LITERATUROZNAWSTWO

14.12.2007

CZAS I PRZESTRZEŃ W LITERATURZE

• Chronotyp- czas/ przestrzeń

• Symultanizm- zatrzymanie czasu, aktywizacja przestrzeni, wielość przestrzeni

• Czas jako continuum i czas przeżywany (temporalność)

PRZESTRZEŃ

• Przestrzeń w języku- shifters

• Opozycje strukturalne (wysoki- niski, poziomy- pionowy, prawy- lewy, linearny- kolisty itp.)

WYOBRAŻENIA PRZESTRZENI

• Kulturowe (męskie- żeńskie, swojskie- obce)

• Religijne (sacrum- profanum)

• Literackie (wyobrażeniowe- realne)

RODZAJ I GATUNEK LITERACKI A PRZESTRZEŃ

• Epika- przestrzeń otwarta

• Liryka- przestrzeń wewnętrzna/ zewnętrzna

• Dramat- przestrzeń zamknięta- 24 godziny, teatr romantyczny podobnie jak wcześniej teatr średniowieczny burzy jedność miejsca i akcji

„Złóż ręce tak by sen zaczerpnąć
tak jak się czerpie wody ziarno
a przyjdzie las: zielony obłok
i brzozy pień jak struna światła
i tysiąc powiek zatrzepoce
liściastą mową zapomnianą
odpomnisz wtedy białe rano
gdyś czekał na otwarcie bram”

Z. Herbert „Las Ardeński”

CZAS LINEARNY, A CZAS KOLISTY

• Czas linearny to czas historyczny, teologiczny zmierzający do jakiegoś celu, aspekt męski

• Czas kolisty to czas natury, cykliczność, powtarzalność, odradzanie się, aspekt kobiecy

RELACJE MIĘDZY LITERATURĄ A RETORYKĄ

• Retoryka to sztuka wymowy i przekonywania (perswazji)

• Retoryka starożytna jako sztuka dzieliła się na pięć dyscyplin:

1. Inwencja (inventio)- poszukiwanie argumentów

2. Dyspozycja (dispositio)- porządkowanie argumentów, mocne argumenty (fakty), argumenty sztuczne (toposy), miejsca wspólne (loci comunis)

3. Wypowiedzenie (elocutio)- sztuka połączenia treści wypowiedzi memoriał sposobu jej przekazania (ton głosu, gestykulacja itp.)

4. Zapamiętywanie (memoria)- sztuka zapamiętywania wypowiedzi (mnemo tehnica)

5. Realizacja wypowiedzi (actio)- np. mowa sądowa, doradcza, pochwalna itp.

TOPIKA

Topika tradycyjna

• Topika mowy pocieszającej- wyrażanie żalu, pochwała osoby zmarłej np. „Treny”

• Topika afektowanej skromności

• Topika wstępu

• Topika zakończenia

• Topika inwokacji do natury

• Topika świata odwróconego

• Topika chłopca i starca

04.01.2008

ARCHETYP

• Według Junga archetyp jest zbiorowym wyobrażeniem stanowiącym dziedzictwo ludzkości przekazywane z pokolenia na pokolenie.

• Toposy- klisze, zbitki słowne, figury, które determinują naszą wyobraźnię, ponieważ istnieją w mowie.

• Petryfikacja języka przez retorykę- tworzenie banałów, komunałów

POEZJA

• Poezja jest zależna od specyfikacji dźwiękowej języka

• W każdym języku specyfikacja dźwiękowa jest inna

• Tropy- przekształcenia znaczeniowe, osiągnięte przez szczególne zestawienia wyrazów, nie tylko w literaturze i poezji, ale także w języku potocznym.

ŚRODKI STYLISTYCZNE, FIGURY RETORYCZNE

• EPITET: wyraz modyfikujący znaczenie innego wyrazu, najczęściej przymiotnik modyfikujący znaczenie rzeczownika np. pieskie życie

• METAFORA: wyrazy tworzące trop tracą swoje pierwotne znaczenie i tworzą nową, semantyczną całość. Wśród metafor wyróżniamy personifikacje, animizacje, metonimie, synekdochy, hiperbole i oksymorony.

• OKSYMORON: (z gr. oksýmōron, od oksýs ostry i mōros głupi), antylogia, epitet sprzeczny, figura retoryczna. Tworzy się go poprzez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych, kłócących ze sobą, np. czarne słońce, suchy ocean.

• METONIMIA: (zamiennia) to w literaturze figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Z figury tej korzysta się także często w codziennym języku np. trzydzieści żagli stało w porcie. Jego żyłach płynie moja krew.

• SYNEKDOCHA: odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej - włos zamiast liczby mnogiej - włosy), został głową rodziny (głowa jako element organicznej całości)

• Według R. Jakobsona metafora jest właściwa dla poezji, natomiast metonimia dla prozy.

• Dobrej metafory nie da się do końca wyjaśnić z powodu zagęszczenia, kondensacji znaczenia. Trudno przetłumaczyć metaforę na język obcy. Strona dźwiękowa zawsze będzie utracona w przekładzie.

