Wyjaśnij pojęcia: (¼ + ¼ = ½ pkt)
Urodzajny półksiężyc - pas ziem na Bliskim Wschodzie (tereny Syrii i Mezopotamii), na nim zajęto się uprawą pszenicy, jęczmienia, prosa, potem rośliny strączkowe i figi, jeszcze później winna latorośl - panował tam ciepły i wilgotny klimat (pierwsze wzmianki ok. 9000lat p.n.e.)
Krąg Cywilizacyjny -
Cywilizacja - wyższy typ kultury, który powstaje, gdy w danym społeczeństwie pojawia się pismo, prawo, państwo, rozwinięte życie duchowe (religia, sztuka, literatura) oraz postęp techniki i wiedzy praktyczne. Najstarszą cywilizacją byli Sumerowie, którzy osiedlili sie na terenie Mezopotamii ok 3500 r. p.n.e.
Urbanizacja - to proces rozwoju istniejących miast i powstawania nowych. Urbanizacja na Bliskim Wschodzie zapoczątkowała epokę cywlizacji posługującej się pismem.Miasto było ośrodkiem władzi i administracji. Najstarszymi miastami były: Jerycho (ok 8000 r. p.n.e.) i Catal Huyuk (ok. 7000 r. p.n.e.), jednak były onie nietrwałe (obydwa upadły po 1000 r. istnienia)
Rewolucja miejska - gwałtowe powstawanie miast-państw na Bliskim Wschodzie, szczególnie w obrębie Mezopotamii, również dzieki powstaniu miast ludzie z koczowniczego trybu życia przeszli na osiadły tryb życia zajmując się rolą
Imperium - państwo, które panuje nad ogromnym, podbitym terenem, najstarszym imperium było państwo Sargona z Akadu (XXIVw.p.n.e.), największym imperium Starożytnego Wschodu było państwo perskie (powstałe w VI w. p.n.e., przetrwało ponad 200lat)
Pismo ideograficzne - pismo oparte na ideogramach, tzn. znakach reprezentujących semantyczne jednostki językowe, Charakter ideograficzny miały hieroglify egipskie, pisma wielu plemion indiańskich Ameryki Północnej i Środkowej, niektórych murzyńskich ludów Afryki, wielu plemion polinezyjskich i australijskich oraz początkowo pismo klinowe. Fazę ideograficzną przeszło w swej ewolucji także pismo chińskie.
Pismo sylabiczne - rodzaj alfabetu, w którym jedna litera reprezentuje zasadniczo całą sylabę wraz z "domyślną" samogłoską, Ojczyzną większości alfabetów sylabicznych są Indie, gdzie używa się obecnie kilkudziesięciu odmian tego rodzaju pisma dla różnych języków. Wywodzą się one wszystkie od starożytnego pisma brahmi, zaś odmianą najbardziej rozpowszechnioną jest pismo dewanagari używane do zapisu m. in. sanskrytu i hindi. Dzięki indyjskiej emigracji i wpływom kulturowym Indii, alfabety sylabiczne trafiły także do Azji Południowo-Wschodniej i Tybetu.
Pismo fonetyczne - system pisma, który składa się ze znaków oddających jedynie dźwięki, pismo fonetyczne wynaleziono w 2. połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji. Zapisywano wówczas tylko spółgłoski. W późniejszych wiekach został on uzupełniony przez Greków o zapis samogłosek, dzięki czemu powstał alfabet.
Satrapia - okręg administracyjny w starożytnym Iranie, zarządzany przez satrapę. Podział administracyjny na satrapie wprowadzili Achemenidzi. Teren satrapii zazwyczaj pokrywał się z terenem dawnego państwa lub terenem zajmowanym przez lokalne ludy, choć podziały administracyjne zależały od panującego: Duże satrapie były dzielone na mniejsze prowincje, władców których także zwano satrapami albo z grecka hiparchami, Niekiedy dwie satrapie były przyznawane jednemu dostojnikowi. W okresach, w których następowało osłabienie władzy centralnej w państwie, satrapie uzyskiwały praktycznie niepodległość, szczególnie kiedy satrapa łączył władzę cywilną i wojskową w swojej satrapii. Rebelie satrapów stały się częstym zjawiskiem w V w p.n.e.
