"Bóg jest adresatem odbiorc¹ cz³owiek? Bóg jako adresat wypowiedzi lirycznej na przyk³adzie wybranych tekstów."
Trudno by³oby zrozumieæ kulturê europejsk¹ nie pamiêtaj¹c o tym, sk¹d ona wyp³ywa : ze œwiata antycznego i ze œwiata chrzeœcijanskiego. Kultura i literatura polska kszta³towa³a siê tak¿e w orbicie oddzia³ywania grecko-rzymskiego antyku i ogromnego wp³ywu Biblii. Koœció³ by³ niemal jedynym inspiratorem nauki i sztuki. Kszta³towa³ duchowe oblicze cz³owieka. Twórczoœæ artystyczn¹ inspiruje Biblia, która ma du¿y wp³yw na ¿ycie cz³owieka. Bóg jest stale obecny w wielkich dzie³ach literackich.
Jan Kochanowski - najwybitniejszy poeta polskiego odrodzenia w swojej bogatej twórczoœci podejmowa³ ró¿norodne tematy. Wybitny znawca odrodzenia, Jerzy Ziomek okreœla stanowisko Kochanowskiego jako humanizm chrzeœcijanski. Potwierdzeniem tego jest wizerunek Boga w psalmach i hymnie "Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary". Jednych z najpiêkniejszych jest psalm VIII, który nale¿y do pochwalnych i m¹droœciowych. Poeta zwraca siê do Boga, chwali go za to, ¿e cz³owieka uczyni³ "niewiele mniejszym od niebieskiej mocy", ¿e da³ cz³owiekowi w³adzê nad dzie³ami swoich r¹k: Cz³owiek chocia¿ tak ma³y na tle wspania³ego dzie³a, przewy¿sza inne stworzenie swoj¹ godnoœci¹, jak¹ Bóg go obdarzy³, Bóg umi³owa³ bowiem cz³owieka najbardziej.
W hymnie "Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary" Bóg ukazany jest jako Stwórca œwiata, Architekt, Wielki Budowniczy. Bóg jest tak¿e wielkim Artyst¹ - bo uhaftowa³ niebo œlicznymi gwiazdami, Ziemiê okry³ zieleni¹ i kwiatami. Oblicze Boga w tym hymnie jest dobrotliwe i pogodne. Poeta wielkoœæ i dobroæ Boga oddaje s³owami uwielbienia i dziêkczynienia. W wizerunku Boga eksponuje poeta jego potêgê i wszechobecnoœæ, widzi go bowiem nie tylko w koœciele, ale tak¿e w och³añ i morza, na ziemi, na niebie. Bóg to dobroæ, wybaczenie, to mi³oœæ. W "Pieœniach" Kochanowskiego pojawia siê Bóg jako Opatrznoœæ i Opiekuñcza Moc. Pieœñ "O dobrej s³awie" jest tego najlepszym przyk³adem. Bóg jako Stwórca wyró¿ni³ cz³owieka poœród innych stworzeñ, obdarzy³ rozumem, si³¹ i sercem oraz ustanowi³ dla niego drogê ¿yciow¹.
Z wyobra¿eniem Boga - opatrznoœci wi¹¿e siê obraz Boga œmiej¹cego siê z "Teatrum Œwiata" - bo tylko on Bóg - zna przysz³e rzeczy i dlatego œmieje siê, gdy cz³owiek troszczy siê wiêcej ni¿ trzeba o dobra doczesne. Takie widzenie Boga determinuje swoist¹ relacjê miêdzy cz³owiekiem a Bogiem, rodzi postawê pe³n¹ ufnoœci - zawierzenia. Wyra¿a to w s³owach pieœni "Nie porzucaj nadziejê":
"Si³a Bóg mo¿e wywróciæ w godzinê
a kto Mu kolwiek ufa nie zginie".
