ARTTERAPIA - TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ
Pojęcie arteterapia
Słowo „arteterapia” składa się z dwóch członów: słowa „arte” i słowa „terapia”. „Arte”, z łac. „ars, artis”, oznacza sztukę. Pojęcie arteterapia (atterapia, art - terapia) oznacza więc terapię poprzez sztukę. Terminem tym określamy zarówno muzykoterapię, biblioterapię, jak i estezjoterapię (wykorzystującą malarstwo, rysunek, rzeźbę, teatr i film).
Istnieje wiele definicji artterapii, które możemy podzielić na dwie kategorie ogólne. Pierwsza kładzie nacisk na sam proces tworzenia, a dokładniej na jego terapeutyczne, uzdrawiające właściwości. Proces twórczy pojmowany jest jako artystyczna ścieżka wiodąca do samorealizacji, której doświadczamy między innymi dlatego, że jesteśmy zdolni do spontanicznego i autentycznego wyrażania siebie. Druga kategoria obejmuje definicje oparte na założeniu, że sztuka umożliwia symboliczną komunikację przekonań, emocji, konfliktów i urazów. Wytwór może zapoczątkować dialog dziecka z terapeutą. Zadaniem terapeuty jest umożliwienie dziecku nowego zrozumienia sytuacji i osiągnięcia wglądu emocjonalnego.W praktyce łączy się oba podejścia lub stosuje jedno z nich w zależności od preferencji terapeuty i potrzeb osoby, z którą pracujemy.
Cel terapii
Terapia przez sztukę, zwana artterapią lub arteterapią, jest odwzorowaniem pierwotnego sposobu życia zakodowanego w naszej psychice. w pierwotnych kulturach życie ludzi wyrażało się tylko i wyłącznie poprzez ekspresję - rytuały i wytwarzanie własnymi rękami wszystkiego, co potrzebne do życia, było nieustającą terapią zajęciową - artterapią. To, co teraz nazywamy naturalnymi formami terapii grupowych, było codziennością społeczeństw pierwotnych - w tzw. kulturach prymitywnych ludzie na co dzień przeżywali sztukę we wszystkich jej formach: w mowie, tańcu, krzyku, czy rytmicznym zawodzeniu, zdobieniu, magicznych ceremoniach, i jednoczyli się w niej. Zabawy te, w postaci obrzędów kultowych , wzmagały przeżycia zbiorowe. Wspólnota przeżyć była absolutna dzięki, podobnie jak podczas terapii, małej liczebności grup.
Od najwcześniejszych lat dzieci odczuwają radość z tworzenia bazgrząc coś na papierze, malując, wycinając czy budując z piasku. Z czasem przestajemy czuć się artystami, jednak dalej pozostajemy pod wpływem sztuki - dbamy o estetykę wyglądu, otoczenia, chodzimy na wystawy lub do muzeów. W chwilach zdenerwowania niektórzy coś bazgrzą czy rysują na kartce papieru, słuchają muzyki, czytają poezję. Te proste aktywności pozwalają wyciszyć się, uspokoić, złagodzić stres, dają radość i przyjemność, pozwalają przekroczyć trudności emocjonalne.