Religia - więź człowieka z Bogiem/bogami (lub z tym, co uznane jest za święte i boskie), która przejawia się w określonej wierze, kulcie i organizacji. Religie dzielimy na politeistyczne (wiara w wielu bogów, np. Greków - Zeus, Hera i itp) i na monoteistyczne (wiara w jednego Boga - np. Jahwe w judaizmie)
Mit - opowieść, w której występują bogowie i legendarni bohaterowie, pełna niezwykłych przygód, poruszająca zagadnienia dobra i zła, życia i śmierci, etc. Najbardziej znanymi dziełami były eposy Homera "Iliada" i "Odyseja" i poemat Hezjoda "Narodziny bogów"
Partykluaryzm religijny - przekonanie o związku jednego z jednego ludu z jego bóstwem opiekuńczym, które nie sprzyja innym, zabranie posągu bóstwa opiekuńczego było symbolem uprowadzenia do niewoli całego podległego mu ludu, wg wielu religii w tamtych czasach przykładem jest tu judaizm i Jahwe
Uniwersalizm religijny - akceptacja celów i środków stawianych sobie przez różne wyznania, uznanie, że Bóg czczony przez różne religie jest tym samym Bogiem
Teologia - nauka zajmująca się badaniem natury boskiej oraz stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy istotą boską a światem, ze szczególnym uwzględnieniem relacji między istotą boską a ludźmi, Teologia zakłada prawdziwość wierzeń religijnych, co odróżnia ją od filozofii religii, która nie zakłada ich prawdziwości. Termin teologia w klasycznej literaturze greckiej jest używany w znaczeniu "dyskurs dotyczący bogów czy kosmologii ". Arystoteles podzielił teoretyczną filozofię na mathematike, phusike i theologike. Ta ostatnia odnosiła się raczej do metafizyki i dla Arystotelesa oznaczała dyskusję nad naturą bogów.
Panteon (gr. pantheon: pan - wszystek + theos - bóg) to:
- w religiach politeistycznych - ogół bóstw,
- w sztuce starożytnej Grecji i Rzymu - świątynia poświęcona wszystkim bogom.
Panteony były popularne zwłaszcza w okresie cesarstwa rzymskiego. Najbardziej znanym zabytkiem tego okresu jest Panteon w Rzymie
Politeizm - wiara w wielu bogów, w starożytności prawie wszystkie religie oprócz judaizmu były religiami politeistycznymi, np. Grecy w wierzyli w Zeusa, Herę, Posejdona, Hadesa, etc.
Monoteizm - wiara w jednego Boga, przykładem religii minoteistycznej w starożytności był judaizm, Bogiem był tu Jahwe ("Jestem, który jestem")
Zoroastrianizm - religia politeistyczna persów, oparta na reformach reformatora Zoroastera, żyjącego w VII/VI w. p.n.e., głównym bogiem był Ahura-Mazda, jej wyznawcami byli głównie królowie
Hinduizm - religia politeistyczna, wywodząca się z Indii, ostatecznym celem człowieka jest zespolenie z Najwyższym Bogiem, jego wyznawcy wierzą, że dusza ludzka przechodzi różne wcielenia (reinkarnacja)
Buddyzm - religia politeistyczna, wywodząca się z Indii, oparta na naukach Buddy, wg jego nauki człowiek powinien pozbyć się wszystkich ziemskich pragnień (przyczyny cierpienia) i osiągnąć nirwanę (stan całkowitego wyzwolenia ducha, uwolnienie od bytu jednostkowego)
Konfucjonizm - religia politeistyczna, wywodząca się z Chin, oparta na reformach Konfucjusza (Kung-fu-tsy, VI/V w. p.n.e.), nauczał, że harmonijne życie polega na słusznym postepowaniu, zgodnym z tradycyjnymi normami, ale nie odwoływał się do bogów.
