TRADYCYJNE KONCEPCJE ŚRODOWISKA SPOŁECZNEGO

Założenia w tradycyjnym pojmowaniu środowiska społecznego:

• obejmuje kręgi osób i wytworów kulturowych znajdujących się trwale w przestrzennej bliskości i oddziałujących na jednostkę,

• tożsamość osób i innych obiektów w pobliżu jest względna i ma statyczny, niezmienny charakter,

• otoczenie wpływa na osobowość jednostki jednostronnie.

Tradycyjne definicje środowiska społecznego:

• Tadeusz Szczurkiewicz - ogół jednostek, zbiorów społecznych, zbiorowości oraz materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi dany osobnik wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe czy przelotne, uregulowane i wyznaczone grupowo czy nieregulowane, ale współwytwarzane grupowo, oparte na stycznościach bezpośrednich czy pośrednich;

• Paweł Rybicki, koncepcja typowego środowiska społecznego - grupy przynależności, z którymi jednostka utrzymuje trwałe, powtarzalne styczności i stosunki społeczne; grupy obce nie mogą być natomiast elementami otoczenia; grupy przynależności oddziałują i kształtują osobowość jednostki.

Tradycyjne pojmowanie środowiska społecznego zakwestionowała teoria grup odniesienia:

• grupy obce, grupy nieprzynależności mogą być i są obiektami oddziałującymi na osobowość jednostki, środowisko społeczne tworzą więc nie tylko grupy przynależności;

• grupa przynależności nie musi mieć wpływu socjalizującego - możliwe jest formalne uczestnictwo w grupie z powodu braku identyfikacji z nią;

• pojęcie oddziaływania grupy na jednostkę zastąpiła koncepcją „odnoszenia się”, „odniesienia”.

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE - grupy, do których jednostka odnosi swoje postępowanie, tj. porównuje się z nimi, oraz te grupy, z których czerpie ona swoje wartości, wzory zachowań; mogą to być grupy przynależności jak i nieprzynależności.

GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE TEORII GRUP ODNIESIENIA

Twórcą terminu „grupa odniesienia” był Herbert H. Hyman. Pod nazwą tą pojmował układ, grupę na tle której jednostka się postrzega.

Ważną rolę odegrały badania Theodore M. Newcomba nad postawami studentek (ich postawy po studiach stały się bardziej radykalne i postępowe) oraz Samuela Stouffera nad żołnierzami armii (koncepcja względnego upośledzenia i względnego uprzywilejowania społecznego).

Harold H. Kelley wyróżnił grupy odniesienia porównawczego i normatywnego.

Próbę systematyzacji podjął R. Merton.

DWA RODZAJE GRUP ODNIESIENIA - MECHANIZM WZGLĘDNEGO UPOŚLEDZENIA
LUB UPRZYWILEJOWANIA SPOŁECZNEGO

Ludzie codziennie porównują się do innych, aby móc określić swoją tożsamość - jest to zwykle proces automatyczny.

Podział grup odniesienia ze względu na funkcje, jakie pełnią dla zachowań jednostek według Mertona:

• grupy odniesienia porównawczego - grupy, ich członkowie lub cechy dla nich charakterystyczne, które stanowią układ wielkości, w których dana jednostka postrzega siebie i innych i które pozwalają jej określić siebie, swoje cechy oraz ustalać rodzaj swojego postępowania;

• grupy odniesienia normatywnego - grupy, z których dana jednostka czerpie dla siebie wartości, normy lub wzory zachowań; mogą to być pewne układy z grup odniesienia porównawczego lub całe grupy albo układy inne, przeciwstawne.

Porównywanie się jednostki z różnymi grupami swojego otoczenia prowadzi do dwóch przeciwstawnych stanów według Stouffera:

• poczucie upośledzenia społecznego (deprywacji) - niska samoocena, świadomość zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej) pozycji w porównaniu z innymi, podobnymi od siebie;

• poczucie uprzywilejowania społecznego - wysoka samoocena, świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do innych, podobnych do siebie.

Poczucie upośledzenia lub uprzywilejowania może być różnego stopnia - jednostka czuje się tym bardziej upośledzona, im bardziej porównuje się z grupą odniesienia zajmującą najwyższe miejsce, dlatego zwykle jednostka nie porównuje się z grupami, z którymi dzieli ją duży dystans, ale z grupami podobnego uprzywilejowania lub upośledzenia. Następstwem tego będzie przejmowanie interesów, postaw, wzorów z grup, z którymi się identyfikuje. Dlatego błędną socjotechniką jest próba wyprowadzenia jednostki ze stanu upośledzenia poprzez zestawienie jej z grupą najwyżej usytuowaną.