Głównym celem terapii przez sztukę jest nauczenie dzieci i młodzieży rozpoznawania źródeł różnych emocji i wyrażania ich w sposób społecznie akceptowany. Odnosi się głównie do osób, których zdolności językowe nie pozwalają na wyrażanie innym swoich przeżyć. Sztuka może pomóc im w lepszym poznaniu i określeniu siebie i swoich emocji, a także stać się głównym środkiem ekspresji emocjonalnej. Często emocje trudno nazwać słowami, zdarza się, że nie można określić ich wyraźnie i jednoznacznie. Niekiedy możemy coś lubić, podziwiać, a jednocześnie bać się tego. Podobnie może być z osobami - ta sama osoba kiedyś wywoływała nasz zachwyt, teraz nawet jej wspomnienie wywołuje naszą złość, a jednocześnie bylibyśmy szczęśliwi, gdyby nas zauważała. Są sytuacje, w których nie wiemy, czy to, co czujemy do drugiej osoby to serdeczna przyjaźń, czy miłość. Czasami trudno coś wyrazić, gdyż brakuje nam słów, a taką możliwość daje , nawet najbardziej nieudolny obrazek.W twórczości plastycznej dziecko przekazuje swoją wiedzę o świecie i swój stosunek emocjonalny do jego elementów, pokazuje co widzi, jak myśli. Może także rzutować swoje urazy i konflikty na dzieło plastyczne, uwalniać się od napięć psychicznych. Wspólne tworzenie umożliwia także przeżycie sukcesu. Wykonanie pracy plastycznej, jej omówienie, prezentacja to okazja do przeżycia satysfakcji, dumy i zadowolenia. Twórczość plastyczna wykonywana w grupie ze względu na posługiwanie się kodem pozawerbalnym, a zatem uniwersalnym, sprzyja lepszemu porozumiewaniu się, komunikowaniu. Dzięki pracy w grupie dzieci uczą się rozpoznawać uczucia innych i właściwie na nie odpowiadać.
Formy wyrazu ekspresji wg Róży Popek
ekspresja ruchowo-mimiczna - ujawniona bywa poprzez gest, pozę, spontaniczny ruch (podskakiwanie, machanie kończynami), grymas twarzy, a na wyższym poziomie poprzez taniec; najwyższą formą ekspresji ruchowo-mimicznej jest pantomima.,
ekspresja ruchowo-muzyczna - wyrażana bywa pod wpływem rytmu, melodii - jako improwizowany taniec lub interpretacja tańca zalgorymizowanego; najbardziej terapeutyczna jest tzw. muzyka transowa (rytm wybijany jest na bębenku, muzyka afrykańska) oraz regae (Jamajka),
ekpresja słowna (werbalna) - ujawniana poprzez czynność modulacji głosu wyrażającego emocjonalny nastrój poprzez krzyk, śmiech, płacz, a także w intonacji wypowiedzi, np. w prozie lub poezji; ta forma ekspresji ujawnia się podczas warsztatów teatralnych i terapii poprzez dramę,
ekspresja słowno-muzyczna - ujawnia się w spontanicznym nuceniu improwizowanych melodii i tekstów piosenek; często następuje interpretacja algorytmów wyuczonej melodii bądź słów,
ekspresja muzyczna - ma związek z ekspresją słowno-muzyczną; ujawnia się w improwizowanej grze na instrumentach muzycznych lub jej pozorowaniu, np. wystukiwaniu rytmu, naśladowaniu dźwięków charakterystycznych dla danego instrumentu (trąbienie trąbki),
ekspresja plastyczna - obok zabawy najbardziej powszechna forma ekspresji; jest wrodzona - dzieci w wieku poniemowlęcym samoistnie sięgają po wszystko, co pozwala im rysować, malować, lepić, montować, itd.,
ekspresja zabawowa - łączy w sobie wszystkie formy ekspresji twórczej, ujawnia się w zabawach iluzyjnych, inscenizacyjnych, konstrukcyjnych, ruchowych i muzyczno-ruchowych; ekspresja twórcza w swoich różnych formach zapobiega jednostronnemu rozwojowi intelektu, a przede wszystkim pozwala zachować zdrowie psychiczne, między innymi poprzez uruchomienie różnych rodzajów aktywności psychicznej; ekspresja zabawowa pozwala nawiązać społeczne kontakty z rówieśnikami ; jako forma czynnego działania staje się źródłem radości, drogą samorealizacji i rozwoju.
Dla kogo
W zajęciach mogą uczestniczyć wszystkie dzieci niezależnie od wieku, stanu zdrowia, sprawności intelektualnej i nasilenia zaburzeń emocjonalnych. Artterapia wykorzystywana jest jako metoda wspierająca leczenie psychiatryczne, w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo i przewlekle chorymi. Dużym powodzeniem cieszy się w pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami zachowania czyli socjoterapii, a także w resocjalizacji.