• Metafora może prowadzić do innowacji, odnowienia znaczenia.

ALEGORIA: zastępowanie pojęcia abstrakcyjnego pojęciem konkretnym, w literaturze i sztukach plastycznych podstawienie pojęć oderwanych pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie.

SYMBOL: odpowiednik pojęcia postrzegany zmysłowo. Najbardziej ogólnie jest to zastąpienie jednego pojęcia innym, krótszym, bardziej wyrazistym lub najlepiej oddającym jego naturę, albo mniej abstrakcyjnym. Jest to znak odnoszący się do innego systemu znaczeń, niż do tego, do którego bezpośrednio się odnosi. „Symbol daje do myślenia”.

11.01.2008

ŚMIERĆ AUTORA

Kryzys myśli humanistycznej: krytyka podmiotu mówiącego

• F. Nietsche- wola mocy „JA” jest figurą sztuczną

• S. Freud- krytyka autonomicznego „JA”

• M. Foucault, C. Lévi- Strauss- strukturalizm, rzeczywistością rządzą bezosobowe struktury (język)

• R. Barthes, „Śmierć autora” (1967)- „JA” jest tylko figurą, strukturą języka, niesioną przez struktury społeczne i językowe. „JA” nie mówi- jest mówione. Autor jest wytworzony przez sztukę mieszczańską XIX i XX wieku. W kulturze średniowiecznej autor nie istniał, wszystko było anonimowe. „JA” pojawiło się w renesansie dzięki rozwojowi kapitalizmu i powstaniu pierwszych drukarni. Pierwsze „prawa autorskie”. Czy właściciel tekstu jest również właścicielem jego sensu?

• M. Foucault, „Czym jest autor?”- Autor to produkt historyczny, związany z rozwojem mieszczaństwa i kapitalizmu. W każdej epoce poprzez mechanizmy społeczne, religijne, filozoficzne itp. wytwarza się instytucja autora. Podmiot mówiący to nie „JA”, ale pewna konstrukcja reguł rządzących w danej społeczności w danym okresie czasu. Każda epoka tworzy swoją własną subiektywność- historycyzacja.

NARODZINY CZYTELNIKA

• R. Barthes, „Przyjemność tekstu” (1973)- Umarł autor. Niech żyje czytelnik!

• Człowiek nie jest depozytariuszem sensu dzieła. Czytelnik podlega tej samej krytyce, co autor, ponieważ również nie jest podmiotem autonomicznym. Czytamy teksty poprzez nasze marzenia, kompleksy, determinanty społeczne, religijne itp. Z tej przyczyny odczytanie tekstu jest częściowo zafałszowane, nieprawdziwe.

LEKTURA

• U. Eco, „Lector in fabula” (1979)

• Czytelnik modelowy- potrafi odczytać dany tekst w sposób idealny. Ma doświadczyć tekstu i poprzez lekturę nadać mu nowy sens. Autor nie może powiedzieć wszystkiego. Czytelnik stymulowany przez pewne znaki powinien wypełnić puste miejsca.

• Czytelnik aktualizuje tekst. R. Ingarden mówił o „konkretyzacji dzieła literackiego”. Czytelnik wypełnia miejsca niedookreślone.

• Tekst przewiduje czytelnika

• Kompetencja nadawcy nie pokrywa się z kompetencją odbiorcy

• Krytyka modelu komunikacji

• Tekst jest wytworem, którego przeznaczenie interpretacyjne musi stanowić część jego własnego mechanizmu generującego. Każdy tekst ma swoje własne przeznaczenie interpretacyjne.

• Autor „zakłada”, przewiduje czytelnika modelowego, zdolnego do współdziałania w aktualizacji tekstowej.

• Tekst zamknięty- tekst skierowany do konkretnego czytelnika

• Tekst otwarty- skierowany do szerszego grona czytelników, godzi się z różnymi odczytaniami, interpretacjami

HANS ROBERT JAUSS- RECEPCJA I LITERATURA

• H. J. Jauss, „Estetyka recepcji dzieła literackiego”

• Historia literatury jest historią czytania. Dzieło literackie nie istnieje bez czytelnika.

• Horyzont oczekiwań- Autor zakłada pewne oczekiwania wobec czytelnika: kompetencja, umiejętność odróżnienia prawdy od fikcji

• Dzieło wzywa czytelnika- katharsis, identyfikacja, efekt komunikacyjny. Dzieło ma strukturę apelatywną. Czytelnik powinien dać odpowiedź poprzez całkowitą identyfikację z tekstem.

WOLFGANG ISER

• W. Iser, „Akty lektury”

• Lektura to spotkanie wrażliwości artystycznej autora i wrażliwości estetycznej czytelnika

• Lektura powinna być dialogiem. Czytelnik jest osadzony w swojej kulturze, przestrzeni, przeszłości, dzieciństwie itd. Należy stworzyć ramy spotkania, sytuację komunikacyjną

Powódź- znaczenie dosłowne

Powódź- znaczenie metaforyczne: ogrom, mnogość

POWÓDŹ KWIATÓW

---