TWÓRCZOŚĆ O TEMATYCE APOKRYFICZNEJ
I. Polskie i łacińskie piśmiennictwo późnego średniowiecza.
1. Apokryfy Starego i Nowego Testamentu w piśmiennictwie europejskim.
Słowo „Apokryphos” ( gr. Ukryty, tajemny) oznaczało w kulturze hellenistycznej księgę zawierającą wiedzę ezoteryczną - przeznaczoną tylko dla wybranych. Żydzi podobne księgi nazywali Genudim (hebr.)
W kościele chrześcijańskim w pierwszych wiekach apokryfy oznaczały Pisma nie dopuszczane do lektury podczas zgromadzeń religijnych. Pisma nie kanoniczne ( kanon według chrześcijan to zbiór ksiąg uznanych za natchnione).
Synod w Laodycei ( ok. 360 r.) - zapisano, że w kościele wolno czytać tylko kanoniczne księgi Starego i Nowego Testamentu. Kanon tworzono od III do IX w. Cechy pism apokryficznych:zbliżenie formalne i treściowe do ksiąg kanonicznych, wynikające ze świadomego naśladownictwa tych ostatnichnieprawdopodobieństwo treści, przesyconej elementami baśniowymi i fantastycznym
niejasne pochodzenie, związane z podszywaniem się nieznanych autorów pod osoby występujące w Starym lub Nowym Testamencieodstępstwa od doktrynalnych i moralnych poglądów chrześcijańskich
synkretyczność treściowa, związana z genezą apokryfów, powstających w różnych środowiskach ( judaistycznych, hellenistycznych, chrześcijańskich, heretyckich) i w rozmaitych kręgach kulturowo - geograficznych ( np. Egipt, Syria, Palestyna, Europa Zachodnia).
Apokryfy Starego Testamentu - powstały między II w. p. n. e. - I w. n. e., w środowiskach żydowsko - helleńskich oraz palestyńskich. Obejmowały trzy grupy utworów - opowiadania, pisma dydaktyczne oraz apokalipsy:opowiadania apokryficzne - rozwijają wybrane zdarzenia lub wątki historyczne bądź legendowe. Np. tzw. „Księga Jubileuszów” ukazuje dzieje Izraela od początku do czasów Mojżesza, dzieląc je na 50 okresów, liczących po 49 lat każdy, nazywanych „Jubileuszami”. Inny utwór - „Życie Adama i Ewy” - przedstawia losy pierwszych rodziców po wygnaniu z raju. „Księga modlitw Asenat” - w nawiązaniu do wątku małżeństwa Józefa z córką egipskiego kapłana rozwija motyw nawrócenia bohaterki na wiarę w Boga hebrajczykówpisma dydaktyczne - ( np. „Testamenty dwunastu Patriarchów”, „Czwarta Księga Machabejska”, „Modlitwa Manassesa”) zawierają obszerne wyjaśnienia wybranych kwestii doktrynalnych i moralnychapokalipsy - ( gr. „apokalypsis” - objawienie, odkrycie) były utworami proroczo - wizyjnymi, nawiązującymi do różnych epizodów ksiąg kanonicznych, a kontynuującymi formalnie i treściowo tzw. Księgi prorockie ( zwłaszcza Ks. Daniela, Ks. Ezechiela, Ks. Barucha). Stanowiły gatunek charakterystyczny dla literatury późnożydowskiej. Zawierały wizje eschatologiczne dotyczące przyszłych losów świata i całej ludzkości, bądź tylko narodu wybranego. Jeden ze znamiennych wątków, przewijających się przez utwory tego rodzaju stanowiło uniesienie bohatera w zaświaty, gdzie dane mu było poznać miejsce kary (piekło) i nagrody (raj) czekające na ludzi po śmierci.Do najbardziej znanych dzieł apokryficznych należy tzw. „Księga Henocha”. W nawiązaniu do fragmentu Księgi Rodzaju, opowiadającego o narodzinach, życiu „w przyjaźni z Bogiem” oraz zniknięciu zabranego przez Boga z ziemi Henocha, apokryf rozwija wątki pozaziemskie, wizyjne i prorocze. Wiele miejsca zajmuje opis wędrówki Henocha po zaświatach, gdzie bohater dociera do miejsca przebywania Boga i słyszy głos Stwórcy, a następnie unoszony w przestrzeni ogląda z wysokości ziemię. Ukazują mu się miejsca pośmiertnej nagrody oraz miejsce wiecznej kary, widzi też tron Boży, rajskie drzewo wiadomości dobrego i złego. Henoch opowiada też o wszechświecie i jego budowie. Inną część księgi wypełniają proroctwa eschatologiczne, dotyczące losów świata (przepowiednia katastrofy) oraz losów ludzkości, przedstawionych w formie alegorii zwierzęcej. Inny apokryf „Wniebowzięcie Mojżesza” - zawiera przepowiednię przyszłości narodu żydowskiego ( I w. p. n. e.). „Apokalipsa Abrahama” (I w. n. e.) przedstawia nawrócenie patriarchy, a następnie doznaną przezeń w siódmym niebie wizję przyszłych losów świata. „Testament