Rola pracy w życiu osób niepełnosprawnych i ich rodzin

Według WHO ok. 25% całej populacji stanowią ludzie z różnego rodzaju niepełno sprawnościami, natomiast ok. 12 % cierpi z powodu defektów, uszkodzeń lub urazów o charakterze stałym. Sytuacje będące przyczynami powstawania niepełnosprawności u ludzi dotyczą mieszkańców każdego zakątka świata, jednak inny jest ich poziom funkcjonowania. Generalnie osoby te posiadają zdecydowanie niższy status niż społeczny niż pełnosprawni, obejmujący zarówno udział w życiu społecznym i w sferze kulturowej i ekonomicznej.

Niepełnosprawni doświadczają w swoim życiu wiele różnych utrudnień i ograniczeń wynikających z dotykającej ich dysfunkcji. Wiele z nich ma jednak źródła w traktowaniu niepełnosprawnych jako marginesu społecznego i stwarzania możliwości życia i funkcjonowania jedynie w wydzielonych fizycznie i architektonicznie miejscach, do których należą : instytucje opieki zdrowotnej i społecznej oraz szkoły specjalne. Jednak przyczyną dotykających ludzi niepełnosprawnych utrudnień i przykrości nie jest samo fizyczne uszkodzenie ich ciała, a reakcja otoczenia społecznego.

Wg A. Hulka nie stwierdza się, poza pojedynczymi przypadkami, związku między rodzajem i stopniem upośledzenia a:

• Cechami osobowości osoby dotkniętej danym upośledzeniem

• Jej zdolności adaptacyjnych w różnych sytuacjach życiowych

• Zdolnością do pracy ( po odpowiednim przygotowani i w odpowiednich warunkach)

Osoby niepełnosprawne żyją jednak i rozwijają się w specyficznych warunkach . odmienność ich wyglądu i sposobu w jaki funkcjonują sprawia, że są postrzegane jako inne od typowych przedstawicieli zbiorowości. Obserwowane odchylenia od normy obejmują ograniczenia sprawności, dysfunkcje i defekty. Wywołują one reakcje społeczne mogące wyrażać się przez:

• Stereotypy

• Stygmatyzację

• Postaw wobec niepełnosprawnych

Istnieją wyobrażenia ogólne dotyczące całą społeczność osób niepełnosprawnych takie jak: słabość fizyczna, psychiczna, izolacja społeczna, lękliwość, osamotnienie, skrytość, nerwowość, brak pewności siebie, niesamodzielność. Dlatego osoby niepełnosprawne są niechętnie zatrudniane. Często z powodu braku możliwości pełnienia pewnych ról społecznych osoby niepełnosprawne traktowane są jako dewianci, a sama niepełnosprawność jako dewiacja społeczna. Procesy socjalizacji nie dają konkretnego obrazu roli osoby niepełnosprawnej, jednak istnieje tendencja do utożsamiania niepełnosprawności z chorobą, a co za tym idzie wpisywania osób niepełnosprawnych w rolę osób chorych. Jednak ten sposób traktowania prowadzi, zgodnie z teorią naznaczania społecznego, do przyjęcia przez nich statusu chorego. Konsekwencją tego jest obarczanie odpowiedzialnością za obecny stan oraz obowiązki zmagania się z trudnościami opiekunów i przyjęcia postawy zależnej wobec nich.

Automarginalizacja

To przede wszystkim zaakceptowanie przez osobę niepełnosprawną oferowanego przez społeczeństwo obrazu siebie i a wraz z nim niskiego statusu społecznego i tożsamości członka zmarginalizowanej grupy społecznej. Jest to również wpajanie niepełnosprawnym specyficznych modeli osobowych, wzorów kariery czy sposobów postępowania. Charakterystyczne dla automarginalizacji jest poczucie odizolowania społecznego, braku kontroli nad otoczeniem i własnym życiem, brak motywacji do działania, postawa bierno-roszczeniowa i zanik aktywności. Wpajane wzory i modele opierają się przede wszystkim na biernym poddaniu się oddziaływaniom specjalistów i opiekunów, wycofaniu ze standardowych ról społecznych. Niepełnosprawni żyją więc w przekonaniu, że są całkowicie niezdolni do udziału w życiu społecznym. Natomiast wobec tych osób, które przejawiają aktywność i dążą do autonomii i sprzeciwiają się przyjęciu statusu im narzucanego, wielokrotnie stosowane są sankcje mające na celu ponowne nakłonienie tych osób do poddania się opiece.