Judaizm - religia monoteistyczna Żydów, którzy wierzyli, że Bóg jest stwórcą całego świata i wszyscy ludzie pochodzą od stworzonej przez Niego pary ludzkiej, Adama i Ewy, uważali również, że są narodem wybranym, gdyż Bóg zawarł Przymierze z przodkiem narodu Izraela - Abrahamem. Dla Żydów Bogiem jest Jahwe ("Jestem, który jestem"), od judaizmu wywodzi się chrześcijanizm
Prorocy - osoby będące w kontakcie z Bogiem, będące jego "ustami" na ziemi, w okresie niewoli babilońskiej (587 - 538 r. p.n.e.) prorocy nauczali, przepowiadali co się stanie oraz nawoływali do trwania wierze, jednym z bardziej znanych proroków był Jeremiasz
Polis - wspólnota obywateli, objemująca miasto wraz z okolicą, a więc zwykle niewielkie terytorium (nie licząc Sparty i Aten, dwóch największych poleis), liczyła kilka lub kilkanaście, rzadko kilkadziesiąt tysięcy obywateli; forma państwa stosowana w starożytnej Grecji, Fenicji, Mezopotamii, nazywana także państwem - miastem
Agora - główny plac, rynek w miastach starożytnej Grecji. Centrum wokół którego toczyło się życie polityczne i religijne. Czasami odbywały się na agorze zgromadzenia obywateli, Wejście do agory miało niekiedy formę imponującej bramy, np. w Efezie, Priene czy Milecie. Do najbardziej znanych agor należy agora ateńska. Rzymskim odpowiednikiem agory było rzymskie Forum.
Oligarchia - ustrój, w którym decydujący głos miała rada i urzędnicy, w którym ograniczono liczbe pełnoprawnych obywateli na podstawie ich majątku, polis o takim ustroju była Sparta.
Demokracja (demos - lud, kratos - siła, władza) - ustrój, w którym decydujący głos w państwie miało zgromadzenie obywateli, polis o takim ustroju były Ateny
Tyrania - specyficzna forma władzy, tyranem nazywano kogoś, kto objął władzę, nie mając ki temu zadnego prawa. Nie oznaczało to, że rządził źle czy okrutnie (tak dzis rozumie sie to słowo). Często rządy tyranów były okresem rozwoju i pomyślności polis. Najbardziej znanym tyranem był Pizystrat - rządził w Atenach w VI w. p.n.e.
Falanga - zwarty oddział bojowy greckiej, a potem macedońskiej i hellenistycznej piechoty. Powstała w VII w. p.n.e., grecy walczyli w takim szyku m.in w bitwie pod Maratonem (490r. p.n.e.) w bitwie pod Platejami (479 r. p.n.e.), Kres falangom przyniosły rzymskie legiony walczące w bardziej elastycznym szyku manipularnym. Klęski armii hellenistycznych pod Kynoskefalej (197 rok p.n.e.), Magnezją (190 rok p.n.e.) i Pydną (168 rok p.n.e.) zakończyły wielowiekowe panowanie falangi na polach starożytnych bitew.
Hoplita - ciężkozbrojny piechur armii greckiej, walczący w zwartym szyku - falalndze, uzbrojony w włócznię (ok. 2.5 metra długości), krótki miecz, tarczę, hełm, pancerz, nagolenice, Początek końca hoplitów nastąpił w roku 338 p.n.e. pod Cheroneją gdzie sprzymierzone armie greckie sromotnie przegrały z uzbrojonymi w długie sarissy Macedończykami Filipa II i jego syna Aleksandra.
Sympozjon - w starożytnej Grecji część zebrania towarzyskiego - uczty, która następowała po głównym posiłku. Biesiadnikami byli wyłącznie mężczyźni o podobnym statusie społecznym. Obsługiwali ich młodzi urodziwi niewolnicy obojga płci. Na sympozjonach bywały także kobiety, zwane heterami, które tańczyły, grały na aulosie, a także świadczyły usługi seksualne. Inne wolno urodzone kobiety nie brały w niej udziału, co było konsekwencją odsunięcia greckiej kobiety od uczestnictwa w życiu politycznym wspólnoty.
