Agresja i przemoc w szkole
1. Agresja a przemoc
Agresja - to każde zamierzone działanie , które ma na celu wyrządzenie komuś bólu , szkody, straty . Jest to zatem każde zachowanie , które powoduje krzywdę drugiej osoby lub własną . Dzieci zachowują się agresywnie również wtedy , gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy , sprzęt szkolny , drażnią a nawet zabijają zwierzęta .
Agresję definiuje się również najczęściej jako świadome , zamierzone działanie , mające na celu wyrządzenie komuś szeroko rozumianej szkody - fizycznej , psychicznej lub materialnej. Jej charakterystyczną cechą jest używanie przez kogoś siły fizycznej lub presji psychicznej wobec osoby o zbliżonych możliwościach , mającej zdolność skutecznej obrony .
Zachowania agresywne zdarzają się wszystkim ludziom , ale najczęściej bywają jednorazowe bądź incydentalne . Charakterystyczną cechą agresji jest więc to , że jej sprawca i ofiara nie pozostają nimi na zawsze , często „ zamieniając się „ swoimi rolami . Agresja może być związana z uczuciem złości i stanowić jeden ze sposobów jej wyrażania . Jednak złość to nie to samo , co agresja . Złość jest naturalnym uczuciem , które można wyrażać na różne sposoby , również konstruktywnie , np. rozmawiając z kimś na ten temat , podejmując próby rozwiązania konfliktowej sytuacji itp.
Przemoc stanowi szczególną formę zachowań agresywnych . Pojęcia „agresja „
i „przemoc „ często używane są zamiennie ; te zjawiska bywają tez trudne do odróżnienia
w praktyce .
Przemoc rozumie się działanie lub przedsięwzięcie , które zmierza do zranienia innego człowieka lub istoty żywej albo uszkodzenia jakiejś rzeczy .
2. Przyczyny agresji i przemocy
Agresja jest skutkiem braku miłości bezwarunkowej , braku czasu dla młodzieży , braku konsekwencji , braku spójnego , dającego poczucie bezpieczeństwa , konsekwentnie wdrażanego spójnego systemu wartości, braku stawiania granic i sensownej dyscypliny , nieuczenia konstruktywnego gniewania się i technik relaksacji .
Innymi przyczynami agresji i przestępczości nieletnich są :
brak wyobraźni (można stymulować) ,
nieumiejętność przewidywania skutków własnych działań ( można uświadamiać ) ,
brak sensownie zagospodarowanego , atrakcyjnie spędzanego czasu ,
poczucie beznadziejności własnego losu ,
brak perspektyw na przyszłość.
Mechanizmów i przyczyn tego , że niektórzy uczniowie częściej niż inni zachowują się agresywnie lub stosują przemoc można szukać w kilku obszarach :
1 . Czynniki biologiczne .Wyróżnia się kilka czynników biologicznych , które mogą mieć związek z poziomem agresji :
czynniki temperamentalne ,
wysoki poziom hormonów , zwłaszcza testosteronu u chłopców ,
zaburzona dynamika przebiegu procesów nerwowych ( przejawiająca się w postaci nadpobudliwości psychoruchowej ) , która wiąże się m.in. ze wzmożoną aktywnością dziecka i problemami w kontrolowaniu swojego zachowania .
2 . Wpływ środowiska rodzinnego .Wielu przyczyn agresji dziecka upatruje się w jego pierwszym środowisku wychowawczym , jakim jest rodzina . Badania wykazują na negatywny wpływ trzech następujących czynników rodzinnych :
brak ciepła i zaangażowania w sprawy dziecka ze strony głównego opiekuna
( najczęściej matki ) ,
przyzwalająca i tolerancyjna postawa wobec dziecka , szczególnie wobec jego zachowań agresywnych w stosunku do otoczenia ,
brutalne , agresywne zachowanie rodzica .
3. Wpływ grupy rówieśniczej . Grupa rówieśnicza jest dla dzieci ważnym obszarem odniesienia . Następujące zjawiska grupowe mogą wpływać na ukształtowanie się wśród dzieci wzorców agresywnych zachowań :
naśladowanie agresywnych zachowań tych osób , które są ważne i atrakcyjne w grupie ( np. starsi koledzy ) ,
zmniejszenie się osobistej odpowiedzialności za agresywne zachowania , poprzez
„ rozłożenie „ jej pomiędzy więcej osób ( wszyscy to robią ) ,
zmniejszenie kontroli nad swoim agresywnym zachowaniem pod wpływem grupy ,
istnienie norm grupowych dopuszczających agresję - zarówno wobec członków swojej grupy , jak i osób spoza niej .