Struktura zajęć
Każde spotkanie powinno mieć podobną, zbliżoną strukturę. Zajęcia rozpoczynamy od wprowadzenia, od aktywności sprzyjających zrelaksowaniu i powstaniu poczucia bezpieczeństwa. W części wstępnej można porozmawiać z dziećmi o tym co działo się na poprzednim spotkaniu, jak minął dzień, co wydarzyło się w drodze na zajęcia, itp. Następnie, zależnie od nastroju grupy, jej energii, proponujemy gry i zabawy wyciszające lub energetyzujące. Poprzez aktywność ruchową, często w połączeniu z muzyką i śpiewem, doprowadza się do pobudzenia możliwości twórczych. Następuje też przypomnienie głównych reguł i zasad obowiązujących w czasie spotkania ( nie malujemy dzieła sztuki, nie oceniamy prac, nic nas nie ogranicza, nie ma „dobrych” i „złych” sposobów malowania czy rysowania, każdy przez sztukę wyraża to, co czuje). Część ta trwa 10-20 min. Po niej następuje właściwa sesja trwająca z reguły 20-30 min. Na koniec następuje omówienie, które skłania uczestników do zastanowienia się i nazwania własnych spostrzeżeń i odczuć.
Tematykę zajęć dobiera prowadzący w oparciu o:
znajomość potrzeb i preferencji uczestników;
obserwację zachowań i wypowiedzi podczas poprzednich zajęć;
szczegółową analizę kolejnych prac.
Temat powinien być sformułowany dość płynnie, tak by każdy uczestnik mógł zrozumieć go i zinterpretować na swój sposób, zgodnie ze swoimi potrzebami.
Ćwiczenia należy dobierać tak, by podczas spotkania dziecko mogło :
wyrazić swoje potrzeby, emocje i konflikty;
opowiedzieć o tym co je spotkało w różnych sytuacjach ( w domu, w szkole, na podwórku itp.);
nawiązać niewerbalny dialog z terapeutą, rówieśnikami lub rodzicami;
współpracować i uczestniczyć w aktywności grupy;
samodzielnie podejmować decyzje i eksperymentować;
odreagować emocje;
zrelaksować się.
Działania plastyczne powinny być tak zaplanowane, by nie zrażać do ich wykonania tych, którzy negatywnie oceniają swoje zdolności plastyczne. Małe dzieci bardzo chętnie wypowiadają się przy pomocy rysunku. Starsze, poddane edukacji szkolnej i ocenie, pozbawiają się tej formy ekspresji, co być może wiąże się również ze wzrostem samokrytycyzmu i konfrontacją swoich prac z dziełami sztuki. Jednakże młodzież i dorośli chętnie korzystają z aktywności plastycznej w atmosferze bezpieczeństwa psychicznego, którą stwarza akceptacja treści i formy pracy oraz powstrzymanie się od oceny, tak charakterystycznej dla szkolnej edukacji plastycznej. Dlatego w artterapii wykorzystuje się takie techniki plastyczne i tematykę, które każdemu umożliwią wypowiedzenie się. Odchodzi się więc od plastyki figuratywnej i realistycznej na rzecz kolorystyki, abstrakcji, faktury.
Możemy zaproponować dzieciom zajęcia z wykorzystaniem bazgrot. Na przykład dowolne bazgranie w milczeniu lub przy muzyce, prawą lub lewą ręką, obiema jednocześnie, kolorowanie, uzupełnianie poprzez dorysowanie pasujących elementów, przedstawianie różnych stanów emocjonalnych. W parach może to być spacer po kartce papieru, podążanie za drugą osobą, dyskusje i „rozmowy” o różnym zabarwieniu emocjonalnym, zdobywanie przestrzeni kartki.
Na różne sposoby możemy wykorzystać w pracy z dziećmi kolor. Może to być sprawdzanie jakie kolory są dla nich przyjemne, a które nieprzyjemne, malowanie tylko określonymi kolorami, malowanie obiema rękoma, trzymając w jednej ręce kolor , który się lubi, a w drugiej - którego nie lubi, wyrażanie emocji kolorem (wykonanie kolorowego koła emocji i malowanie obrazów na każdą z nich), kolorowanie postaci - siebie, swojej rodziny, kolorowanie ilustracji do opowiadań, kolorowanie muzyki.
