wieku produkcyjnym.

Aktywność zawodowa - oznacza wykonywanie bądź chęć wykonywania pracy

Aktywna zawodowo ludność - ludność czynno zawodowo oraz ludność bezrobotna, aktywnie poszukująca pracy.

Współczynnik aktywności zawodowej - procentowy udział ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności. Na poziom aktywności zawodowej wpływa wiele czynników:

- struktura płci: kobiety z reguły wykazują niższy poziom aktywności zawodowej niż mężczyźni, np. w Malezji kobiety stanowią 33,5% ogółu aktywnych zawodowo, w Egipcie 22,0%, a w Pakistanie tylko 15,2%, natomiast w Szwecji 47,5%, w Kanadzie 45,4%, a w Polsce 45,9%

- struktura wieku oraz ustawowe określenie wieku zdolności do pracy (wieku produkcyjnego)

- powszechność i wysokość zabezpieczenia emerytalnego: w krajach, w których brak jest systemu emerytalnego, pracuje się do późnej starości, np. w Nigerii 47,3% ludności w wieku 65 lat i więcej jest wciąż aktywna zawodowo, podobnie w Meksyku - 32,9%, w Pakistanie 34,5%, czy Malezji 27,9%, podczas gdy w Austrii tylko 1,1%, w Niemczech 2,6%, w Kanadzie 6,4%

- powszechność przestrzegania obowiązku szkolnego dzieci: w wielu krajach świata dzieci pracują zawodowo, przykładowo w Etiopii 41,0% dzieci w wieku 14 lat i mniej jest aktywna zawodowo, w Brazylii 17,5% dzieci w wieku 10-14 lat pracuje zawodowo, w Turcji 25,0% dzieci w wieku 12-14 lat pracuje zawodowo.

Czynna zawodowo ludność - część ludności aktywnej zawodowo, utrzymująca się z pracy osobiście wykonywanej; do grupy tej należą: zatrudnieni tj. pozostający w stosunku pracy, posiadający własne źródło zarobkowania (właściciele firm, gospodarstw rolnych etc.), stale pomagający członkowie rodzin, pracujący bez umownego wynagrodzenia.

Bierna zawodowo ludność - ludność nieaktywna zawodowo, należą tu dwie grupy ludzi: nie pracujący, ale uzyskujący własny dochód (emerytura, renta, stypendia, alimenty, zasiłki lub wynajem lokalu, dzierżawa ziemi etc.) oraz ludność utrzymywana, nie pracująca, wchodząca w skład gospodarstwa domowego i nie posiadająca własnego dochodu.

Pracujący - osoby wykonujące pracę przynoszącą im zarobek; są to zarówno osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy (zatrudnieni) oraz osoby wykonujący pracę nakładczą, właściciele firm i gospodarstw rolnych wraz ze stale pomagającymi członkami rodzin. Do pracujących nie należą natomiast: osoby pracujące na umowę-zlecenie, umowę o dzieło oraz czasowo skreśleni z z ewidencji, z którymi nie rozwiązano umowy o pracę (korzystający z urlopów bezpłatnych i wychowawczych).

Zatrudnieni - najemna siła robocza, osoby wykonujące pracę podporządkowaną tj. pozostający w stosunku pracy (zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, przez powołanie, mianowanie.