4 . Wpływ środowiska szkolnego .Czynniki ryzyka przemocy , które związane są bezpośrednio z sytuacją szkolną , mogą występować w kilku obszarach :
czynniki związane z organizacją nauczania - nuda , brak zagospodarowania czasu , ograniczenie przestrzeni , zagęszczenie , nadmiar bodźców , hałas , brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli ) , brak zajęć pozalekcyjnych ,
niewłaściwy system norm - np. system norm niejasny , niespójny lub normy „podwójne „ (inne są deklarowane , a inne rzeczywiście obowiązują ) , normy preferujące użycie siły , nieprzestrzeganie norm przez osoby znaczące ,
niewłaściwa reakcja na zachowania agresywne - reakcje niekonsekwentne , bagatelizowane przez nauczycieli niektórych agresywnych zachowań uczniów , brak reakcji na drobne wykroczenia , brak skutecznej mediacji w przypadku konfliktów ,
czynniki związane z relacjami uczeń - nauczyciel - rodzic - m.in. sprzeczność interesów , brak autentycznego dialogu i kontaktu , niewłaściwy sposób komunikowania się nauczycieli z uczniami .
Dziecko zachowuje się agresywnie , bo takie zachowanie przynosi mu korzyść . Uczeń dostaje nagrodę ,najczęściej w postaci akceptacji grupy podobnych sobie . Na drodze tzw. wzmocnień - zachowania te są utrwalane.
Inna przyczyną takich zachowań jest naśladownictwo . Dziecko , które żyje w świecie przemocy , widzi ją co dzień w domu , w szkole , w telewizji - będzie to zachowanie naśladować jako zachowanie wzorcowe .
5 . Wpływ mediów . Oglądanie aktów przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań . Dzieci uczą się zachowań agresywnych , gdy forma przemocy :
jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę , z którą dziecko może łatwo
utożsamiać się ,
jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób ,
przynosi sprawcy satysfakcję , nagrodę i nie jest ukarana .
Media obniżają poziom empatii i współczucia u dzieci dla ofiar . Nie pokazują cierpienia , krzywdy ofiary przemocy oraz negatywnych skutków przemocy . Media nowoczesne - technologia DVD , gry komputerowe z zastosowaniem wirtualnej rzeczywistości , Internet to lawinowy wzrost informacji pozostających w chaosie , które są nie selekcjonowane i nie recenzowane . Wielkość danych zaburza myślenie i powoduje frustrację i agresję .
3 . Formy agresji i przemocy szkolnej
Najczęściej spotykane formy agresji i przemocy szkolnej to :
Fizyczna - bicie , kopanie , plucie , wymuszanie pieniędzy , zamykanie
w pomieszczeniach , zniszczenie lub uszkodzenie społecznego i prywatnego mienia, dewastacja przyrody , drażnienie bądź zabijanie zwierząt . Przemoc fizyczna może być stosowana bezpośrednio - gdy sami jesteśmy jej sprawcami , lub pośrednio - gdy skłaniamy do tego innych .
Słowna i niewerbalna - dokuczanie , przezywanie , wyśmiewanie , wyszydzanie , obrażanie , ośmieszanie , przeszkadzanie , grożenie , rozpowszechnianie plotek
i oszczerstw ( osobiście lub np. za pomocą Internetu ) ,pokazywanie nieprzyzwoitych gestów , manipulowanie związkami przyjaźni , wrogie miny .Również ten rodzaj agresji i przemocy może występować w formie pośredniej , gdy np. namawiamy innych do zrobienia komuś krzywdy , wyśmiewania lub wykluczenia z grupy . Często występującą w środowisku uczniów postacią agresji słownej są wypowiedzi poniżające osobę atakowaną : wyśmiewanie , kpiny , złośliwe uwagi połączone
z naśladowaniem gestów, mimiki , wyglądu , sposobu zachowania drugiej osoby , złośliwe przezwiska . Dotkliwość tych postaci agresji bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej , bowiem ranią one godność osoby będącej przedmiotem agresji , narażają ją na upokorzenie i ośmieszenie .