Hetera - w starożytnej Grecji grupa zawodowych kurtyzan. Różniły się od zwykłych prostytutek niezależnością i dość wysoką pozycją towarzyską. Inna nazwa to córa Koryntu. W okresie Grecji klasycznej hetery były często bogatymi i wykształconymi kobietami, które prowadziły swobodny tryb życia, ale zarazem były towarzyszkami ważnych osobistości, jak wodzowie, politycy czy filozofowie
Filozofia - nauka zajmująca sie przyczynami całej rzeczywistości; wyjaśnia, skad się wzięły wszystkie rzeczy, kim jest człowiek, jak poznawać świat i do czego dążyć w życiu, znanymi filozofami byli: Tales z Miletu, Herakilt z Efezu (filozofowie przyrody), Sokrates ("Wiem, że nic nie wiem"), Platon i Arystoteles
Antropomorfizm - zabieg językowy, polegający na nadawaniu nie będącym ludźmi przedmiotom, pojęciom, zjawiskom, zwierzętom itp. cech ludzkich i ludzkich motywów postępowania. Często odnosi się do wyobrażenia bogów na obraz i podobieństwo człowieka, przykładem są tu bogowie greccy tworzeni na wzór człowieka, mający zbliżony wygląd, cechy, jak człowiek
Idealizm -
Hellenizm - inaczej epoka hellenistyczna, tj. epoka po śmierci Aleksandra Wielkiego (323 r. p.n.e.), również nurt w kulturze, z tego okresu powstały takie dzieła jak: Kolos Rodyjski, Nike z Samotraki, Wenus z Milo
Racjonalizm - - filozofia zakładająca możliwość poznania prawdy z użyciem samego rozumu - w wersji mocnej negujący rolę innych sposobów poznania: danych zmysłowych, doświadczenia, intuicji etc.; w wersji słabszej uznających drugorzędną ich rolę. Filozofia racjonalistyczna została zapoczątkowana w filozofii greckiej (eleaci)
Republika (ustrój republikański) - państwo o ustroju demokratycznym, w którym najważniejszym organem władzy państwowej jest zgromadzenie obywateli, a główne (lub wszystkie) urzedy pochodzą z ich wyboru, republika w Rzymie (509r. p.n.e. - ok. 50 r. p.n.e)
Konsul - najwyższy urzędnik w republice rzymskiej, miał prawo dowodzić wojskiem, zwoływać zgromadzenia i prowadzić obrady senatu, było ich 2
Senat - w jego skład wchodzili wszyscy urzędnicy aktualnie sprawujący urząd oraz po zakończeniu jego kadencji, senat współpracował z urzędnikami, prowadził politykę zagraniczną i wstępnie zatwierdzał projekty ustaw wnoszące prze zgromadzenie (liczył początkowo 300, potem 600 członków)
Cenzor - urzędnik, który sporządzał listę członków senatu, przeprowadzał spis i podział obywateli na klasy majątkowe, było ich 2
Kwestor - urzędnik skarbowy, który przydzielony był wyższym urzędnikom do zarządzania ich finansami, w I w. p.n.e był to najniższy urząd dający wstęp do senatu
nobilowie - urzędnicy i senatorowie z wyższych warstw społecznych, zamożni i pochodzący z znakomitych rodów (łac. nobiles - "znakomici")
Pryncypat - system władzy wprowadzony przez Oktawiana Augusta, chaeakterystyczne dla pryncypatu było wprowadzenie istotnych zmian przy jednoczesnym zachowaniu pozorów ustroju republikańskiej, ceasrz był jednocześnie konsulem, trybunem ludowym i najwyższym kapłanem (princeps senatus - "najpierwszy z senatorów")
Cesarz - władca absolutny w Rzymie w czasach Cesarstwa i Pryncypatu
Legion - podstawowa i największa jednostka taktyczna armii rzymskiej złożona przede wszystkim z ciężkozbrojnej piechoty. W pierwszych trzech wiekach imperium armia rzymska liczyła od 25 do 34 legionów. W wyprawach legionów uczestniczyli również kamieniarze, cieśle, inżynierowie i inni rzemieślnicy. Legionista był uzbrojony w: hełm (galea), tarczę (scutum) - najpierw owalna, później prostokątna, pancerz (zbroja łuskowa lub kolczuga, później zbroja segmentowa), ciężka włócznię (hasta) lub oszczepy (pilum), krótki, obosieczny miecz (gladius)