Popyt na pracę - zapotrzebowanie na pracę, zarówno pod względem ilościowym (liczba pracowników), jak i jakościowym (kwalifikacje, predyspozycje pracowników). Popyt na pracę zgłaszają pracodawcy, chcący zatrudnić pracowników. Popyt ten mierzy się liczbą wolnych miejsc pracy. Zależy on od: postępu technicznego, poziomu mechanizacji i automatyzacji procesu produkcji (wraz ze wzrostem automatyzacji maleje popyt na pracę w sensie ilościowym), opłacalności zastępowania pracy ludzkiej pracą maszyn (jeśli siła robocza jest tania to popyt na pracę jest duży, zaś jeśli siła robocza jest droga pracodawcom bardziej opłaca się kupić maszyny), koniunktury gospodarczej (im lepsza koniunktura gospodarcza tym większy popyt na pracę, w okresach kryzysów gospodarczych popyt na pracę maleje), rozmiarów inwestycji w gospodarce (popyt wzrasta przy dużych rozmiarach inwestycji) oraz przemian strukturalnych w gospodarce - w sytuacji, gdy gospodarka znajduje się w okresie transformacji, tzn. przechodzi od modelu industrialnego do postindustrialnego, popyt na pracę maleje. Następuje to w wyniku zahamowania (regresu) dotychczas rozwijanych, na ogół pracochłonnych działów (gałęzi) gospodarki, które uwalniają siłę roboczą, a dopiero później następującym rozwoju nowoczesnych działów, które są z reguły znacznie mniej pracochłonne, stąd nie zgłaszają tak dużego zapotrzebowania na pracowników (w sensie ilościowym). Wzrastają natomiast wymagania pracodawców co do pracowników. Zwalniani ze schyłkowych gałęzi gospodarki pracownicy muszą się zatem przekwalifikować, podnieść poziom swojego wykształcenia. Następuje więc okresowe niedostosowanie kwalifikacji pracowników do potrzeb rynku pracy.

Wynagrodzenie - cena za pracę; gra popytu i podaży kształtuje cenę pracy, czyli płacę realną.

Struktura zatrudnienia - podział ludności zatrudnionej w poszczególnych działach i sektorach gospodarki, uwzględniający zatrudnienie według miejsca pracy, co oznacza, że przykładowo kierowcę zatrudnionego w firmie handlowej zalicza się do działu handel. Struktura zatrudnienia w poszczególnych działach gospodarki: w rolnictwie, przemyśle i usługach ilustruje poziom zaawansowania rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju i pozwala określić fazę rozwoju społeczno-gospodarczego, w której znajduje się dany kraj. Wyróżniamy przy tym trzy podstawowe fazy rozwoju społeczno-gospodarczego: agrarną, industrialną i postindustrialną.

Struktura zawodowa - podział ludności według wykonywanego zawodu, niezależnie od działu gospodarki, w którym dana osoba pracuje, przykładowo w/w kierowca zaliczany jest do działu transport i łączność.

Fazy rozwoju społeczno-gospodarczego - w rozwoju społeczno-gospodarczym poszczególnych krajów występują określone prawidłowości: w miarę rozwoju maleje udział zatrudnionych w rolnictwie, zatrudnienie w przemyśle początkowo wzrasta, aż do pewnego poziomu, a następnie zmniejsza się, rośnie z kolei wielkość zatrudnienia w usługach. Możemy zatem stwierdzić, iż w rozwoju społeczno-gospodarczym występują trzy fazy charakteryzujące się różną strukturą zatrudnienia, odzwierciedlającą osiągnięty poziom tego rozwoju. Są to: faza agrarna (dominacja rolnictwa), faza industrialna (dominacja przemysłu) oraz faza postindustrialna (dominacja usług). Obrazowane jest to wykresem Fourastie'go.

TYPOLOGIA I REGIONALIZACJA DEMOGRAFICZNA

Typ - obiekt lub konstrukcja pojęciowa o charakterze wzorca, służąca do systematyzacji i opisu naukowego danej dziedziny rzeczywistości. Typ określa własność lub zespół własności, jakimi powinny charakteryzować się obiekty lub jednostki przestrzenne, by można było uznać je za reprezentatywne dla pewnej grupy zjawisk.

Typologia - ogólna procedura grupowania jednostek przestrzennych w najczęściej występujące, typowe zbiory. Pomiędzy zbiorami mogą występować luki lub też mogą się ze sobą pokrywać. Wyróżniamy typologie: proste (dotyczą wzrostu lub spadku liczby ludności, co umożliwia np. wykres Webba), kompleksowe (ujmują zespoły różnych cech demograficznych oraz cechy społeczne i kulturowe) oraz antropogeograficzne (obok cech ludnościowych i ekonomicznych uwzględniają właściwości środowiska geograficznego).