Przemoc w szkole może się jednak pojawiać również w innych relacjach . Szkoła jest systemem i w związku z tym wszystkie jego ogniwa wpływają na siebie wzajemnie . Istnieją ścisłe związki między sposobem funkcjonowania jako instytucji , relacjami w gronie nauczycielskim , sposobem traktowania uczniów przez nauczycieli , a tym , jak oni sami się zachowują wobec rówieśników i dorosłych . Nie wszystkie wymagania nauczycieli wobec uczniów są przejawem przemocy , ale mogą one przybrać taka formę , jeśli będą egzekwowane siłą fizyczną lub presją psychiczną . Przemoc nauczycieli wobec uczniów to najczęściej krzyk , ironia , oskarżanie , wyszydzanie , upokarzanie , nierzadko również grożenie i wyzywanie , czasem kary fizyczne .
W szkołach występuje zjawisko przemocy grup uczniów wobec pojedynczych nauczycieli . Może być to związane z dysfunkcją całego systemu funkcjonowania szkoły ,
w którym brakuje współpracy i wspólnej koncepcji wychowania i jednolitej , zdecydowanej postawy wobec agresywnych zachowań wychowanków skierowanych zarówno przeciwko członkom grona nauczycielskiego , jak i pracownikom niepedagogicznym szkoły .
Najczęściej w szkole mamy do czynienia z tzw. agresją i przemocą rówieśniczą , przybierającą postać przemocy fizycznej , słownej i niewerbalnej .
4. Skutki przemocy
Długotrwałe pozostawanie w sytuacji przemocy wiąże się z przeżywaniem silnych
i trudnych emocji , wpływa na sposób myślenia o sobie i innych oraz na relacje z otoczeniem. Konsekwencje przemocy ponoszą wszyscy uczestnicy tych sytuacji .
Ofiary przemocy przeżywają poczucie poniżenia i upokorzenia , lęk , rozpacz i smutek . Czują się osamotnione , bezradne i bezsilne . Wstydzą się i czują się winne , że nie potrafią sobie poradzić . Długotrwałe pozostawanie w takiej sytuacji może prowadzić do zaburzeń somatycznych , często poważnych schorzeń , ale przede wszystkim pozostawia przeważnie trwały uraz psychiczny .
Sprawcy przemocy utrwalają sposób agresywnych zachowań na przyszłość , co prowadzi do obniżania się poczucia odpowiedzialności za własne działania oraz skłonność zachowań aspołecznych oraz łatwe wchodzenie w konflikty z prawem .
Świadkowie przemocy , którzy nie potrafili się jej skutecznie przeciwstawiać , przeżywają dezorientację , poczucie winy , niezadowolenie oraz pretensje do siebie . Uczą się bierności , bezradności i braku reagowania w trudnych sytuacjach .
5 .Ofiary i sprawcy przemocy
Ofiary przemocy szkolnej bardzo rzadko mówią dorosłym o swoich problemach . Obawiają się pogorszenia sytuacji , zemsty ze strony prześladowców . Dan Olweus , norweski psycholog zajmujący się problemem przemocy w szkole , podaje następujące wskazówki , pozwalające rozpoznać ofiarę przemocy szkolnej :
dziecko takie jest często wyśmiewane , poniżane , ośmieszane , zastraszane , popychane , a także zmuszane do wykonywania poleceń kolegów , często też nosi nieprzyjemne przezwisko ,
może szukać swoich rzeczy , które często są chowane , rozrzucane lub niszczone ,
ma wyraźne ślady zadrapania , sińce , podarte lub poniszczone ubrania ,
często płacze lub wygląda na osobę smutną ,
może przejawiać nieoczekiwane zmiany nastroju - od smutku do irytacji lub nagłych wybuchów złości ,
jest izolowane , odsuwane od wspólnych działań , w czasie podziału na grupy zostaje samo , jako ostatnie wybierane jest do grupy ,
ma problemy w głośnym wypowiadaniu się na lekcji ,
traci zainteresowanie nauką , pogarszają się jego stopnie ,
spóźnia się do szkoły lub zaczyna chodzić do niej i z niej dziwną , okrężną trasą lub zaczyna wagarować ,
przerwy spędza samo lub stara się trzymać w pobliżu nauczyciela ,
nie bierze udziału w imprezach i wyjazdach klasowych lub trzyma się podczas nich obok dorosłych ,
nie ma kolegów , nikt nie przychodzi do jego domu i ono samo tez nikogo nie odwiedza ,
skarży się na częste bóle głowy , brzucha , ma kłopoty ze snem , krzyczy lub płacze w nocy ,
domaga się od rodziców dodatkowych pieniędzy .