Abrahama” (I / II w. n. e.) opowiada o jego wędrówce do nieba, powrocie na ziemię i o śmierci. Apokryfy Nowego Testamentu - powstały między II a V/VI w. Ich nieznani autorzy chętnie przybierali imiona Apostołów (np. Ewangelia Tomasza, Filipa, Judasza Iskarioty). Niektóre apokryfy opowiadają o całym życiu Jezusa (np. „Ewangelia arabska Jana”, Ewangelia Gruzińska”). Inne przedstawiają tylko narodzenie i dzieciństwo Jezusa („Protoewangelia Jakuba”, „Ewangelia Pseudo - Mateusza”, „Ewangelia dzieciństwa”). Inne koncentrują się na opisie Męki i Zmartwychwstania („Ewangelia Piotra”, „Cykl Piłata”). Osobna grupa to apokryfy asumpcjonistyczne - opowiadają o Wniebowzięciu Marii, tworzą cykl utworów określanych zazwyczaj terminami: transitus (przejście) bądź dormitio (gr. koimesis - zaśnięcie).Do kategorii apokryfów dziejów apostolskich zalicza się wiele utworów poświęconych głównie św. Piotrowi i Pawłowi („Dzieje Pawła”, „Męczeństwo Pawła”, „Nauczanie Pawła”, „Dzieje Piotra”, „Męczeństwo Piotra”, „Dzieje Piotra i Pawła”) ale i Janowi, Tomaszowi, Mateuszowi i Markowi.Między II a V w. powstała większość apokryficznych listów pochodzących rzekomo od Jezusa, Pawła, Piotra, Poncjusza Piłata, Tytusa (ucznia Pawła), Barnaby (towarzysza Pawła).Apokalipsy - najwcześniejsza „Apokalipsa Piotra” - obok wizji końca świata i Sądu Ostatecznego pojawia się w niej opis kary, czekającej grzeszników oraz raju, do którego trafią sprawiedliwi. „Apokalipsa Pawła” - nawiązuje w treści do wzmianki Nowego Testamentu o porwaniu św. Pawła „aż do trzeciego nieba” i „uniesieniu do raju”, rozwijając wątek wędrówki po zaświatach. Postępując za Aniołem, pełniącym rolę przewodnika, św. Paweł oglądał ziemię z wysokości, Anioł umożliwił mu obejrzenie momentu śmierci człowieka sprawiedliwego oraz grzesznego i prześledzenie losów duszy każdego z nich po wydobyciu się z ciała. Głównym celem podróży Pawła było zwiedzenie raju i piekła. Porwany do trzeciego nieba, święty przekroczył złotą bramę, za którą rozpościerała się sfera rajska. Potem został zaprowadzony na ziemię i udał się za przewodem Anioła do Stolicy Chrystusowej. Dalsza wędrówka wiodła przez piekło, a potem Paweł znalazł się w raju ziemskim, w którym spełnił się los pierwszych rodziców. Ujrzał Am cztery rzeki rajskie oraz drzewo wiadomości dobrego i złego, spotkał Marię otoczoną aniołami, został powitany przez Abrahama, Izaaka, Jakuba i proroków S. Testamentu. Para - apokryfy były to utwory naśladujące, a zarazem przetwarzające i rozszerzające treści apokryfów, powstające między XII a XV w. Miały one charakter kompilacyjny. Wykorzystywano w nich apokryfy fragmenty Biblii, pisma patrystyczne, komentarze. Układano je po łacinie, prozą lub wierszem. Szczególną popularnością wśród pisarzy średniowiecznych cieszyła się historia święta przekazywana przez apokryfy ewangeliczne. Powstały liczne utwory ukazujące całość życia Chrystusa, bądź też wybrane fragmenty biografii, ze szczególnym upodobaniem koncentrujące się na pasji i bezpośrednio poprzedzających ją zdarzeniach. Wiele uwagi poświęcano w nich Marii, obejmując opowieścią Jej Niepokalane Poczęcie, dzieciństwo i młodość, a następnie macierzyństwo. Do najbardziej znanych dzieł przedstawiających całość żywota Zbawiciela należą: „Historia scholastica” Piotra Comestora z Troyes (XII w.), „Vita beatae Virginis Mariae et Salvatoris rhythmica” (utwór poetycki z XIII w.), „Meditationes vitae Christi” (XIV w.), „Vita Iesu Christi” Ludolfa z Saksonii (XIV w.).Twórcy opowieścio losach Jezusa i Marii sięgali najczęściej po takie apokryfy jak: „Ewangelia narodzin Marii”, „Historia dzieciństwa Zbawiciela”…etc
Rozwijał się także nurt literatury pasyjnej. Uformowały się trzy jej odmiany:
HISTORIA PASSIONIS (historia męki)
MEDITATIO (rozmyślanie)
PLANCTUS (lament)
Utwory pasyjne, powstałe między XII a XV w.:
„Rozmowa błogosławionej Marii i Anzelma o męce Pana”, „Passio Christi et opere Christi” Jakuba de Vitry, „O męce Pańskiej”, „Księga rozważań Męki Chrystusowej”, „Rozważania o męce”, „Traktat o męce Pańskiej”, „Kazanie o męce Pańskiej”.