Prowincje - jednostki administracyjne imperium rzymskiego, tworzone na podbitych terytoriach (poza Italią). Liczba i rozmiary poszczególnych prowincji zmieniały się na przestrzeni dziejów Imperium w zależności od warunków zewnętrznych i polityki wewnętrznej. Pierwszą rzymską prowincją była wyspa Sycylia, podbita w 245 p.n.e. w czasie I wojny punickiej
Bazylika - obecnie tą nazwą określa się w architekturze typ kościoła wielonawowego, z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych. Pierwotnie bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku w starożytnych Atenach. Urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i pełniła rolę hali targowo-sądowej. Drogą naśladownictwa bazyliki rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Z czasem bazyliką zaczęto też nazywać największą, reprezentacyjną salę w willach rzymskiej arystokracji
Forum - rynek lub publiczny plac w świecie rzymskim - najważniejsze miejsce rzymskich miast. Zazwyczaj miał prostokątny kształt i zdobiły go kolumnady, świątynie oraz budowle publiczne. Odbywały się na nim sądy, a kupcy mieli tam swoje stoiska. Zdarzało się, że miasta miały kilka forów (np. Rzym). Najsłynniejszym forum jest bez wątpienia Forum Romanum, którego ruiny wciąż można podziwiać w centrum Rzymu. Greckim odpowiednikiem forum jest agora.
Termy - łaźnie rzymskie, to kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinach, najstarsze termy z II w. p.n.e., zostały odkopane w Pompejach, budowane były nie tylko w Rzymie ale na terenie całego imperium
Ewangelia - część nowego Testamentu, opisuje życie i działalność Jezusa, napisana przez 4 Ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza, Jana, pod wpływem natchnienia biblijnego.
Diaspora - słowo pochodzenia greckiego. Oznacza ono rozproszenie członków danego narodu wśród innych narodów lub też wyznawców danej religii wśród wyznawców innej. Nazywa się tak również społeczność rozproszonych osób.
Katakumby - podziemne nekropolie (cmentarze), w których oddawano cześć pochowanych tam męczenników. Nie były to miejsca schronienia i tajnego kultu pierwszych chrześcijan
Synod - w kościele katolickim zebranie przedstawicieli duchowieństwa i świeckich, Teoretycznie pierwszy synod odbył się w Jerozolimie w 50 roku (zwany również Soborem Apostolskim)
Sobór powszechny - w Kościołach chrześcijańskich - spotkanie biskupów całego Kościoła w celu ustanowienia praw kościelnych (kanonów soborowych) i uregulowania spraw doktryny wiary i moralności. Początkowo sobory były zwoływane przez cesarzy rzymskich (bizantyjskich). Sobory Kościoła rzymskokatolickiego (nie uznawane przez pozostałych chrześcijan, w tym prawosławnych i protestantów) są zwoływane przez papieża
Dominat - termin używany przez współczesnych historyków na określenie ustroju Cesarstwa Rzymskiego (III w.) po reformach Dioklecjana. Charakteryzowała go absolutna władza cesarza używającego tytuł dominus et deus (pan i bóg).
Islam - religia monoteistyczna, druga na świecie pod względem liczby wyznawców po chrześcijaństwie, Bogiem jest Allah, Mahomet i Jezus Chrsytus są jego prorokami