Klasyfikacja - takie grupowanie obiektów lub jednostek przestrzennych, gdzie znamy wszystkie możliwe klasy podziału zbioru i uwzględniamy je w grupowaniu. Muszą być spełnione warunki: zupełności (wszystkie obiekty lub jednostki podlegają grupowaniu) oraz rozłączności (nie może być typów pośrednich a granice są ostre). Metody klasyfikacyjne: punktowa i tabele znaków.

Regionalizacja - specyficzny rodzaj klasyfikacji przestrzennej, który odznacza się ciągłością przestrzenną wyróżnionych klas - np. tworzenie obszarów o jednakowej gęstości zaludnienia - ich zbiór tworzyłby region ludnościowy.

STRUKTURY ETNICZNO - KULTUROWE

Kultura - ogół wytworów działalności ludzkiej, zarówno materialnej jak i niematerialnej; zagadnienia związane z porozumieniem się grupy (symbolika, gesty, mowa, pismo), związane z produkcją, dystrybucją i konsumpcją (technika, własność prywatna), współżycie płciowe i wychowanie dzieci, prawo i porządek (istnienie lub nie hierarchii społecznej, prowadzenie wojen), indywidualna forma wypowiedzenia się (sztuka, literatura, muzyka).

Ród - grupa krewniacza, wspólnota społeczno-gospodarcza połączona wspólnymi więzami krwi.

Plemię - grupa rodów, które zajmują się określony teren, cechuje ją wspólne pochodzenie i wspólnota języka.

Grupy etniczne (lud) - naturalna grupa ludzka, wykazująca podobne cechy fizyczne, językowe, kulturowe.

Naród - historycznie wytworzona wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie ciągłości dziejów, wspólnej kultury, języka, terytorium, życia gospodarczego, tradycji politycznej. Przejawia się ona w świadomości członków przynależnością do danego narodu.

Kształtowanie się narodów miało miejsce w średniowieczu. Na świecie występuje około 3000 narodowości, 224 narody, co stanowi 95% ludności świata.

Mniejszość narodowa - ludność obcego pochodzenia, która żyje w obrębie jednego państwa, ale poczuwa się do przynależności z innym państwem.

Grupy ludów: indoeuropejskie (europejskie - celtyckie, germańskie, romańskie, słowiańskie, greckie), semickie (arabskie, żydowskie), uralskie (ugrofińskie, perskie, samodyjskie), kaukaskie, chińsko-tybetańskie, austroazjatyckie, tajskie, drawidyjskie, eskimosi, indianie, pigmeje, Khoisanioki, Bantu, sudańskie, niloci.

RELIGIA I FILOZOFIA

Religia - oparty na tradycjach zespół wierzeń i przekonań dotyczących świata, człowieka oraz sił nim rządzących. W przekonaniach tych odzwierciedla się stosunek człowieka do różnie przez niego pojmowanych sił nadprzyrodzonych. Religie dzielą się ze względu na kryterium zasięgu geograficznego (plemienne, narodowe, światowe - chrześcijaństwo, islam, buddyzm), kryterium genetyczne (naturalne, założone - chrześcijaństwo, buddyzm, islam, konfucjonizm) oraz kryterium liczby czczonych bóstw: ateistyczne (ograniczające zakres zainteresowań do problematyki człowieka i świata; pojęcie osobowego boga bądź nie występuje, bądź nie odgrywa istotnej roli - zalicza się do nich konfucjonizm, dżinizm, totemizm, fetyszyzm), deistyczne (uznania Boga za twórcę lub konstruktora świata, przy równoczesnym negowaniu jego ingerencji w sprawy świata i ludzi; odrzucanie teorii opatrzności boskiej oraz teorii życia pośmiertnego), monoteistyczne (chrześcijaństwo, judaizm, islam, sikhizm) oraz politeistyczne (hinduizm).

Wiary pierwotne: animizm (przepełniona duchami), fetyszyzm (kult przedmiotów), toteizm (wiara w pochodzenie grupy społecznej od jednego przodka) oraz szamanizm - religia z pogranicza religii i magii, wyznaje wiarę w życie pozagrobowe i duchy, naczelną rolę odgrywa szaman.