Źródłem o etapach męki Pańskiej były Ewangelie (kanoniczne) oraz Ewangelia Nikodema (z „Cyklu Piłata).
Inne utwory nawiązujące do ewangelii apokryficznych to listy (np. „List Lentulusa” do senatu rzymskiego, zawierający opis postaci Jezusa) oraz ukształtowane na wzór apokalips - wizje.
2. Polskie przekłady apokryfów.
Łacińskie ujęcie niektórych apokryfów Starego i Nowego Testamentu były znane i czytane w Polsce średniowiecznej. Kopiowano apokryfy właściwe oraz zachodnio - europejskie utwory apokryficzne. Watki i motywy czerpane zwłaszcza z apokryfów Nowego Testamentu inspirowały liczne pieśni kościelne i wzbogacały zasób fabuł wykorzystywanych w exemplach kaznodziejskich.
Polskie przekłady powstały w XV lub w poł. XVI w. Wśród ocalałych przekłady są: teksty ewangeliczne, listy i urywek apokalipsy. W grupie ewangelii dominuje tematyka pasyjna inspirowana apokryfami należącymi do tzw. „Cyklu Piłata”. Cykl ten tworzyły 3 części:
„Ewangelia Nikodema” - przedstawiała przebieg sądu nad Chrystusem, śmierć na krzyżu oraz Zmartwychwstanie.
„Zstąpienie do otchłani” - opowiadała o pokonaniu Piekieł i zbawieniu przebywających tam dusz ludzi sprawiedliwych
Część III obejmowała różne drobne utwory Do grupy apokryfów starochrześcijańskich związanych z osobą Jezusa należał list Chrystusa do ludzi - „List napisany ręką Boga”. Wśród Apokalips polskiego tłumaczenia doczekał się tylko fragment apokalipsy św. Pawła. Wybrane apokryfy Starego Testamentu stały się tematami prozaicznych utworów narracyjnych w jęz. polskim w I poł. XVI w. (np. historia małżeństwa biblijnego Józefa z córką egipskiego kapłana - Aseneth, stanowiąca rozwinięcie wzmianki w Ks. Rodzaju; starożydowskie ujęcie tego wątku akcentowały motyw nawrócenia Aseneth na wiarę w Jahwe pod wpływem miłości do Józefa).
Innym przełożonym na jęz. polski apokryfem St. Testamentu jest utwór Krzysztofa Pussmana pt. „ Historyja barzo cudna…” - opowiedziana tu historia Adama i Ewy od momentu wygnania z Raju aż do śmierci wypełnia lukę fabularną istniejącą między ostatnimi wersetami 3 rozdz. Ks. Rodzaju a początkiem rozdz. następnego, w którym mowa o ostatnich narodzinach Kaina.