Obecnie aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych jest w znacznym stopniu skomplikowana, z uwagi na ogólne przemiany zachodzące na rynku pracy. Stopa bezrobocia wahająca się między 12 a 18% nie sprzyja zatrudnianiu osób, ze specjalnymi potrzebami organizacji miejsca pracy i warunków. Pracodawcy szukają osób młodych, zdrowych, wykształconych i z dużym potencjałem roboczym. W związku z tym niepełnosprawność jest czynnikiem ograniczającym możliwość zdobycia zatrudnienia.

Znaczenie pracy

W życiu osób niepełnosprawnych praca ma szczególne znaczenie. Stanowi przede wszystkim źródło dochodu. Pozwala również na rozwój osobowości, samorealizację, integrację społeczną. Jest też szansą na podniesienie poczucia własnej wartości i zmianę sposobu postrzegania osób niepełnosprawnych przez społeczeństwo, gdyż stają się nie tylko biorcami świadczeń i obciążeniem ekonomiczno- opiekuńczym dla rodzin, ale również równoprawnymi obywatelami.

Pracodawcy wobec osób niepełnosprawnych

Niewiedza na temat funkcjonowania osób niepełnosprawnych w warunkach życiowych, ich możliwości zawodowych oraz stereotypy w postrzeganiu ich w roli pracownika (mniejsza wydajność, zwolnienia lekarskie, większe uprawnienia jako pracownika, dodatkowe obowiązki po stronie pracodawcy) sprawiają ze przyszli pracodawcy nie skupiają się na rzeczywistych kompetencjach pracownika. Kandydaci zdają sobie sprawę z tych uwarunkowań, uważają też, że niechętne nastawienie przyszłych pracodawców odbierze im szansę właściwego zaprezentowania swoich możliwości i predyspozycji zawodowych. Dlatego też wykazują małą aktywność w kierunku wchodzenia na otwarty rynek pracy, nie przywiązują wagi do właściwej autoprezentacji.

Automarginalizacji os. niepełnosprawnych sprzyjają również przepisy prawne, które w niewielkim stopniu podejmują kwestię aktywizacji i motywacji do podejmowania pracy. System orzecznictwa opiera się na etykietowaniu niepełnosprawnych w kategoriach „ stopnia niezdolności do pracy” co pogłębia poczucie nieprzydatności, bierności, bezradności oraz wyizolowania społecznego niepełnosprawnych. Pracownicy placówek pomocy społecznej i urzędów pracy nie mają często dostatecznej wiedzy na temat kompetencji i możliwości osób niepełnosprawnych dlatego swoje działania ograniczają najczęściej jedynie do ich rejestracji i kontroli. Przepisy obligują również do zawieszenia renty osobie podejmującej pracę zawodową oraz uzyskującym dochody z innego źródła, co skutecznie zniechęca niepełnosprawnych do ryzykowania utraty stabilnego źródła utrzymania na rzecz niepewnej kariery zawodowej na otwartym rynku pracy. Fakt ten szczególnie silnie de zaktywizuje osoby niepełnosprawne w sferze poszukiwania zatrudnienia i wzmacnia tendencję do wycofywania się z życia społecznego.

Praca w życiu osób niepełnosprawnych a ich poczucie godności

Godność według Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, proklamowanej przez ONZ dnia 10 grudnia 1948 r., stwierdza w preambule, iż "uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata", zaś w artykule 1, mówi się , że "wszyscy ludzie rodzą się równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa."

Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych korzystnie wpływa na ich stosunek do samych siebie. Jest czynnikiem samorealizacji właśnie poprzez pracę. Wybór zawodu powinien być zawsze niezależny od okoliczności, świadomy i powinien iść w parze z wyborem określonych wartości jakimi kieruje się w życiu każdy z nas. Godność zawodowa wiąże się z poczuciem odpowiedzialności za jakość i efekty pracy. Dotyczy to wszystkich osób pracujących niezależnie od formy zatrudnienia i cech osoby zatrudnionej.

W obecnych czasach trudno jest osobom niepełnosprawnym znaleźć odpowiednie warunki do zachowania własnej godności, gdyż oprócz codziennych wyzwań jakie napotykają w życiu prywatnym i zawodowym muszą borykać się z obciążeniami towarzyszącymi niepełnosprawności.

Należy podkreślić jednak, że to właśnie praca a w efekcie ustabilizowane zatrudnienie oraz przebywanie w zespole wykonującym te same zadania, możliwość samodzielnego utrzymania i zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych jest podstawą do kształtowania poczucia własnej wartości osób niepełnosprawnych.

