Prawo rzeczowe

Wstęp

W literaturze wyróżnia się pojęcie prawa rzeczowego w znaczeniu podmiotowym i w znaczeniu przedmiotowym. Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym oznacza zespół przepisów prawa cywilnego, które normują powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz innych form korzystania z rzeczy, czyli praw rzeczowych w znaczeniu podmiotowym. Jednak, aby w pełni zrozumieć istotę prawa rzeczowego, należy uświadomić sobie pojęcie prawa rzeczowego w znaczeniu podmiotowym. Jest to takie prawo cywilne, które odpowiada łącznie dwóm cechom:

1. Dotyczy rzeczy

2. Jest prawem bezwzględnym

Brak choćby jednej z tych cech powoduje, że dane prawo nie należy do kategorii praw rzeczowych. Jako przykład może posłużyć min. prawo do dzieła autorskiego lub wynalazku. Jest to bowiem prawo bezwzględne, ale nie dotyczy rzeczy. Analogicznymi przykładami są prawo najmu i prawo dzierżawy. Prawa te polegają na korzystaniu z rzeczy, ale zostały przez ustawę ukształtowane jako prawa względne, więc nie należą do praw rzeczowych.

Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych

Według prawa polskiego przedmiotem stosunków prawno-rzeczowych są jedynie rzeczy. Według art.45 kodeksu cywilnego rzeczami są wyłącznie przedmioty materialne. Z tego przepisu wynika, że rzeczami w rozumieniu naszego prawa są takie dobra, które odpowiadają łącznie następującym wymaganiom:

1. Są materialnymi częściami przyrody

2. Mają charakter samoistny tzn. są na tyle wyodrębnione, że mogą być w obrocie traktowane jako dobra samoistne.

Wynika z tego, że nie są rzeczami dobra niematerialne (utwory literackie czy naukowe, prawa) oraz różnego rodzaju energie, ponieważ nie stanowią one (w znaczeniu potocznym) materialnych części przyrody. Ze względu natomiast na brak samoistności nie są rzeczami części składowe rzeczy, złoża minerałów (kopaliny, woda płynąca, woda w morzu, powietrze). Nie są rzeczami również zwłoki ludzkie i ich części, chyba że chodzi o organy przeznaczone do celów badawczych. Powszechnie przyjmuje się, że rzeczami są pieniądze- zarówno banknoty jaki i bilony.

Przedmiotem praw rzeczowych mogą być tylko rzeczy już istniejące i rzeczy zindywidualizowane. Dlatego nie można być właścicielem rzeczy, która ma dopiero powstać.

Nieruchomości i rzeczy ruchome

Zasadnicze dla prawa rzeczowego znaczenie ma podział rzeczy na nieruchomości (rzeczy nieruchome) i ruchomości (rzeczy ruchome) . W myśl art. 46 kodeksu cywilnego nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunt), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Z przepisu tego wynika, że prawu naszemu znane są trzy rodzaje nieruchomości:

1. Części powierzchni ziemskiej, a więc nieruchomości gruntowe (zwane przez ustawę gruntami)

2. Budynki - a więc nieruchomości, które można nazwać budynkowymi

3. Części budynków - nazywane nieruchomościami lokalowymi.

Kodeks nie określa rzeczy ruchomej. Dlatego możemy jedynie dać jej definicję negatywną, stwierdzając, że rzeczy, które nie są nieruchomościami, są rzeczami ruchomymi.

Podział praw rzeczowych

Tradycyjnie prawa rzeczowe dzieli się na dwie grupy: na własność oraz na tzw. prawa rzeczowe ograniczone, zwane także prawami do rzeczy cudzej. Jednak Kodeks Cywilny zastąpił ten podział trójpodziałem. Została bowiem wyodrębniona oddzielna grupa a mianowicie użytkowanie wieczyste. Jest to grupa usytuowana pomiędzy własnością a prawami rzeczowymi ograniczonymi.

W konsekwencji tego kodeks dzieli praw rzeczowe na następujące trzy grupy:

• własność

• użytkowanie wieczyste

• prawa rzeczowe ograniczone

Własność to najsilniejsze prawo do rzeczy. Charakter tego prawa ma wymiar bezwzględny. Mówi o tym art.140 kodeksu cywilnego: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy”.

