Elementy psychologii zdrowia 23.01.2007r.

W. 7.

Wykład 7; Psychologia wobec chorób cywilizacyjnych. Rola promocji i prewencji.

Pojęcie choroby przewlekłej w psychologii:

Choroby przewlekłe to wszelkie zaburzenia lub odchylenia od normy, które posiadają jedną lub więcej z następujących cech charakterystycznych: są trwałe, pozostawiają po sobie inwalidztwo, spowodowane są przez nieodwracalne stany patologiczne, wymagają specjalnego postępowania rehabilitacyjnego, albo według wszelkich oczekiwań wymagać będą długiego nadzoru, obserwacji czy opieki (zgodnie z definicją Komisji Chorób Przewlekłych za: Adamczak, 1988).

Etapy choroby przewlekłej [Morse i Johnson (1991, za: Maes i in. 1996) w psychologicznym rozwoju choroby przewlekłej wyróżnili]:

1. Etap niepewności, w czasie którego chory stara się zrozumieć 2naczenie i dotkliwość pierwszych objawów;

2. Etap załamania, kiedy staje się jasne, że jednostka cierpi na poważną chorobę (ze względu na stan choroby lub
   wiadomość, jaką niesie diagnoza); w czasie tego etapu pacjent przechodzi kryzys, który charakteryzuje się
   intensywnym poziomem stresu i wysokim stopniem zależności od lekarzy i/lub rodziny;

3. Etap walki o uzdrowienie własnego „ja", podczas którego chory próbuje przejąć kontrolę nad swoją chorobą;

4. Odzyskanie dobrego samopoczucia, co wskazuje na fakt, że pacjent osiągnął nowy stan równowagi, wynikający z
   akceptacji choroby i jej konsekwencji.

Choroby serca

1. Czynniki ryzyka:

• Palenie papierosów;

• Wysokie ciśnienie;

• Wysoki poziom cholesterolu; C

• wzrastający wiek;

• płeć męska;

• występowanie objawów choroby niedokrwiennej serca;

• wywiad rodzinny dotyczący ch.n.s.;

• występowanie cukrzycy w młodym wieku; . .

• dodatni wywiad rodzinny dotyczący hipercholesterolemii;

• niskie stężenie HDL - cholesterolu;

• wzór zachowania A

2. Zależności psychosomatyczne w chorobach serca:

• bezpośrednie i pośrednie drogi wpływu stresu na choroby serca;

• wzór zachowania A:

cechy treściowe WZA: silna potrzeba osiągnięć (ambitne cele, skłonność do współzawodnictwa i rywalizacji), tendencja do dominacji (wykazywanie inicjatywy w grupie, sprawowanie kontroli nad otoczeniem), agresywność (często o charakterze instrumentalnym, związanym z pokonywaniem przeszkody).

cechy formalne WZA: wysoka dynamika zachowań, energia przejawiana w działaniu, pośpiech i niecierpliwość (na poziomie behawioralnym cechy formalne wyrażane są przez określony sposób mówienia, poruszania się, gestykulacji, napięte mięśnie, zaciskanie pięści, szybkie tempo wykonywania czynności; cechy formalne związane są z temperamentem jednostki).

3. Aspekty somatopsychiczne w chorobach serca na przykładzie zawału:

• Konsekwencje zawału serca - choroby wiążącej się z bezpośrednim zagrożeniem życia;

• Konfrontacja z problemami codziennego życia po opuszczeniu szpitala;

• Lęk jako dominująca reakcja emocjonalna po zawale serca;

• Wycofywanie się z życia zawodowego, nieuzasadniona „inawlidyzacja" niektórych pacjentów po przebytym
  zawale;

• Konieczność zmiany dotychczasowego stylu życia.

4. Psychologia wobec pacjentów z chorobami serca.

Choroby nowotworowe

1, Uwarunkowania chorób nowotworowych:

• predyspozycje genetyczne (onkogeny);

• czynniki behawioralne i środowiskowe (ok. 90% przypadków zachorowań na raka ma związek za stylem życia
  i czynnikami środowiskowymi: 30% zgonów z powodu raka wynika z palenia tytoniu, 25-30% wynika z
  czynników natury dietetycznej);

Czynniki środowiskowe to czynniki zanieczyszczające wodę, powietrze i glebę.

• układ odpornościowy

• stresowe wydarzenia życiowe

• cechy osobowości

> Problem depresji - nie ma spójności w poglądach badaczy; niektórzy autorzy twierdzą, że nie tyle kliniczna - ile przewlekła depresja może sprzyjać promocji (nie inicjacji raka) raka; niektórzy zaś sądzą, że może ona być wczesnym objawem niektórych postaci raka.

Strona I z 2

i_icmciiLy (JsyLiiuiuyn ZUrtJWId ZJ.U.l.^UU

W.