Często wykorzystuje się w pracy różne materiały, np. nici, wełnę, kartony, klej, gazety, glinę, plastelinę, itp. Pracę można zacząć od badania materiałów o różnej fakturze. Dziecko stara się poznać materiał wszelkimi dostępnymi sposobami - dotykanie, obmacywanie z zamkniętymi oczami, różnymi częściami dłoni, ciała, potrząsanie, zgniatanie, podrzucanie, następnie stara się nazwać emocje i różne skojarzenia, które wywołuje kontakt z materiałem. Dziecko może wyrazić swoje emocje także w sposób nie werbalny - gestem, oznaczyć kolorem. Można sporządzić także książeczkę dotykową, w której poszczególne materiały zostaną umieszczone wg wybranych kryteriów, czy skojarzeń dziecka. Podobnie postępujemy w pracy z tworzywami przekształcalnymi. Najpierw dziecko bada je i opisuje swoje wyraża, myśli, skojarzenia. Przeprowadza „dialog” z tworzywem - sprawdza co można z nim zrobić. Dotyka, naciska, rwie, ugniata, wałkuje. Możemy poprosić dziecko o sprawdzenie jak zachowuje się materiał podczas prób: ciągnięcia, skręcania, łączenia, zgniatania, rwania na kawałki, itd. W dalszej pracy dziecko może oklejać różne przedmioty tworzywami czy formować z nich dowolne kształty.
Z prac, które powstają w czasie zajęć, warto sporządzić album, książkę lub dziennik. Zamieszczone w nich prace powinny być datowane. Ważne jest napisanie o każdej kilku słów - może to być tytuł, skojarzenia jakie nasunęły się dziecku, opis użytych linii, kształtów, kolorów, coś co nas zaskoczyło, zainteresowało. Zapisujemy również wszelkie uwagi, które nasunęły się po czasie i zaznaczamy datę zapisu. Najwygodniej robić to na odwrocie prac. Warto co pewien czas powracać razem z dzieckiem do jego albumu i wspólnie go przeglądać. Przekonuje to dziecko, że jego prace są wartościowe, że szanujemy nie tylko jego osobę, ale również jego pomysły i wytwory. Daje to także obraz tego, jak zmieniają i rozwijają się jego pomysły, jak doskonali się umiejętność wyrażania emocji i przeżyć.
Zasady
Okazujemy każdemu dziecku szacunek i dajemy wsparcie emocjonalne. Podziwiamy je, sposób, w jaki tworzy i jego wytwory.
Nie komentujemy, nie interpretujemy i nie oceniamy żadnego wytworu. Ważny jest proces tworzenia, a nie jego efekt końcowy.
Dziecko nie musi być artystą i posiadać żadnych talentów plastycznych. Rysując ma zaufać swojej intuicji, samo wybierać kolory, linie i kształty. Proces twórczy, to że coś powstaje, ma sprawiać mu radość. Powinno być przekonane, że to co robi, jest dobre i ma sens.
W czasie pracy ważna jest spontaniczność i swoboda. Dziecko musi wiedzieć, że akceptujemy jego pomysły.
Ono jest twórcą i ekspertem swojej pracy. Nikt nie wie więcej o jego pracy, nikt nie zna lepiej jego zamiarów.
Każde dziecko uczestniczy i korzysta z zajęć na dostępnym sobie poziomie.
Scenariusze zajęć powinny być tak skonstruowane, aby umożliwiały:
określenie preferencji dziecka do wybranego medium (np. lubię - nie lubię takiej kreski, koloru),
wyrażanie podstawowych emocji ( np. złość, miłość),
pracę nad łagodzeniem i łączeniem różnych emocji (przeciwieństwa, łagodzenie kontrastów, zmiana znaku emocji poprzez przemalowanie)
wyrażanie nastroju i stosunku emocjonalnego do różnych osób, przedmiotów zdarzeń,
określanie siebie, oznaczenie i wyrażenie własnych stanów emocjonalnych oraz marzeń,
projektowanie zmian i stosunku do przyszłości,
odczytywanie i oznaczanie emocji występujących u innych.