Użytkowanie wieczyste może być ustanowione na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa a położonych w granicach administracyjnych miast bądź też na gruntach Skarbu Państwa położonych poza tymi granicami, lecz włączonych do planu zagospodarowania przestrzennego miasta i przekazanych do realizacji zadań jego gospodarki. Użytkowanie wieczyste można także ustanowić na gruntach stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków. Grunty te mogą być oddawane w użytkowanie wieczyste zarówno osobom fizycznym i osobom prawnym (art. 232). Użytkowanie wieczyste ustanawia się na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu lat. W wypadkach wyjątkowych, gdy cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga oddania gruntu na dziewięćdziesiąt dziewięć lat, dopuszczalne jest oddanie gruntu na okres krótszy, co najmniej jednak na lat czterdzieści (art.236).

Prawa rzeczowe ograniczone to takie prawa rzeczowe które są ustanowione pod danym warunkiem, lub zastrzeżeniem danego terminu. Zatem każde z ograniczonych praw rzeczowych ma własne cechy nie podlegające modyfikacji. Do praw rzeczowych zaliczamy: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipotekę.

Użytkowanie - polega na obciążeniu rzeczy prawem do używania i pobierania jej pożytków.

Służebność - należy do najdawniejszych znanych ograniczeń własności. Stanowi grupę ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomości. Służebność jest obciążeniem cudzej nieruchomości, która ma na celu zwiększenie użyteczności innej nieruchomości, albo też zaspokojenie potrzeb określonej osoby fizycznej.

Zastaw - jest jednym ze środków zabezpieczania wierzytelności. W istocie służy przypisanej mu funkcji ochronnej. Przedmiotem prawa zastawu są jedynie rzeczy ruchome oraz prawa. Służy przede wszystkim zabezpieczaniu pożyczek, czy kredytów bankowych i zwany jest wówczas zastawem rejestrowym.

Hipoteka - jej istnienie i treść zależy od wierzytelności którą zabezpiecza. Wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie hipoteki. Pełni identyczną funkcję co zastaw, z tym wyjątkiem że dotyczy nieruchomości.

Współwłasność

Własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom (art. 195). Z powyższego określenia wynika, że każdemu ze współuprawnionych przysługuje to samo prawo, którego zakres może być tylko różny ze względu na sam sposób podziału wspólnego prawa czyli wielkości udziałów.

Wyróżniamy dwa rodzaje współwłasności:

1. Współwłasność ułamkowa polega na tym, że udział każdego współwłaściciela we wspólnym prawie jest określony kwotowo ułamkiem. Ułamek określa zakres uprawnień współwłaściciela w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych wobec innych współwłaścicieli. Wielkość udziałów wynika z umowy, czynności prawnej jednostronnej (testament) lub zdarzeń prawnych (śmierć osoby - otwarcie spadku).

2. Współwłasność łączna - może powstać tylko z określonych stosunków prawnych na podstawie przepisów regulujących te stosunki. Z istoty współwłasności łącznej wynika jej bez udziałowy charakter i dlatego współwłaściciel nie może rozporządzać swoim prawem dopóty, dopóki trwa współwłasność łączna. W odróżnieniu od współwłasności w częściach ułamkowych, współwłasność łączna nie jest samoistnym stosunkiem prawnym, zawsze bowiem jest nierozerwalnie związana ze szczególnym podstawowym stosunkiem prawnym o charakterze osobistym, bez którego nie może ani powstać ani istnieć. Takim stosunkiem może być małżeństwo albo stosunek spółki cywilnej, jawnej lub komandytowej.