3. Żywoty Jezusa i Marii. Na koncie późnośredniowiecznych dzieł europejskich, nawiązujących do apokryfów N. Testamentu, powstały w XV i I poł. XVI w. prozaiczne utwory narracyjne. Na pierwszym planie rodzimej prozy narracyjnej sytuują się dwa utwory fabularne w konstrukcji biograficznej, przedstawiające całość żywotów Zbawiciela i Marii: „Rozmyślanie o zywocie Pana Jezusa” - tzw. „Rozmyślanie przemyskie” oraz „Żywot Pana Jezu Krysta” Baltazara Opeca. Utwór „Rozmyślanie przemyskie” zachował się w unikatowej kopii z początku XVI w. Nie jest ona jednak kompletna: brakuje początku i zakończenia dzieła. Składa się z 3 ksiąg, podzielonych na rozdziały zwane „czcienia” bądź capitula.Księga I - „Księgi o świętej dziewicy Maryjej” opowiada dzieje Matki Jezusa od chwili Zwiastowania przez Archanioła Gabriela jej przyszłych narodzin Annie, traktuje o Niepokalanym Poczęciu i urodzeniu się Marii. O jej przykładnych obyczajach, która złożywszy ślubowanie czystości i ofiarowawszy się Bogu, postanowiła nie wychodzić za mąż. Jednakże głos Boży, rozbrzmiewający w kościele, skłonił kapłanów do wykonania następującej próby: oto młodzieniec, który by przybył do kościoła „z rózgą albo z laską” i któremu by owa laska zakwitła, a na jej pędzie osiadłby Duch Św. w postaci gołąbka - miał zostać mężem Marii. Młodzieńcem tym okazał się Józef. Dzięki wstawiennictwu aniołów małżeństwo doszło do skutku, pod warunkiem zachowania wstrzemięźliwości cielesnej.Księga II - „Księgi o błogosławionej dziewice” - przedstawia dzieje Matki od momentu Zwiastowania poprzez konflikt z Józefem (który ujrzawszy Marię brzemienną, zwątpił w jej czystość i zdecydował się ją potajemnie opuścić), wyjawienie czystości i Boskiego poczęcia dziecięcia, narodziny Jezusa, pokłon pasterzy i trzech króli. Głównym tematem opowieści jest dzieciństwo Jezusa i czynione przezeń cuda.Księga III - „Księgi tej isnej wielebnej dziewice Maryjej o takież o skutcech Syna Jej, Pana Naszego” - księga w całości poświęcona publicznej działalności Chrystusa, przedstawia jego nauki, cuda, skupianie wokół niego Apostołów. Żywot Jezusa został doprowadzony aż do momentu pojmania i pasji, lecz historia męki urywa się na scenie rozmowy z Piłatem. Idea współcierpienia Matki: Jej duchowej męki, towarzyszącej fizyczno - moralnej pasji Syna, nabrała szczególnej popularności w średniowiecznej literaturze mariologicznej i pasyjnej. Motyw „compassio” w „Rozmyślaniu…” przybiera najczęściej postać monologowych żalów Marii, bądź też opisów zewnętrznych oznak jej duchowego stanu. Lamenty Matki, kierowane do różnych osób: Archanioła Gabriela, Syna, Boga - Ojca, kobiet jerozolimskich, Żydów lub do siebie samej, znajdujemy w wielu scenach.Materia fabularna „Rozmyślania jest przesycona elementami cudowności chrześcijańskiej. W rozgrywające się na planie realnym zdarzenia stale ingerują siły świata nadzmysłowego (aniołowie, szatani). Bóg zsyła na wybranych prorocze sny i sprawia, że ważnym wydarzeniom towarzyszą nadzwyczajne znaki, ostrzega przed niebezpieczeństwem. Żywioł nadprzyrodzonych zjawisk wiąże się przede wszystkim z osobą Jezusa oraz czynionymi przezeń cudami.„Rozmyślanie przemyskie” należy do najznakomitszych osiągnięć polskiej prozy narracyjnej późnego średniowiecza. Stanowi też unikat w skali europejskiej z uwagi na swe erudycyjne zaplecze oraz maestrię w posługiwaniu się przez nieznanego pisarza fragmentami gotowych tekstów, składanych w nową, niepowtarzalną całość. „Żywot Pana Jezu Krysta” Baltazara Opeca możliwe, że powstał w pocz. XVI w. Utwór ten był z zasadniczej części swobodnym przekładem „Meditationes vitae Christi”. Zwracano uwagę na uderzające zbieżności fragmentów „Żywota…” z „Rozmyślaniem przemyskim”. Wzbogacone wydanie utworu Opeca dzieli się na 3 części:Księga I - przedstawia dzieje Marii, a następnie Jezusa do moment wskrzeszenia Łazarza,Księga II - opowiada historię pasji - równolegle z losami uczestniczącej