Terapeuta
Zajęcia mogą prowadzić osoby, które:
pracowały już z dziećmi zaburzonymi emocjonalnie i upośledzonymi umysłowo i są nastawione przede wszystkim na nawiązanie kontaktu i porozumienie się z dzieckiem, a nie na sukcesy edukacyjne, których miernikiem jest opanowanie kolejnej partii materiału,
potrafią wykorzystywać w swojej pracy paradoks i humor sytuacyjny,
dobrze bawią się podczas wykonywania większości zaproponowanych w programie aktywności (cieszy je kiczowaty obrazek, grafomański wiersz, łabędzi taniec - potrafią same spontanicznie wykonywać takie „numery” i życzliwie podziwiają osiągnięcia innych).
Możemy być marnymi aktorami lub statystami, ale nigdy biernymi obserwatorami.
Rozwój twórczości osób upośledzonych umysłowo
W rozwoju nieprofesjonalnej aktywności artystycznej wyróżniamy 3 stadia ( wg J. ZINKERA ) :
1) Przełamywanie oporu przed rysowaniem lub malowaniem - rysunek jest dość prymitywny i ma rytmiczną symetrię, często zamalowywany jest środek kartki, poszczególne znaki bywają przypadkowe i są oddalone od środka;
2) Początki rysunku - rysunek jest bardziej odważny, zajmujący całą przestrzeń kartki, z jednorodnego początkowo tła zaczynają wyłaniać się kształty, poszczególne pola stają się coraz bardziej wyraźne;
3) Rozwinięte tematycznie rysunki - przestrzeń wypełnia wiele zintegrowanych w całość szczegółów, dzieło zaczyna mieć bogatą i kontrapunktową strukturę.
Wg ZINKERA rysunki wykazują te same cechy co zmieniające się podczas terapii uczucia :
przejście od fragmentaryczności do integracji;
pojawienie się figury i tła w rysunku odpowiada pojawieniu się figury i tła w świadomości.
Dzieci upośledzone umysłowo i autystyczne nie zawsze osiągają wymienione stadia. Często mają trudności nie tylko w nazwaniu emocji, ale i w ich wyrażeniu ( mimicznym i pantomimicznym) w zrozumiały dla otoczenia sposób. Nie potrafią również wskazać i rozróżnić źródła swoich stanów emocjonalnych. Terapia przez sztukę jest szansą na to, by mogły poznać, uporządkować, wyrazić i zrozumieć własne emocje, odreagować nadmierne napięcie emocjonalne w sposób akceptowany przez otoczenie, a także „upostaciować” dominujący nastrój. Daje szansę nie tylko rozwoju bardziej złożonego doświadczania świata i siebie w tym świecie, ale przede wszystkim prowokuje do samodzielnego wysiłku i stabilizuje uwagę na jego efektach. Aby było to jednak możliwe dziecko musi najpierw :
osiągnąć odpowiedni poziom dojrzałości neuromięśniowej, opanować ruchy i gesty umożliwiające rysowanie i malowanie;
dostrzec związek między śladem na papierze a ruchem kredki czy pędzla;
dostosować ruchy do technik i narzędzi pracy;
dostosować działania do widocznych efektów.