Niektóre ofiary przemocy mogą zachowywać się w sposób prowokujący( często są to tzw. dzieci nadpobudliwe ) , co utrudnia ich rozpoznanie - zaczepiają swoich prześladowców , na ataki odpowiadają agresją , są wybuchowe i impulsywne , same mogą stosować przemoc wobec słabszych od siebie .
Rozróżniamy dwa typy ofiar przemocy : ofiary pasywne i ofiary prowokujące .
Cechy ofiary pasywnej :
- jest wrażliwa i nieśmiała oraz ostrożna w kontaktach z innymi ,
- ma trudności z zaistnieniem w grupie rówieśniczej ,
- jest niepewna , lękowa , nie potrafi się bronić , atakowana - płacze , wycofuje się ,
ucieka ,
- czuje się mało wartościowa , ma poczucie osamotnienia i opuszczenia ,
- ma negatywne nastawienie do stosowania przemocy ,
- często ma lepszy kontakt z dorosłymi niż z rówieśnikami .
b) Cechy ofiary prowokującej :
- ma problemy z koncentracją i skupieniem uwagi ,
- wyróżnia się niespokojnym zachowaniem , jest nadaktywny ,
- wprowadza zamieszanie , niepokój , wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia
- jej zmienne humory są przyczyną konfliktów z kolegami a zachowanie może być
odbierane jako prowokujące , powodować negatywne reakcje ze strony rówieśników .
Uczniowie stosujący przemoc zazwyczaj są :
starsi , silniejsi lub bardziej sprawni fizycznie od swoich ofiar ,
aktywni i energiczni , starają się dominować nad otoczeniem i próbują podporządkować sobie innych ,
nie przestrzegają norm , reguł , są impulsywni , łatwo wpadają w gniew , często są napięci i sfrustrowani ,
dosyć wcześnie zaczynają pić alkohol , popełniają kradzieże , wchodzą w konflikt z prawem ,
często buntują się , występują przeciw dorosłym , mogą też bać się silniejszych od siebie ,
nie przejawiają wstydu , poczucia winy i empatii wobec innych ,
są raczej pewni i zadowoleni z siebie ,
zazwyczaj mają grupę osób , wśród których cieszą się popularnością ,
im są starsi , tym mają bardziej negatywny stosunek do szkoły i tym gorsze oceny ,
wobec dorosłych mogą być agresywne lub ugrzecznione .
Możemy spotkać dwa typy sprawców przemocy : sprawcy aktywni i pasywni .
a) Cechy aktywnego sprawcy :
- agresja przejawiana wobec kolegów a także wobec dorosłych ,
- zafascynowanie przemocą i jej narzędziami ,
- akceptacja przemocy ,
- impulsywność , potrzeba dominacji ,
- niski poziom empatii wobec ofiar , przeciętny lub niski poziom strachu i niepewności ,
- większa od innych siła i sprawność fizyczna ,
- przeciętna popularność w klasie .
b) Cechy sprawcy pasywnego :
- niezbyt pewny siebie , lepiej czuje się w grupie ,
- nie inicjuje ale uczestniczy w przemocy , przyłącza się do stosowania jej .
6.Jak sobie radzić z agresywnym uczniem ?
Działania podejmowane w sytuacjach wystąpienia zachowań agresywnych musza mieć charakter kompleksowy . Ich celem powinna być zmiana zachowań sprawców i ofiar agresji . System reagowania na przemoc i agresję powinien uwzględniać następujące założenia :
należy reagować na każdą sytuację , w której występuje agresja i przemoc - brak reakcji komunikuje uczniom , że mają prawo tak się zachowywać ,
doraźne sytuacje wymagają szybkiej i zdecydowanej interwencji ,
ważne jest wykazywanie troski o ucznia ( dotyczy to zarówno ofiary jak i sprawcy ). Nie należy potępiać ucznia , ale wskazywać na złe zachowania wyrażać brak zgody na stosowanie agresji i przemocy,
każdą sytuację należy wnikliwie rozpatrywać ,
konieczne jest współdziałanie z innymi nauczycielami i udzielanie sobie nawzajem wsparcia .