w niej Marii,Księga III - ukazuje dalsze dzieje Matki i Syna, Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie Jezusa, Zaśnięcie i Wniebowzięcie Marii oraz inne wydarzenia, a zamyka ją wizja Sądu Ostatecznego.Losy Matki i Syna zostały ukazane w wymiarze ludzkim i realistycznym, a ich wzajemne uczucie - z ciepłem i wzruszającą naturalnością. Miłość macierzyńska i cierpienie duchowe Marii oraz poświęcenie i męka Jezusa splatają sięnierozerwalnie.Opowieść Opeca już choćby z uwagi na pochodzenie i charakter swego głównego pierwowzoru łacińskiego została przesycona elementami duchowości franciszkańskiej. Do przejawów tej ostatniej należało wyraziste eksponowanie w obrębie historii świętej takich wątków i motywów jak narodziny Dzieciątka oraz pasję, w których pobożność chrystologiczna splata się z mariologiczną. Cechą dewocji franciszkańsko - obserwanckiej (w Polsce bernardyńskiej) było rozwijanie na kanwie tych tematów idei ascetycznego ubóstwa oraz bezgranicznego poświęcenia dla wiary, aż do uświęcającego cierpienia fizycznego - według wzorów Jezusa i Marii, a nadto pobudzanie do pełnej egzaltacji miłości Bożej i duchowego uniesienia. Ideowy związek religijności franciszkańskiej z mistycyzmem św. Bernarda, połączonym ze szczególnym pietyzmem dla „Pieśni nad Pieśniami” odcisnął piętno na ułożonych przez Opeca utworów poetyckich („Nabożna rozmowa św. Biernata z Panem Jezusem, nowo narodzonym Dzieciątkiem”) ale też w wielu fragmentach „Żywota…”.4. Pasje. Historia Passionis dot. Dziejów dzieciństwa Jezusa należała do ulubionych tematów prozy fabularnej. Powstające na kanwie łacińskich pierwowzorów dzieła miały być tylko podstawą nabożnej medytacji i potęgować napięcie emocjonalne odbiorców nie tylko poprzez tekst słowny, ale też za pomocą pełnych ekspresji ilustracji, nierzadko towarzyszących opowieści.
Możliwe, że początki polskiej prozy pasyjnej sięgają XIII w. Zachowała się jedynie późniejsza (z XIV lub XV w.) kopia fragmentów zwanych „Pasja połocką” . Inne opracowanie pasji - z XV w. - „Fragment Pasji” obejmuje on sceny poszukiwania Jezusa przez Judasza oraz modlitwy Chrystusa w Ogrojcu. „Rozmyślania Dominikańskie” - ich rękopis został wyposażony w niezwykle bogaty materiał ilustracyjno - zdobniczy. Składają się nań miniatury, inicjały oraz herb rodziny Wolskich. Miniatury odtwarzają wydarzenia pasyjne w ich ciągu chronologicznym. Wypełniona niekanonicznymi szczegółami historia męki odznacza się drobiazgową opisowością, nie stroniącą przed naturalizmem. Dramatyzm scen pogłębia uczestnictwo w nich bezsilnie rozpaczającej Matki, nie odstępującej Syna. Zapisana w 1544 r. przez Wawrzyńca z Łaska „Sprawa chędoga o Męce Pana Chrystusowej” stanowi kopię oryginału nieznanego autora. Utwór posiada formę obszernego kazania pasyjnego, rozpoczynającego się od nauki moralnej, a zakończonego wezwaniem do wspólnej modlitwy. Przestrzeń między wstępem a zakończeniem wypełnia opowiadanie obejmujące wydarzenia od piątku poprzedzającego Niedzielę Palmową aż po złożenie do grobu.5. Twórczość apokryficzna jako źródło masowej wyobraźni. Pozakanoniczna wiedza o Osobach Boskich oraz o zdarzeniach składających się na historię świętą w poważnym stopniu kształtowała religijność późnego średniowiecza w Polsce.Topika apokryficzna funkcjonowała w przekazie ustnym (kazania, exempla, podania, legendy, opowieści), ustno - wizualnym ( widowiska teatralne, misteria) i pisanym (utwory apokryficzne prozą). Istotną rolę w popularyzowaniu topiki apokryficznej odgrywały też sztuki plastyczne: miniatury i ilustracje zdobiące utwory literackie, dzieła rzeźbiarskie i malarskie. Topika apokryficzna przeniknęła też do pieśni kościelnych w jęz. polskim. Wiedza o historii świętej, przesiąknięta apokryficzną faktografią i fantastyką, wywarła doniosły wpływ na mentalność ludzi średniowiecza, można ją więc uznać za jeden z głównych czynników formujących ówczesną wyobraźnię artystyczną.