Hinduizm - religia naturalna, narodowa, politeistyczna. Powstał w wyniku mieszania się religii ludów drawidyjskich z aryjskimi. Pierwszy okres kształtowania się tej religii to . Społeczeństwo zaczęło dzielić się na klasy tzw. warny: rycerz, kapłan , kupiec, sługa i niewolnik. Ważną rolę w tej religii odgrywa ofiara. Kapłani utwierdzali lud, że bez zachowania dokładnego, wiernego składowania ofiar, bogowie mogą się rozgniewać. Okres branizmy - forma religijna przewyższała treść. Dharma - prawo kosmiczne i ludzkie. Według baniminów każdy powinien pełnić dharmę np. ktoś urodził się po to, by być rycerzem. Reinkarnacja jako kolejny okres: jeśli chcemy być kimś bardziej znaczącym w przyszłym życiu, musimy dbać o i - ciągła wędrówka dusz, której celem jest samodoskonalenie. Odchodzenie od rytualizmu - przejście do wewnętrznych przeżyć (medytacji). Hinduiści modlą się kiedy chcą i gdzie chcą. Współcześni bogowie to Wisznu, Siwa i Brahma.

Buddyzm - religia światowa, założona (VI wiek p.n.e.). Twórcą był Gautama, który pochodził z rodu książęcego i przepowiedziano mu, że będzie Buddą. Stał się przebudzony, oświecony. Według niego rzeczywistością jest przemijanie. W buddyzmie najważniejsze jest cierpienie. Osiągnięcie nirwany - spokoju możliwe jest już za życia. Po przebudzeniu Budda pełnił swoją misję - chciał doprowadzić ludzi do nirwany. Po śmierci Buddy zaczęto oddawać mu cześć. Trójkosz - święte księgi buddyzmu. Buddyzm dzieli się na (północny - wszyscy mogą dostąpić zbawienia, nirwany) i (południowy - nie można nikomu pomóc).

Dżinizm - religia ateistyczna. dzięki medytacjom stał się oświecony, stał się dżiną, czyli zwycięzcą. Uwolnienie się od cierpienia. Stan nirwany. Pięć przykazań. Według dżinizmu nie tylko ludzie posiadają duszę, ale wszystkie żyjące istoty, które powinny sobie pomagać.

Sikhizm - religia wyrosła na pograniczu hinduizmu i islamu. Uznaje istnienie jednego boga, nie uznaje boga pod postacią figur. Ostatecznym celem jest połączenie się z bogiem.

Konfucjonizm - system moralno-fizyczno-polityczny, istniejący od II wieku p.n.e. Uznanie hierarchii i zależności np. młodszego syna od starszego, żony od męża etc. Konfucjusz wierzył, że człowiek z natury jest dobry.

Shintoizm - ukształtowany na tradycji politeistycznej. Święte księgi shintoizmu to Kojiki (księga dawnych wydarzeń). Świat jest przedstawiony jako nieustannie przekształcająca się materia. Życie jest celem najważniejszym. Kult państwowy, wioskowy, domowy.

Judaizm - religia monoteistyczna, naturalna, narodowa. Kult Boga Jahwe. Księgi mojżeszowe - Tora. Za początek judaizmu uznaje się moment ogłoszenia tory. Podstawą jest Stary Testament. Nie wymawia się słowa Jahwe. Judaizm nie uznaje grzechu pierworodnego.

Islam - religia monoteistyczna, uniwersalistyczna, założona (VII wiek n.e.). jest to wiara uległości, całkowite oddanie się Allachowi. Aslama - postawa uległości, oddanie. Wywodzi się od judaizmu i chrześcijaństwa. Święta księga - Koran, który zawiera 114 sur. Według Koranu jedynym bogiem jest Allach, który stworzył świat i człowieka. Następnie wysłał do ludzi proroków, aby głosili monoteizm. Wierni modlą się pięć razy dziennie w kierunku wyznaczonym przez Mekkę. Obowiązkowa jest pielgrzymka do Mekki przynajmniej raz w życiu. Największym grzechem jest odstępstwo od wiary. Odłamy islamu: sunnici (zwolennicy akceptujący ścieżkę, wyznaczoną przez proroka) oraz szynici (zwolennicy uważający, że po śmierci proroka, powinien go zastąpić zięć Ali).

1

---