Badania psychologiczne udowodniły , że karząc za agresję , możemy uzyskać rezultat odwrotny od zamierzonego - nie likwidację , lecz utrwalenie zachowań agresywnych . Karanie zachowań agresywnych przynosi często pozorne i krótkotrwale efekty .Karana agresja może ulec stłumieniu i manifestować się w postaci wrogich myśli , pragnień , wyobrażeń ,skierowanych wobec przedmiotów agresji . Karanie zachowań agresywnych prowadzić może do tzw. przemieszczania agresji : wychowanek nie będzie przejawiał agresji w obecności osoby karzącej i w stosunku do obiektów , wobec których ” nie wolno mu „ reagować agresywnie , pod groźbą kary , lecz „wyładuje „ napięcie emocjonalne na innych obiektach w sytuacjach , w których nie czuje się zagrożony ukaraniem ( niszczenie sprzętów , napaść na młodszego kolegę , dewastacja przyrody - to przykłady przemieszczania agresji ).
Karą można i należy się posługiwać w celu likwidacji zachowań agresywnych , ale ze szczególną rozwagą i przy przestrzeganiu określonych warunków :
postać kary : skutecznie przeciwdziała agresji kara” psychologiczna”, tzn. manifestowanie przykrości , jaką naganne zachowanie sprawiło wychowawcy , kary słowne połączone z tłumaczeniem , wyjaśnieniami , perswazją , doprowadzenie do poczucia winy , która stać się może motywem zmiany dotychczasowego zachowania ( karanie to wymaga opanowania własnych , negatywnych emocji - nie powinno się karać w uniesieniu i zdenerwowaniu ) ,
częstość karania . Jeżeli wychowawca dostrzega tylko negatywne zachowania ucznia, wówczas wychowanek spotyka się z częstym karaniem bez równoczesnego przeżywania nagród za pozytywne zachowania pożądane i społecznie akceptowane ,
stosunek do osoby karzącej . Karanie będzie efektywne wtedy , gdy karany akceptuje ją , żywi wobec niej pozytywne uczucia , np. aprobaty , przywiązania , uznania , szacunku , sympatii. Skłania go to do zmiany zachowania , natomiast kara pochodząca od osoby nieakceptowanej będzie interpretowana jako akt agresji , prowokujący do odwetu w postaci ponownego zachowania agresywnego ,
sens stosowanej kary . Wychowanek powinien wiedzieć za co i dlaczego jest ukarany
karząc za zachowanie agresywne należy , równocześnie należy dostrzegać i nagradzać pozytywne zachowania ucznia , a zwłaszcza wszelkie przejawy życzliwości wobec innych , pomoc , współpracę , dostrzeganie cudzych potrzeb .
Interwencje wobec sprawcy przemocy , rozmowa z ofiarą
Indywidualne działania wobec uczniów agresywnych , stosujących przemoc są niezwykle trudnym elementem pracy wychowawczej . Rozmowy ze sprawcą wymagają cierpliwości, czasu , zrozumienia dla sytuacji osoby stosującej przemoc i chęci pomocy im w zmianie postępowania .
Rozmowa powinna przebiegać w spokojnym , zapewniającym intymność i brak udziału świadków miejscu ; nie powinna być zbyt długa . Wychowawca powinien precyzyjnie określić temat i cel rozmowy , uważnie wysłuchać relacji ucznia bez komentowania jej , przedstawić propozycje rozwiązania problemu . Jeżeli dziecko akceptuje je , powinien poinformować , że będzie obserwowany , a w przypadku niedotrzymania ustaleń , podejmie dalsze kroki .
Pomoc dziecku - ofierze polega na zapewnieniu jej poczucia bezpieczeństwa w klasie
( grupie ) . Wychowawca powinien :
rozmawiać z dzieckiem na temat jego sytuacji wśród rówieśników ,
pokazać jego mocne strony ,
podać przykłady sukcesów ,
dać wskazówki dotyczące reagowania na zaczepki ,
uświadomić ofierze jej własna rolę w wyzwalaniu agresji u innych .