Nabycie własności

Najbardziej popularnym sposobem nabycia prawa własności jest przeniesienie własności, przez które kodeks cywilny rozumie nabycie własności na podstawie umowy sprzedaży. Osobę przenoszącą własność nazywamy zbywcą, a osoba, na którą w następstwie takiej umowy własność przechodzi, nosi miano nabywcy. Istnieje wiele przepisów określających m.in. przesłanki i następstwa przeniesienia własności, czyniąc to w różny sposób dla nieruchomości i dla rzeczy ruchomych.. Najogólniej można stwierdzić, że ze względu na szczególną pozycję i wartość nieruchomości obrót nimi podlega większemu reżimowi. W związku z tym wśród przepisów o przeniesieniu własności można wyodrębnić:

1. Przepisy wspólne dla nieruchomości i rzeczy ruchomych

2. Przepisy dotyczące tylko nieruchomości

3. Przepisy odnoszące się tylko do ruchomości

Na przeniesienie własności w drodze umowy składają się dwie odrębne czynności prawne. Pierwszą z nich jest umowa, w której zbywca zobowiązuje się do przeniesienia własności. Druga natomiast, to umowa, zawarta dopiero po wykonaniu tej pierwszej, z mocy której dochodzi do przeniesienia własności. Pierwszą umowę nazywamy umową zobowiązująca lub obligacyjną (bo rodzi tylko skutki obligacyjne między dwoma stronami), drugą - rozporządzającą lub rzeczową (bo przenosi własność i tym samym rodzi skutek względem wszystkich). W praktyce obydwie umowy zwierane są łącznie; np. w jednym akcie notarialnym.

Inne sposoby nabycia praw własności to:

Zasiedzenie - sposób nabywania własności przez upływ czasu. Zatem na skutek długotrwałego posiadania (rzeczy, nieruchomości) przez nieuprawnioną do tego osobę, można nabywać prawo własności tej nieruchomości.

Nieruchomości - „Posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie)” - art.172 & 1.

Jeśli jednak uzyskał posiadanie nieruchomości w złej wierze to nabywa jej własność po upływie trzydziestu lat (art.172 & 2).

Ruchomości - „Posiadacz rzeczy ruchomej nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba że posiada w złej wierze” - art.174.

Przemilczenie - polega na nabyciu własności lub innego prawa dlatego, że właściciel lub uprawniony przez czas określony w ustawie nie wykonuje swojego prawa, czyli je przemilczy. Podstawą tego nabycia jest więc bezczynność właściciela.

Zrzeczenie się własności - właścicielowi przysługuje uprawnienie do rozporządzania rzeczą, zatem może zrzec się zarówno nieruchomości jak i rzeczy ruchomych. Regulacja prawna jest różna dla nieruchomości i rzeczy ruchomych.

Zrzeczenie się własności nieruchomości następuje na podstawie:

- oświadczenia właściciela

- zgody właściwego organu administracji

- aktu notarialnego

Do zrzeczenia się własności nieruchomych potrzebna jest zgoda starosty wykonującego to zadanie jako zadanie z zakresu administracji rządowej. Następnie nieruchomość, której własności właściciel się zrzekł, staje się własnością Skarbu Państwa. Nie ma bowiem w polskim systemie prawnym kategorii „nieruchomości niczyich”.

Warto dodać, iż jeżeli nieruchomość znajduje się na obszarze kilku gmin, nieruchomość staje się własnością gminy, na obszarze której znajduje się jej większa część. Art. 179 & 2.

Zrzeczenie się rzeczy ruchomych następuje na podstawie:

- porzucenie rzeczy

- zamiaru wyzbycia się jej własności.

Rzecz ruchoma, której zrzeka się właściciel staje się niczyja.

Zawłaszczenie niczyjej rzeczy ruchomej - właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w takim zamiarze rzecz porzuci. W dalszym etapie, uzyskanie własności ruchomości niczyjej nabywa się przez objęcie w posiadanie samoistne. Następuje więc tu typowe zawłaszczenie rzeczy; zawłaszczenie prawnie dopuszczalne. Dla skutku prawno rzeczowego konieczne jest zawładnięcie rzeczą w intencji uzyskania własności.

Znalezienie rzeczy - zgubienie rzeczy przez właściciela nie uprawnia osób trzecich do jej zawłaszczenia. Nakazuje natomiast dochować obowiązków „uczciwego znalazcy”, określonych w ustawie (art. 183-184 KC). Każdy kto znalazł rzecz zgubioną, powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeżeli znalazca nie wiem kto jest uprawniony do odbioru rzeczy, albo jeżeli nie zna miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, powinien niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu właściwy organ państwowy.

