Naród

139

7. Świadomość narodowa

Ostatnim z omawianych czynników narodotwórczych będzie świa­domość narodowa. Nie ulega wątpliwości, że stanowi ona element nie­zmiernie ważny, bowiem w licznych przypadkach niektóre z omawianych wcześniej czynników tracą swoją siłę kreatywną. Jeśli jednak pewna zbio­rowość lub tylko zbiór ludzi żyjących w diasporze zachowa świadomość narodową, to nie przestają oni być narodem. Tym niemniej historia proce­sów narodotwórczych dowodzi, że naród może zaistnieć na arenie dziejów bez udziału świadomości narodowej wśród znacznej części tworzącej go ludności. Przykładów nie musimy szukać na odległych kontynentach ani w kręgu egzotycznych dla nas kultur. Wystarczy w tym przypadku odwo­łać się do tysiącletniej historii narodu polskiego.

Pomimo, że w dawnych wiekach nie podejmowano badań w spra­wie występowania świadomości narodowej, to liczne wydarzenia histo­ryczne przekonują nas do tezy, iż świadomość narodowa stanowiła na samym początku przywilej nielicznej grupy, w ramach której można wy­mienić: panującego i dwór królewski, część możnowładców i rycerstwa oraz wyższe duchowieństwo zaangażowane w sprawy państwowe i zain­teresowane wzmacnianiem odrębności narodowo-państwowej. Zdecydo­wana większość ludności Polski, przynajmniej do końca XVIII wieku pra­cowała i spełniała liczne obowiązki wobec pana feudalnego, księcia, kró­la, ale bez świadomości, że czyni to dla narodu i do tego narodu należy. Z czasem za naród uważała się większość szlachty, która była obdarzona prawami i powinnościami. Dlatego też szlachta zwykła o sobie mówić — „naród to my". W odróżnieniu od szlachty, pozostałe stany, przede wszyst­kim zaś najbardziej liczni chłopi — nie korzystali bezpośrednio z udziału we wspólnocie narodowej, nie mieli wkładu w jej stanowienie ani nie byli jej orężnymi obrońcami.

System feudalny przez wiele wieków swoiście rozporządzał świado­mością narodową. Prawo do niej posiedli panujący, a pozbawieni zostali jej poddani. Dla ilustracji sygnalizowanych tu prawidłowości należy odwołać się do ważnych wydarzeń historycznych. W swych dziejach Polska była wielokrotnie podbijana przez bliższych i dalszych sąsiadów, jednak nie

140

Naród

wyzwalało to wśród chłopów czy mieszczan ruchu narodowowyzwoleń­czego ani doraźnych działań partyzanckich. Swojego suwerena stany te postrzegały wśród panów feudalnych, dlatego liczyły się przede wszyst­kim obciążenia wprowadzone przez panujących a nie idea narodowa. Jeśli przeto ludność nie była dopuszczana do bycia narodem, ze wszystkimi tego konsekwencjami, to i nie angażowała się w sprawy narodowe, a jej sojusz­nikiem stawał się i obcy władca, jeśli tylko deklarował poprawę losu pod­danych. W tym miejscu należy przypomnieć o tragicznych epizodach z okresu polskich powstań narodowych, kiedy to chłopi z własnej inicjaty­wy zwalczali działaczy niepodległościowych (Powstanie Krakowskie z 1846 roku) albo z obojętnością przyglądali się rozwojowi sytuacji na froncie (Po­wstanie Styczniowe). Nadejście kapitalizmu ze wszystkimi jego prawny­mi, gospodarczymi i społecznymi konsekwencjami stworzyło dla wszyst­kich wzrost szans na rekrutację do narodu, co jednak nie znaczy, że zostały one pospiesznie i powszechnie wykorzystane. W tym miejscu przypomnę, iż wejście Kompanii Kadrowej Józefa Piłsudskiego na teren zaboru rosyj­skiego w 1914 r. wcale nie wywołało entuzjastycznego przyjęcia ze strony polskojęzycznej ludności w Królestwie. Nie wybuchło tam powstanie na­rodowe, a zaciąg do polskich oddziałów był skromny.