UWARUNKOWANIA WYBORU GRUP ODNIESIENIA NORMATYWNEGO

Zmienne wpływające na wybór grupy odniesienia normatywnego:

• strukturalne (m.in. pozycja społeczna),

• sytuacyjne,

• osobowościowe (m.in. indywidualne potrzeby jednostki i stopień ich natężenia).

Na wybór grupy odniesienia wpływają m.in.:

POTRZEBY JEDNOSTKI I STOPIEŃ ICH NASILENIA (badania Leona Festingera i J. Dittes'a) - wyjaśnia to koncepcja Abrahama Maslowa.

Rodzaje i hierarchia potrzeb według Abrahama Maslowa:

• potrzeby podstawowe:

• potrzeby fizjologiczne - gdy są zaspokajane, tracą swoje motywacyjne znaczenie i uruchamiają motywacyjne działanie dalszych potrzeb,

• potrzeby bezpieczeństwa,

• potrzeby społeczne przynależenia do grupy, stowarzyszania się;

• metapotrzeby:

• potrzeby ego - dążenie jednostki do niezależności, kompetencji, wiedzy, uznania i szacunku,

• potrzeby samorealizacji.

POZYCJA SPOŁECZNA JEDNOSTKI W GRUPIE

Rodzaje pozycji społecznych:

• pozycje najwyższe (liderzy):

przywódcy - doktrynalnie i bezwzględnie wierni wartościom, normom i wzorom postępowania grupy swej przynależności, brak im jednak cech twórczych lub utracili je,

reformatorzy - czują obowiązek rozwijania celów, wartości i wzorów, ideologii grupy, cechuje ich nonkonformizm;

• pozycje średnie - jednostki wykazują tendencje do konformizmu wobec wartości i norm ustalonych ponieważ stoją przed szansą awansu; w społeczeństwach globalnych jednostki często charakteryzuje ambiwalencja postaw, chwiejność ze względu na dwoistość położenia;

• pozycje najniższe - jednostki najmniej konformistyczne, dzielą się na dwa odłamy:

• członkowie, którzy stosują się do norm przyjętych w grupie po to, aby utrzymać swoje członkowstwo i nie zostać z niej wydalonym,

• członkowie zajmujący pozycje najwyższe, którym nie zależy na przynależności ponieważ nie znajdują w niej zaspokojenia swoich potrzeb i dlatego nie akceptują już przyjętych norm i wzorów, grupa przestaje być dla nich grupą odniesienia normatywnego, poszukują nowej.

Pozostałe kategorie:

• sympatycy - nie należą do grupy, ale akceptują wartości i normy, są do nich emocjonalnie przywiązani; grupa odniesienia to grupa z którą sympatyzują (zjawisko antycypacyjnej socjalizacji jednostki),

• kandydaci do grupy - są już wstępnie przyjęci do grupy, stała się ona dla nich grupą odniesienia,

• neofici - najbardziej konformistyczni, nowi członkowie grupy, którzy porzucili grupę normatywną; pozytywne odnoszenie do nowej grupy wzmacnia negatywne odniesienie do dawnej grupy przynależności.

EKSPLANACYJNA PRZYDATNOŚĆ TEORII GRUP ODNIESIENIA

• wyjaśnia, jakie elementy kształtują osobowość społeczną jednostki;

• wyjaśnia zjawisko konformizmu i nonkonformizmu wobec grup;

• wyjaśnia zjawiska takie jak:

• rewolucjonizm - jako nonkonformizm wobec grup rządzących,

• konserwatyzm - jako konformizm wobec wartości minionego okresu,

• radykalizm - jako nonkonformizm przeciw społecznym zasadom,

• utopijność - jako kierowanie się normami jeszcze nie zinstytucjonalizowanymi, lecz postulowanymi,

• konflikt sumienia - jako ścieranie się w jednostce rozbieżnych grup odniesienia normatywnego,

• dezintegracja osobowości - jako brak określonych grup odniesienia,

• integracja osobowości - stan harmonii grup odniesienia.

7. TEORIA GRUP ODNIESIENIA

J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, s. 115-127

1

SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA

---