Pod względem prawnym niepełnosprawni są w pełni zabezpieczeni. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz standardy UE w zakresie godności człowieka i zakazu dyskryminacji gwarantują wprowadzenie do Kodeksu Pracy obowiązku pracodawcy szanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika, zapewnienie pracownikom równych praw z racji jednakowego wypełniania takich samych obowiązków, zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, religię itp. Oznacza to równe traktowanie wszystkich pracowników w zakresie traktowania ich, stwarzania warunków do użyteczności pracownika i jego aktywności zawodowej.

Oprócz gwarantów prawnych jest też mnóstwo uwarunkowań społecznych, które zagrażają godności osób, nie tylko niepełnosprawnych. Możliwość nabywania i zachowania godności przez osoby niepełnosprawne jest warunkowana przez pracodawców i szeroko rozumiane środowisko społeczne. Podstawą do tego są jednak :jakość świadczonej przez danego pracownika pracy, jego zachowań społecznych, szczególnie postawa niewykorzystywania braków wynikających z niepełnosprawności.

Zatrudnienie pracownika z orzeczoną niepełnosprawnością nakłada na pracodawcę i innych pracowników dodatkowe obowiązki i konieczność świadomego przyjęcia postawy wspierającej. Jednak nie każdy pracodawca potrafi sprostać tym wymaganiom, gdyż poza życzliwością potrzebna jest tu również pewna wiedza dotycząca rodzaju niepełnosprawności przyszłego czy też obecnego pracownika, jego możliwości i ograniczeń. Trudności sprawia tez psychika i osobowość osób niepełnosprawnych wynikająca między innymi z faktu kształcenia się w szkole specjalnej, brak przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach społecznych w środowiskach nieprzygotowanych do współpracy z niepełnosprawnymi. Istotny jest tu również problem trafnej oceny samego siebie, swoich możliwości, zawyżanych oczekiwań, aspiracji, które to mogą utrudniać jednostce adaptację społeczną.

Praca osób niepełnosprawnych w perspektywie ładu społecznego i globalizacji

Praca osób niepełnosprawnych sprzyja zachowaniu tożsamości zarówno jednostek jak i całych społeczeństw. Osoby te dzięki specyficznym predyspozycjom tworzą kulturę makro i mikro, co jest niezwykle pozytywnym aspektem pracy.

Etos osoby niepełnosprawnej wraz z ich pełnym udziałem w życiu społecznym, politycznym oraz na rynku pracy jest podstawą do zniwelowania podziałów, niesprawiedliwości i biedy. Przeobrażenia różnych dziedzin życia osób niepełnosprawnych składają się na treść globalizacji i stanowią duże wyzwanie dla edukacji i polityki lokalnej, tworząc specyficzną politykę socjalną skierowaną na świat i człowieka. Należy tu podkreślić potrzebę rewolucji jaką jest przyjęcie przez osoby kształcące niepełnosprawnych umiejętności akceptacji teraźniejszości i antycypacją przeszłości oraz kształtowania i wspierania motywacji szczególnie poprzez Warsztaty Terapii Zajęciowej, z jednoczesnym uwzględnieniem przyszłych perspektyw. W tym kontekście szczególną rolę odgrywa edukacja i przygotowanie zawodowe niepełnosprawnych oraz ich praca , będąca utrwaleniem współpracy i równowagi oraz odbudowująca wzajemne więzi i współistnienie.

Doradztwo zawodowe w życiu osób niepełnosprawnych

Proces doradztwa zawodowego w życiu osób niepełnosprawnych dotyczy głównie planowania przyszłego rozwoju zawodowego. Warunkiem koniecznym do rozwoju społeczno- gospodarczego kraju jest stworzenie sprawnie funkcjonującego systemu poradnictwa zawodowego, nie tylko wobec osób niepełnosprawnych. W polskim modelu poradnictwa brak jest jednej konkretnej instytucji, która przejęła by w pełni zadania i odpowiedzialność za doradztwo osobom niepełnosprawnym, obecnie rozłożone jest to na kilka różnych instytucji.

Poradnictwo jest również pierwszym elementem rehabilitacji zawodowej , na którą składają się również : szkolenie i/ lub kształcenie, wybór stanowiska pracy i adaptacja do pracy oraz opieka nad zatrudnioną osobą. Rehabilitacja zawodowa stanowi ważny etap w życiu osób niepełnosprawnych.

Aktywizacja osób niepełnosprawnych w ramach otwartego rynku pracy polega na poradnictwie zawodowym, przygotowaniu zawodowym oraz szkoleniu.