Kiedy przeto ludność żyjąca na ziemiach polskich powszechnie uzy­skała świadomość narodową? W tej sprawie występuje szereg różniących się wskazań. Jedni optują za stanowiskiem, że I wojna światowa istotnie przyspieszyła proces unarodowienia wśród Polaków. Przemieszczające się przez ziemie polskie fronty, masowy pobór polskiego rekruta, działalność propagandowa na rzecz niepodległości i legiony polskie miały wyzwolić proces intensywnego kształtowania się świadomości narodowej. Według innych stanowisk — mieszkańcy ziem polskich stali się świadomymi Pola­kami dopiero w okresie II Rzeczypospolitej. Wszak nawet w zaborze au­striackim, najbardziej przychylnym krzewieniu polskich wartości, do li­stopada 1918 r. młodzież szkolna rozpoczynała naukę słowami modlitwy „Boże wspieraj, Boże ochroń nam cesarza i nasz kraj", ale cesarzem byl Habsburg a „krajem naszym" — Austria. O braku świadomości narodowej wśród mieszkańców Galicji świadczy cały szereg faktów. W tym miejscu wspomnę jedynie, że liczni wychodźcy z tej ziemi przedstawiali się wła­dzom imigracyjnym w Ameryce jak Galicjanie bądź Austriacy, co do dziś uniemożliwia opracowanie rzetelnej statystyki polskiego wychodźstwa. Jeszcze bardziej złożona sytuacja występowała na wielu terenach zaboru

Naród

141

rosyjskiego i pruskiego, wśród żyjących tam mniejszości i grup etnicz­nych, jak Mazurzy, Ślązacy czy Poleszczucy. Tym samym kształtowanie się polskiej świadomości narodowej wymagało kolejnych lat. W konsekwen­cji pojawiły się też opinie, że proces tworzenia narodu polskiego zakończył się ostatecznie w czasie II wojny światowej. Procesowi temu miały sprzy­jać własne doświadczenia ludności, która została poddana okupacji ze stro­ny obcych, co ostatecznie wyzwoliło lub spotęgowało krystalizowanie świa­domości narodowej.

Proces zyskiwania świadomości narodowej w Polsce następował według podobnych zasad, co w całej Europie Zachodniej. Decydowały o tym podobieństwa o charakterze ustrojowym, wynikające z istoty feuda-lizmu. Tym niemniej można też wymienić szereg przyczyn, które zadecy­dowały, że świadomość narodowa pojawiła się wcześniej wśród mieszkań­ców zachodniej części naszego kontynentu. Po pierwsze — w większości krajów zachodnich szybciej zostały rozluźnione więzy feudalne, co sprzy­jało procesom unarodowienia ludności. Po drugie — w krajach zachodnich o wiele szybciej ukształtowało się rodzime mieszczaństwo, które obok tam­tejszej szlachty stanowiło ważny nośnik świadomości narodowej. Po trze­cie — unarodowienie Polaków utrudniały realia życia pod zaborami.

Jeszcze inaczej zdobywali świadomość narodową nasi wschodni są­siedzi i mieszkańcy południowej Europy. Przede wszystkim dlatego, gdyż Łotysze i Estończycy ale też Bułgarzy, Serbowie, Grecy i Czesi nie posia­dali szlachty, a ona to właśnie w przypadku Europy Zachodniej stanowiła kiedyś najważniejszą warstwę, wśród której występowała świadomość na­rodowa. O nieobecności szlachty u wspomnianych narodów zadecydowały złożone procesy historyczne. W ich wyniku tworzący ten stan zostali wy­niszczeni, zmuszeni do emigracji, poddani wpływom potężniejszych sąsia­dów, zintegrowani wokół islamu, spolonizowani lub zrusyfikowani. Trudu kształtowania i propagowania świadomości narodowej podjęła się w tych krajach inteligencja, pochodząca ze środowiska mieszczańskiego i chłop­skiego. Działalność tej inteligencji spotykała się z restrykcjami ze strony panujących, a często też z obojętnością ze strony miejscowego mieszczań­stwa, które na terenach dzisiejszych państw nadbałtyckich stanowili głów­nie Niemcy i Szwedzi, na wschód od Bugu — Żydzi, na Bałkanach — Ży­dzi, Grecy i Ormianie. Spośród mieszkańców naszej części Europy świa­domość narodowa najsłabiej rozwinęła się wśród ludności Białorusi, co

142

Naród

zapewne wynika z faktu, że w XX wieku tamtejsze elity były wielokrotnie represjonowane przez sąsiadów. W wyniku takiego postępowania białoru­ska świadomość narodowa stalą się udziałem znikomej części społeczeń­stwa, które wydaje się być dziś bezradne wobec usiłowań zmierzających do przyłączenia Białorusi do Rosji.