> Badania nad osobowością typu C, którą posiadają ludzie pracowici, uprzejmi, konwencjonalni i towarzyj
(Eysenck, twierdzi, że na osobowość rakową składają się dwie podstawowe cechy 1) skłonność
reagowania na stres poczuciem bezradności lub beznadziejności i 2) skłonność do wypierania reak
emocjonalnych na wzbudzające emoge zdarzenia życiowe. Z zachorowaniem na raka i postępem choro
koreluje też wiele innych cech jak: niska samoświadomość, skłonność do poświęcania się i obwiniania

• Psychologiczne modele wyjaśniające powstawanie chorób nowotworowych:

> psychodynamiczny i psychosomatyczny model karyconegenezy wg. H.J. Baltruscha (1978);

1. faza sytuacji rozwojowej;

2. faza sytuacji pośredniczącej;

3. faza sytuacji wywoławczej.

> model karcynogenzy Seligmana.

2. Somatopsychiczne następstwa choroby nowotworowej

Wpływ choroby nowotworowej na funkcjonowanie pacjentów odbywa się:

>• drogą bezpośrednią, organiczną, kiedy nowotwory rozwijają się w obwodowym układzie nerwowy

powodując zmiany zachowania i zmiany stanu psychicznego;

• drogą wiscerocepcji, której źródło stanowi proces rozrostu guza; tu szczególne miejsce zajmuje ból;

• drogą pośrednią, psychologiczną, wiążącą się znaczeniem, jakie pacjent przypisuje swojej chorobi
  uważanej na ogół za nie uleczalną, prowadzącą do nieuchronnej śmierci.

W badaniach pacjentów chorujących na nowotwór zaobserwowano następujące zmiany osobowościowe: obniżenie samooceny, introwertyzacja, wykształcenie postaw zależnościowych, pesymizm w widzeniu przyszłości (minimalizacja planów na przyszłość i negatywny bilans przeszłości).

Badania nad efektywnością radzenia sobie z chorobą nowotworową prowadzone przez S. Taylor pozwoliły wyodrębnić trzy rodzaje aktywności poznawczej:

• poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o źródła choroby i jej konsekwencje;

• próba znalezienia czynników umożliwiających wpływanie na przebieg choroby;

• przetwarzanie informacji o sobie i świecie tak, by umocnić się w poczuciu własnej wartości, (mogą sprzyjać
  temu porównania „w dół", do osób znajdujących się w gorszej od nas sytuacji, które jednak efektywnie radź
  sobie z chorobą.

Inne czynniki wiążące się z szybszym powrotem do zdrowia,, wolniejszym przebiegiem choroby i dłuższym czasem przeżycia to:

• pozytywna rola wcześniejszej dobrej adaptacji w środowisku zawodowym i rodzinnym;

• korzystny wpływ sprzeciwu i oporu wobec choroby będący w opozycji do apatii i poddania się;

• dodatnia rolę zaangażowania się i pozytywnego nastawienia do leczenia.

Etapy radzenia sobie pacjentów z chorobą i zbliżającą się śmiercią wg Kiibler -Ross:

I - STADIUM ODRZUCENIA

II - STADIUM GNIEWU

• - STADIUM TARGOWANIA SIĘ

• - STADIUM DEPRESJI

V - STADIUM AKCEPTACJI

3, Psychologia wobec pacjentów z chorobami nowotworowymi.

Literatura:

Adamczak M. (1988): Wybrane procesy poznawcze i emocjonalne u kobiet po mastektomii. Poznań, Wydawnictwc

Naukowe Uniwersytetu im. A- Mickiewicza. Dolińska-Zygmunt G. (2001) Psychologiczne aspekty chorób nowotworowych W: Dolińska-Zygmunt G. (Red.).

Podstawy psychologii zdrowia. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Maes S., Leventhal H., de RJdder D.T.D. (1996): Coping with chronić diseases. In: Zeidner M., Endler N. S. (Eds.)

Handbook of Coping. Theory, Research Applications. New York, Wiley; 221-251. Martin P. (2000). Umysł, który szkodzi. Poznań, Rebis. Rywik S. (1999): Promocja zdrowia w zagrożeniach zdrowotnych układu krążenia. W: Karski J. (Red.) Promocja

zdrowia. Warszawa, Wydawnictwo Ignis. Sheridan CL, Radmacher S.A. (1998): Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa,

Instytut Psychologii Zdrowia. Turuk-Nowakowa T. (1990): Postępowanie psychologa w chorobach nowotworowych. W; Heszen-Niejodek I- (Red.)

Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych. Warszawa, PZWL . Wirsching ( ): Wokół raka. Gdańsk, GWP. Wronkowski Z., Zwierko M. (1999): Miejsce i znaczenie promocji zdrowia w zwalczaniu nowotworów złośliwych. W:

Karski J. (Red.) Promocja zdrowia. Warszawa, Wydawnictwo Ignis. Wrześniewski K. (2000): Psychologiczne uwarunkowania powstawania i rozwoju chorób psychosomatycznych. W:

Strealau 3. (Red.) Psychologia, t 3. Gdańsk, GWP.

---