Cele doradztwa zawodowego

Celem jest optymalne przygotowanie do życia i udoskonalenie modelowania osobowości młodego człowieka. Duży nacisk kładziony jest na ukształtowaniu wśród młodzieży poczucia własnej wartości i kompetencji, szczególnie wśród młodzieży niepełnosprawnej. Wspomaga to motywację do pracy, dla osób niepełnosprawnych motywacją jest najczęściej chęć bycia pełnoprawnym człowiekiem, oraz unikanie izolacji i marginalizacji społecznej. Rola doradcy zawodowego polega na uzmysłowieniu, iż „niepełnosprawny nie znaczy gorszy” a praca może mieć znaczny wpływ na dochodzenie do zdrowia.

Doradca zawodowy spotyka się w swojej pracy z różnymi rodzajami niepełnosprawności ruchowej czy intelektualnej, musi też umieć pracować z osobą niewidzącą czy niesłyszącą. Najważniejsze w tej pracy nie jest udzielanie wskazówek, ale takie nakierowanie osoby by sama podejmowała decyzje w ważnych dla niej kwestiach. Dzięki czemu wzrasta jej poczucie własnej wartości, wyraźnie uświadamia sobie również swoje potrzeby, motywy, odczucia i reakcje na sytuacje społeczne jakie spotykają osoby niepełnosprawne w życiu codziennym . ważna jest również wrażliwość i zrównoważenie emocjonalne wobec osoby niepełnosprawnej, co pozwoli na poprawę społecznych umiejętności, większą wrażliwość na uczucia innych czy też lepsze rozumienie konsekwencji swoich zachowań.

Ponadto doradca powinien tworzyć najkorzystniejsze warunki do ujawniania się zdolności i talentów, być twórczym, poszukującym, tworzącym nowe metody i rozwiązania doradcze. Powinien również ciągle doskonalić swoją pracę i dostosowywać ją do obecnych wymagań rynku pracy.

Chcąc być osobą aktywnie zawodowo , niepełnosprawni w Polsce podobnie jak w innych krajach dzielą los wszystkich pracowników konkurując z nimi o miejsca pracy. Nie trudno ukryć, że w związku z występującymi u nich dodatkowymi utrudnieniami w funkcjonowaniu mimo odpowiednich kwalifikacji przegrywają walkę o miejsce pracy. W znacznie większym odsetku niż pełnosprawni pozostają bezrobotni. Jak podaje Majewski powołując się na dokumenty międzynarodowe w 1996 roku z 26 milionów osób niepełnosprawnych żyjących w UE tylko 42 % miało pracę. Natomiast w Polsce w 2000 r. wskaźnik ten wynosił 19,2 %.

Jedną z form zatrudnienia wspieranego osób niepełnosprawnych dostępną w naszym kraju jest zakład pracy chronionej , który po 1989 r. przeszedł ogromną rewolucję. Po 1 w zakresie organizacji pracy osób niepełnosprawnych i ich rehabilitacji , po 2 - w zakresie zasad finansowania udzielanego przez te organizacje wsparcia dla zatrudnionych w nim osób niepełnosprawnych. Do zadań ZPCH należy :

- zapewnianie odpowiedniego zatrudnienia osobom niepełnosprawnym z ograniczoną zdolnością pracy, w celu zapewnienia im środków utrzymania

- zapewnienie tym osobom szkolenia zawodowego w zakresie dostosowanym do ich psychofizycznych możliwości

- zapewnienie im poradnictwa rehabilitacyjnego i zawodowego, opieki lekarskiej i socjalnej

- przygotowanie do ewentualnego przejścia do pracy na otwartym rynku pracy

W nowoczesnym zarządzaniu organizacjami zatrudniającymi pracowników, podkreśla się konieczność dbania pracodawcy o ich kondycję psychofizyczną. Im bardziej świadomy jest pracodawca , jakie strategie radzenia sobie z trudnościami w sytuacji pracy zawodowej stosują jego pracownicy tym efektywniej może on przeciwdziałać zjawisku zmęczenia fizycznego i psychicznego oraz wypalenia zawodowego. Bycie pracownikiem niepełnosprawnym zwiększa ryzyko wystąpienia napięć i kryzysów w sytuacji pracy, które nie zawsze są we właściwy sposób rozwiązywane.