Kwestia świadomości narodowej posiada szczególnie istotne zna­czenie wśród społeczności, którym nie powiodło się w dziejach. Charakte­rystyczny przykład stanowią i w tym przypadku Baskowie, do których oso­bliwości wielokrotnie nawiązuję w tekście. W tym miejscu najważniejsze, że Baskowie zamieszkiwaną przez siebie prowincję uważają za swoją od­wieczną ojczyznę, od stuleci okupowaną przez Hiszpanów. Takie wyobra­żenie wzmacnia dążenie Basków do suwerenności, bo w powszechnej świa­domości nie chcą oni żadnych korzyści, pragną jedynie odzyskać, co utracili za sprawą obcej przemocy. W ten sposób odwołanie się do tradycji, a w rzeczywistości do fałszywej świadomości historycznej, wzmacnia i uzasadnia dążenie do niepodległości. Tymczasem pogłębiona refleksja nad złożoną historią Basków przekonuje, że swojego państwa nie posia­dali oni nigdy.

Podsumowanie

Który z wymienionych wcześniej czynników narodotwórczych jest najważniejszy? Na tak postawione pytanie nie będzie prostej ani tym bar­dziej uniwersalnej odpowiedzi, bo każda próba stworzenia powszechnej reguły wyzwala sprzeczne egzemplifikacje. Brak uniwersalnej odpowiedzi na interesujące nas pytanie nie wyklucza odpowiedzi cząstkowych, które nawiązują do prawidłowości występujących w ramach określonych epok historycznych, ram ustrojowych, uwarunkowań geograficznych, demogra­ficznych itp. Najkrócej rzecz ujmując, możemy dziś stwierdzić: każdy z analizowanych czynników narodotwórczych spełnił istotną rolę w kształ­towaniu, trwaniu lub restytucji narodów wymienionych w rozważaniach. Można też poszukiwać w tej kwestii konkretnych prawidłowości. Wyra­żam mianowicie opinię, że w przypadku formowania się narodów we wcze-

Naród 143

śniejszych stuleciach, szczególnie istotne znaczenie posiadały — język, terytorium, religia i kultura, tymczasem od XIX wieku do najważniejszych czynników należą — posiadanie własnego państwa oraz sprawnej i wydaj­nej gospodarki. Jak wynika z prowadzonych wcześniej rozważań i przed­stawionych przykładów, zgłoszona tu prawidłowość wyraża jedynie pewną tendencję, nie stanowi natomiast prawa o uniwersalnym charakterze.

Jeśli wymienione wcześniej czynniki narodotwórcze nie odzwier­ciedlają poszczególnych reguł w kształtowaniu się narodu, to być może spełnia tę funkcję świadomość narodowa? Jak świadczą fakty, nie sposób wyobrazić sobie narodu, którego członkowie nie posiadają świadomości narodowej. Jednak jak pokazują inne doświadczenia, naród — nawet i w formie państwowej może istnieć także wówczas, gdy świadomość na­rodowa stała się jedynie udziałem nielicznych elit. Z drugiej strony można dowodzić, że w przypadku narodów, które utraciły własne państwa i zosta­ły rozsiedlone przez potężniejszych sąsiadów, to właśnie świadomość na­rodowa jest czynnikiem najważniejszym, gdyż skłania do działań mających na celu restytucję narodu ze wszystkimi jego atrybutami.