Nie należy zmuszać dziecka do mówienia , musimy uzbroić się w cierpliwość , delikatnie próbować różnych sposobów porozumiewania się . Dziecko z reguły jest niechętne do prowadzenia rozmów na temat swojej sytuacji a wypowiedzi typu : „ Nie przejmuj się „ ,
” Nie przesadzaj „ tylko zniechęcają i spowodują , że dziecko prawdopodobnie nie przyjdzie więcej porozmawiać na temat swojego problemu .
7. Przeciwdziałanie przemocy - rola wychowawcy
Wiedząc , że „ przemoc rodzi przemoc „ wychowawca powinien wystrzegać się agresywnych zachowań wobec uczniów . Od pierwszych spotkań z uczniami swoją postawa i zachowaniem tworzy określoną atmosferę w klasie ( grupie ) , promuje pewne wartości , zasady życia w grupie oraz przekazuje dzieciom normę : „ Przemoc jest zła , nie akceptuję jej, nie zgadzam się na nią w naszej klasie ( grupie ) , będę jej aktywnie przeciwdziałać „ .
Wychowawca powinien :
wyjaśnić dzieciom , co jest dobrem a co złem ,jakie zachowania są krzywdzące dla innych ,
konsekwentnie , zdecydowanie przeciwstawiać się agresji : zwracać uwagę na każde niewłaściwe zachowanie ,
egzekwować przestrzegania norm od wszystkich wychowanków ,
dostrzegać pozytywne zachowania dzieci ,
uczyć wychowanków poprzez własny przykład,
okazywać zrozumienie dla długiego procesu przystosowywania się do norm .
Rozpoczynając pracę z nową grupą , czy klasą należy przede wszystkim jasno określić zasady obowiązujące wszystkie dzieci .Wychowawca powinien rozmawiać z wychowankami na temat konieczności istnienia zasad w życiu społecznym . Można ustalić je wspólnie z dziećmi , spisać i powiesić w widocznym miejscu ( kontrakt ) . Należy również ustalić konsekwencje nie przestrzegania spisanych norm , a także nagrody dla wychowanków , którzy są koleżeńscy , pomagają innym .
Wychowawca musi bezwzględnie i konsekwentnie egzekwować spisanych norm . Zachowania agresywne wymagają od wychowawcy szybkiej i zdecydowanej reakcji . Nie powinien wchodzić w żadne dyskusje z wychowankiem , nie prowokować go pytaniami , ani swoim zachowaniem do konfrontacji , ale starać się w krótki , nie zagrażający dla dziecka sposób zaakcentować , że wydarzyło się coś niedobrego i należy to zmienić .
Wskazówki i rady podczas działania w takich sytuacjach :
użyj tylko tyle siły , ile potrzebne do rozdzielenia ( w przypadku bójki ) ,
szanuj wychowanka ( mów o zachowaniu , nie o osobie ) ,
mów krótko , jasno , zdecydowanym , mocnym głosem , patrz na dziecko , bądź poważny ,
używaj komunikatów „Ja” ( „jest mi przykro „ , „jestem zła „ ) ,
traktuj sprawcę jak osobę , która może sama wziąć odpowiedzialność za swoje czyny .
Jak postępować by zmniejszyć zachowania agresywne ?
Nie odrzucaj wychowanka agresywnego - nie przekreślaj go z góry , daj mu szansę na poprawę i pomóż mu się zmienić .
Nie kompromituj - dziecko to mały człowiek , ma swoją godność, rozmawiaj z nim indywidualnie .
Stwarzaj szansę sukcesu - daj mu możliwość wykazania się , zrobienia czegoś dobrego .
Włączaj w wartościowe prospołeczne działania .
W celu ochrony przed wpływem negatywnych wzorów pokaż granicę między dobrem a złem , dyskretnie podsuwaj sytuacje do pozytywnych działań .
Dostarczaj pozytywnych wzorców .
Nagradzaj pozytywne zachowania - pochwałą można więcej zdziałać niż krzykiem .
Zmniejszaj ilość kar .
Nie prowokuj rodziców do stosowania kar wobec dziecka .
Podkreślaj w rozmowach z rodzicami każde pozytywne zachowanie wychowanka - pokaż im , że ich dziecko może być dobre , niech rodzice utrwalają w dziecku pozytywne cechy zachowania .
1