Podstawowym warunkiem aktywnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych na rynku pracy jest posiadanie kwalifikacji, których poziom powinien być zbliżony do poziomu osób pełnosprawnych . wymaga to stałego podnoszenia kwalifikacji. Większość zadań związanych z obsługą i pomocą dla niepełnosprawnych w ramach rehabilitacji zawodowej jest realizowane przez Powiatowe Urzędy Pracy, w ramach kompetencji przypisanych ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Przepisy ustawy wymagają od osób niepełnosprawnej zarejestrowania w powiatowym urzędzie pracy, właściwym dla miejsca zamieszkania. Osoby niepełnosprawne korzystające z usług służb specjalnych w zakresie doradztwa i poradnictwa zawodowego dzielą się na osoby niepełnosprawne bezrobotne i niepełnosprawne poszukujące pracy. Szkolenie osób niepełnosprawnych odbywa się w placówkach pozaszkolnych : ogólnodostępnych placówkach szkolenia zawodowego, ośrodkach kształcenia ustawicznego dla dorosłych lub specjalistycznych ośrodkach szkoleniowo- rehabilitacyjnych . te ostatnie przeznaczone są dla osób które ze względu na swoją niepełnosprawność mają utrudniony lub uniemożliwiony dostęp do placówek ogólnodostępnych. Kursy organizowane przez Powiatowy Urząd Pracy są :

- grupowe

-indywidualne

Szkolenia i kursy zapewniają realizację potrzeb różnorodnych grup osób niepełnosprawnych a przede wszystkim zapewniają :

- zdobycie umiejętności poszukiwania i uzyskania zatrudnienia

- zmianę zawodu w przypadku gdy wymagają tego ograniczenia wynikające z niepełnosprawności oraz potrzeby lokalnego rynku pracy

- zdobycie zawodu

- zdobycie kwalifikacji pozwalających na rozwinięcie własnej działalności

PUP korzystając ze środków finansowych pochodzących z Funduszu Pracy i Państwowego Funduszu rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w 2000 r. zorganizował 6 kursów grupowych i 30 indywidualnych. PUP realizując zapis ustawy o przeciwdziałaniu bezrobociu oraz odpowiednie zapisy w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych , wychodził naprzeciw oczekiwaniom i refundował kursy i szkolenia w następujących zakresach :

- uzyskanie uprawnień niezbędnych w danym zawodzie

- przekwalifikowanie

- podniesienie kwalifikacji w celu uatrakcyjnienia własnej osoby pod względem zawodowym dla przyszłych ewentualnych pracodawców

SYTUACJA MATERIALNO BYTOWA I ORGANIZACJA ŻYCIA W RODZINIE

Na sytuację bytową rodziny składają się przede wszystkim jej warunki ekonomiczne i mieszkaniowe. Od niej zależy pozycja społeczna rodziny, stopień zaspokojenia potrzeb jej członków i warunki rozwoju. Niepełnosprawność jednego ze członków rodziny często pogarsza sytuację materialną- większość matek ( ok. 66 procent) musi zrezygnować ze swojej dotychczasowej pracy aby zająć się wychowaniem. Pomimo iż osoby niepełnosprawne w naszym kraju mają prawo do bezpłatnych świadczeń leczniczych, to i tak rodzina zazwyczaj ponosi duże dodatkowe koszty- na leki, odpowiednią dietę czy prywatne leczenie oraz pomoce rehabilitacyjne. Prócz tych dodatkowych wydatków pozostają jeszcze zakupy obuwia , odzieży, przedmiotów niezbędnych do nauki. Ogólnie można stwierdzić, że sytuacja rodzin z osobą niepełnosprawną jest trudna, a nawet kryzysowa. Trudna sytuacja materialna prowadzi do zmian w ekonomice prowadzenia domu, modyfikacji w relacjach interpersonalnych w rodzinie i wzrostu napięć odczuwanych przez poszczególnych członków rodziny. Mieszkanie należy dostosować do potrzeb osoby niepełnosprawnej a jeżeli to możliwe zamienić je na jeszcze bardziej komfortowe.

Osoba niepełnosprawna wprowadza zmiany w dotychczasowym życiu rodziny i pełnionych przez nią funkcji. Często jej członkowie muszą wyrzec się planów zainteresowań i upodobań i większość czasu poświęcić niepełnosprawnemu członkowi rodziny. Członkowie nie tylko ograniczają kontakty towarzyskie ale też ograniczają uczestnictwo w wydarzeniach kulturowych.

Poprzez pojęcie etosu opisuje się wynikające z norm reguły działania charakterystyczne dla danych kultur czy kategorii zawodowych (etos nauczyciela , lekarza), które to normy nie są skodyfikowane. W przypadku etosu nauki, Merton, na bazie wstępnych analiz, pisał o czterech zespołach norm obyczajowych: uniwersalizmie, komunizmie, bezinteresowności i zorganizowanym sceptycyzmie

antycypacja wyprzedzanie, przewidywanie, zakładanie czegoś jeszcze nie istniejącego; pogląd jeszcze nie udowodniony, ale słuszny i znajdujący później swoje potwierdzenie

---