Dla zrozumienia wagi poszczególnych czynników narodotwórczych i ich współwystępowania znakomity przykład stanowi Hiszpania. Mieszkań­cy Kraju Basków w swoim dążeniu do suwerenności nawiązują wprost do ideologii narodowej. Najpełniej czyni ETA (Wolna Baskonia) za sprawą wal­ki czynnej, co spowodowało, że zyskała ona miano organizacji terrorystycz­nej. Prowadzona przez ETA zbrojna działalność oraz polityczna aktywność PNV (Narodowa Partia Baskijska) zmierzają do tego samego celu — wywar­cia nacisku na władze hiszpańskie, żeby zgodziły się na secesję Kraju Ba­sków i tym samym na niepodległe państwo narodu baskijskiego. Do więk­szej suwerenności, w perspektywie zapewne i do niepodległości zmierzają też Katalończycy. W odróżnieniu od Basków, Katalończycy swoje dążenia opierają na dobrze rozwiniętej gospodarce, która stawia zamieszkałą przez nich Katalonię w czołówce hiszpańskich prowincji. Katalończycy podnoszą, że za wypracowane u siebie fundusze utrzymują inne regiony Hiszpanii. Co dla sprawy najważniejsze, to domagają się dystrybucji funduszy centralnych według nowych zasad i finansowego uprzywilejowania Katalonii. Tymcza­sem szczególnie dobra pozycja ekonomiczna tej prowincji może stanowić istotny przyczynek dla wzmocnienia dążeń do suwerenności. Kulturowym orężem Katalończyków jest dodatkowo jeszcze odrębny język.

144

Naród

Czasem badaczowi wydaje się, że w przypadku pewnej zbiorowości spełnione zostały wszystkie najważniejsze warunki bycia narodem, ale w rzeczywistości sprawy przedstawiają się inaczej, o czym może decy­dować stanowisko sąsiednich państw i narodów. W 1993 r. Macedończycy posiadali już swoje własne państwo, posługiwali się językiem macedoń­skim, różniącym się nawet od języków sąsiednich narodów słowiańskich, stanowili zdecydowaną większość społeczeństwa o wyraźnie akcentowa­nej świadomości narodowej, a mimo tego nie byli uznani przez swoich po­łudniowych sąsiadów — Greków. Wpływy państwa greckiego w świecie spowodowały, że z uznaniem państwowej odrębności Macedończyków po­wstrzymywali się inni, z uwagi na realną groźbę retorsji ekonomicznych czy dyplomatycznych ze strony Grecji. Przegląd burzliwej historii ostat­niego stulecia umożliwia zrozumienie niechętnego stosunku greckich są­siadów wobec Macedonii i jej mieszkańców. Po zakończeniu pierwszej wojny bałkańskiej geograficzna Macedonia weszła w skład trzech państw: Gre­cji, Bułgarii i Serbii. Macedończycy jeszcze na początku wieku stanowili najliczniejszy odłam mieszkańców, w geograficznej części Macedonii przy­znanej Grecji. Wkrótce na tym terenie nastąpiły transfery narodowościo­we: na miejsce wysiedlanych Turków przybywali Grecy. Wobec pozosta­łych tam Macedończyków władze greckie prowadziły politykę „dzikich" ale i formalnych szykan — na przykład rozmawiającym po macedońsku mężczyznom wyrywano wąsy, a nazwiska ludności macedońskiej o sufik-sie — ski, były urzędowo greczone przez końcówkę — poulos. Syganlizo-wana tu sytuacja świadczy, że o uznaniu pewnej grupy za naród i jej prawie do posiadania własnego państwa, oprócz analizowanych wcześniej czynni­ków narodotwórczych, może jeszcze decydować cały szereg innych oko­liczności. Często bowiem sąsiedzi, posiadający już państwa narodowe, oba­wiają się działań rewindykacyjnych ze strony potencjalnie nowych naro­dów, co właśnie miało miejsce w przypadku Greków, dla których zagroże­nie stanowili prześladowani przez nich kiedyś Macedończycy. Dlatego też władze greckie podejmowały wielorakie działania przeciw nazwie Mace­donia dla narodowego państwa Macedończyków, proponując w zamian na­zwę Republika Skopje.

Naród 145

(Bibliografia - najważniejsze pozycje

1. Chlebowczyk J., Procesy narodotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu, Warszawa 1975.

2. Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1990.

3. Kloskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1995.

4. Koneczny E, Polskie logos a ethos, Poznań 1921 (reprint).

5. Ossowski S., O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984.

6. Wiatr J.J., Naród i państwo, Warszawa 1973.

7. Znaniecki E, Współczesne narody, Warszawa 1990.

---