Nieudolne początkowo prace dzieci są nie tylko odzwierciedleniem niskiego poziomu rozwoju sensorycznej świadomości otoczenia, ale także braku precyzyjnej kontroli mięśni i zdolności do dłuższej koncentracji uwagi na pracy. Kiedy dziecko potrafi już przyjąć wygodną i sprzyjającą malowaniu i rysowaniu postawę, długo trzeba czekać aż pojawi się świadoma koncentracja uwagi na papierze i pozostawianych na nim śladach. Ważne jest, aby stworzyć takie środowisko i przestrzeń wokół dziecka, aby poczuło się ono bezpiecznie, otrzymało od dorosłego wsparcie, pozwalające na użycie zaoferowanych mu materiałów. Ponadto musi ono poczuć autonomię i nieograniczoną wolność wyboru. Każdy pozostawiony przez dziecko ślad na papierze, powinien być przez nas podziwiany i odbierany jako przejaw ważnej i cenionej aktywności. Wzmocni to zadowolenie dziecka ze swobody i radosnej zabawy materiałem plastycznym. Kiedy dziecko jest zrelaksowane i cieszy je wykonywana aktywność, osiągnęliśmy cel zajęć. W pierwszym etapie pracy z głębiej upośledzonymi umysłowo liczy się przede wszystkim samo spotkanie z materiałem, aktywność niż produkt końcowy. Emocje wyrażane są tu różnymi ruchami pędzla, współtowarzyszącymi gestami, sposobem manipulowania materiałem. Obserwacja zachowania dziecka jest ważniejsza niż analiza wytworu końcowego. Spójrzmy przez chwilę na dziecko w trakcie rysowania. Siedząc na krześle pochyla się , robi różne miny, bierze jeden flamaster, potem następny, kreśli linie proste, linie krzywe, potem je łączy, niekiedy w zupełnie nieoczekiwany sposób. Cała jego osoba, ciało i umysł starają wyrazić się jakąś ideę i uczestniczą w narodzinach nowego przedmiotu - rysunku czy malunku. Jaka by nie była zawartość i jakość tego rysunku, tej bezkształtnej bazgraniny czy reprezentacji jakiejś rzeczywistości, chodzi tu o osobiste dzieło, istniejące jeszcze przed chwilą jedynie w wyobraźni swojego twórcy. Rysunek mówi o tym kim jestem, ponieważ kreski zostały wykonane moimi własnymi gestami, są więc wyrazem i chwilowym przykładem mojego istnienia, moich myśli, mojego wnętrza. Mówiąc wprost sztuka jest autoekspresją.
Stopniowo jak doskonalą się umiejętności techniczne dziecka, zaczyna ono dostrzegać związek między ruchem dłoni a śladem pozostawianym na papierze. U dzieci upośledzonych umysłowo dominują sztywne schematy - trzymanie się środka kartki, używanie tylko jednego koloru czy powtarzanie określonego kształtu.
Istnieje związek pomiędzy funkcjonowaniem społecznym dzieci upośledzonych umysłowo a ich różnymi zachowaniami podczas kontaktów z rówieśnikami Wiele z nich używa różnych strategii terytorialnych po to, aby określić granice własnego ja. Podczas malowania może łączyć się to z preferowaniem centrum lub peryferii kartki. Daje nam to informacje o potrzebach emocjonalnych dziecka. Stosunek do granic kartki wiele mówi nam na temat odnoszenia się do fizycznych i przestrzennych aspektów świata zewnętrznego. Często w pracach dorosłych upośledzonych pojawia się obsesja organizacyjna wynikająca z potrzeby życia w świecie uporządkowanym, rygorystycznym, którego ład zewnętrzny może kompensować słabość „organizacji wewnętrznej”.
Wraz z upływem terapii dziecko zaczyna badać różne możliwości użycia kolorów i kształtów, tolerować kontrasty, akceptować zmianę koloru, formy, stosunek do granic przestrzennych staje się bardziej płynny. Uwidacznia się też związek nastroju i aktualnie przeżywanych emocji z malowaniem. Mogą pojawić się symbole będące próbą porozumienia się z terapeutą. Dzieci upośledzone umysłowo, które doznały w swoim życiu wiele społecznej i psychologicznej deprywacji, uczestnicząc w terapii przez sztukę kreują swoje potrzeby. Jest to odbierane przez otoczenie bardziej przychylnie niż próby ich bezpośredniej ekspresji. Powstające w czasie zajęć wytwory służą nie tylko komunikacji dziecka z terapeutą. Przede wszystkim stanowią pozytywne wzmocnienie dla dziecka i są źródłem natychmiastowej i bezpośredniej przyjemności.
Opracowanie: mgr Katarzyna Kucharska-Józefowicz
Bibliografia
M. Piszczek: Terapia zabawą. Terapia przez sztukę. CMPPP Warszawa 2002.
K. Sawicka (red.): Socjoterapia. CMPPP Warszawa 1999.
P. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart: Rysunek dziecka. WSiP Warszawa 1993.
www.artedukacja.net