Znalazcy przysługuje tzw. znaleźne w wysokości 10% wartości rzeczy, jeżeli zgłosi swe roszczenie najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej. Jeśli jednak właściciel nie odbierze rzeczy w ciągu roku od dnia wezwania lub w razie niemożności wezwania w ciągu dwóch lat od jej znalezienia, to w takim wypadku pieniądze, papiery wartościowe oraz inne rzeczy mające wartość artystyczną lub naukową stają się własnością Skarbu Państwa. Natomiast inne rzeczy stają się własnością znalazcy, jeśli wypełnił on swoje obowiązki względem znalezionych rzeczy.

Akcesja - połączenie rzeczy w sposób trwały, taki że powstaje nowa rzecz. Są trzy metody:

• połączenie (łączy się kilka rzeczy i wychodzi jakaś nowa rzecz, np. z połączenia drewna i szkła powstaje okno)

• pomieszanie ( np. zmieszanie soku pomarańczowego z jabłkowym da nam sok o innym smaku )

• przetworzenie (wytworzenie nowej rzeczy z cudzych materiałów)

Zarówno przy połączeniu i pomieszaniu dotychczasowi właściciele części składowych stają się współwłaścicielami całości, a udziały ich oznacza się według stosunku wartości rzeczy połączonych lub pomieszanych. Jednak gdy jedna z rzeczy ma wartość znacznie większą niż pozostałe, rzeczy o mniejszej wartości stają się jej częściami składowymi. Oznacza to, że właściciele tych ostatnich rzeczy tracą prawa własności. W przypadku przetworzenia, ten kto wytworzył nową rzecz z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem. Istnieją od tego dwa wyjątki: rzecz wytworzona staje się własnością właściciela materiałów, jeżeli przetworzenie zostało dokonane w złej wierze albo gdy wartość materiałów składowych jest większa od nakładu pracy.

Istnieje również możliwość nabycia własności w toku egzekucji sądowej.

Ochrona własności

Właściciel może z wyłączeniem innych osób posiadać rzecz, korzystać z rzeczy i rozporządzać rzeczą (art. 140 KC). Wynika z tego fakt, iż osoby trzecie mają obowiązek biernego poszanowania cudzego prawa własności. Jeżeli wbrew temu nastąpi naruszenie prawa własności, uruchamia się stosowne roszczenie ochronne, adresowane już do konkretnej osoby. W wydaniu prawno rzeczowym ochronę zapewniają dziś roszczenie windykacyjne (art. 222 & 1) i roszczenie negatoryjne (art. 222 & 2).

Roszczenie windykacyjne - Ustawodawca postanawia, że „właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej, przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą” (art. 222 & 1). Chroni się w ten sposób wyłączne uprawnienie właściciela do posiadania rzeczy. Istotą roszczenia windykacyjnego jest żądanie wydania rzeczy. W celu zaspokojenia roszczenia windykacyjnego powinno nastąpić wydanie rzeczy, a nie jej wartości. Jeśli jednak rzecz została uszkodzona lub zniszczona to zostają wszczęte roszczenia uzupełniające, a mianowicie roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, roszczenie o zwrot pożytków (lub ich równowartości) i roszczenie o odszkodowanie z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty rzeczy. Roszczenie windykacyjne nie ulega przedawnieniu, gdy dotyczy nieruchomości (art. 223). W przypadku rzeczy ruchomych ulega przedawnieniu z upływem terminów ogólnych.

Roszczenie negatoryjne - Ustawodawca postanawia, że „ przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń” (art. 222 & 2). Roszczenie negatoryjne uzasadniają jedynie zdarzenia stanowiące działania człowieka. Tylko wówczas mówimy o naruszeniu prawa własności. Należy tu wyeliminować działanie sił przyrody. Roszczenie negatoryjne zmierza do przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania naruszeń. Roszczenie to nie ulega przedawnieniu, jeżeli dotyczy nieruchomości. W przypadku rzeczy ruchomych przedawnienie następuje; stosuje się ogólne terminy przedawnienia.

2

---