Podobnie ukazuje Boga w trenie XIX, mówi¹c "Jeden jest pan smutku i nagroda" stwierdza, ¿e Bóg zsy³a na cz³owieka zarówno cierpienie jak i radoœæ a tak¿e nagradza on prawoœæ, s³u¿bê ojczyŸnie i cnotê czego przyk³adem jest "Pieœñ o cnocie" :
"A jeœli komu droga otwarta do nieba
tym co s³u¿¹ ojczyŸnie."
Wizerunek Boga jest wizerunkiem w pe³ni renesansowym. Bóg jawi siê jako m¹dry, dobry i kochaj¹cy ojciec. Cz³owiek nie mo¿e przenikn¹æ myœli i planów bo¿ych, nie powinien jednak poddawaæ w w¹tpliwoœæ jego wyroków:
"Pró¿no ma mieæ na pieczy
œmiertelny wieczne rzeczy.
Dosyæ na tym kiedy wie, ¿e go to minie
co z spojrzenia pañskiego od wieku mu p³ynie."
Romantyzm to szczególnie ciekawy okres w dziejach i literaturze polskiej. Zdeterminowany zosta³ sytuacj¹ historyczn¹. Znalaz³o to odbicie w najwybitniejszych utworach tego okresu. W obrazie przeœladowanej m³odzie¿y polskiej przedstawionym w III czêœci Dziadów, eksponuje Mickiewicz poœwiêcenie wiernoœæ, bohaterstwo. Ofiarê m³odzie¿y zestawia z ofiar¹ Chrystusa, mówi o tym Sobolewski, gdy z ukrycia widzi polskie dzieci wywo¿one na Sybir. Wówczas w koœciele by³o podniesienie i Sobolewski wypowiada znamienne s³owa:
"Panie ty co s¹dami Pi³ata
przela³eœ krew niewinn¹ dla zbawienia œwiata
przyjm tê spod s¹dów cara ofiarê dziecinn¹
nie tak œwiêt¹ i wielk¹ lecz równie niewinn¹."
Do Boga s¹ te¿ skierowane s³owa, jakie wypowiada zbuntowany Konrad ¿¹daj¹c w³adzy, któr¹ wykorzysta³by dla dobra narodu . Konrad jest uosobieniem ca³ego narodu i jego cierpienia:
"Nazywam siê milion, bo za miliony
kocham i cierpiê katusze."
Jest on równie¿ genialnym poet¹, który tworzy "nieœmiertelne pieœni" i jako wielki twórca równa siê z Bogiem - Stwórc¹. W imieniu cierpi¹cego narodu podejmuje samotn¹ walkê z Bogiem, bo wierzy, ¿e si³¹ swego uczucia wyzwoli naród z niewoli. Jednak w swej pysze dopuszcza siê bluŸnierstwa wobec Boga i ponosi klêskê. Jego bunt i okazuje siê wystêpkiem moralnym. Konradowi nie uda³o siê zobaczyæ przysz³oœci Polski ani na ni¹ wp³yn¹æ. Natomiast Bóg obdarzy³ ³ask¹ skromnego ksiêdza Piotra objawiaj¹c mu dzieje Polski na wzór mêczeñstwa Chrystusa.
Inny z wielkich romantyków Juliusz S³owacki swoj¹ rozmow¹ z Bogiem zawar³ w hymnie "Smutno mi Bo¿e". Podczas podró¿y morzem ogl¹da zachód s³oñca - przecudny obraz Boskiego dzie³a: têczê blasków, z³ociste morze, ognist¹ gwiazdê s³oñca, które gaœnie w lazurze wód. Jest bardzo samotny, odczuwa smutek i pragnie wyjawiæ swoje uczucia przed Bogiem. Zachód s³oñca, potê¿ne dzie³o Boga budzi gorzk¹ refleksjê o w³asnej przemijalnoœci i kruchoœci. Monolog S³owackiego jest niezwykle subiektywny, cz³owiek otwiera przed nim swoj¹ duszê - Bóg milczy. Wyra¿a swoj¹ têsknotê i gorycz, s¹ to czêsto ludzkie uczucia nie znane Bogu, udowadniaj¹ce podmiotowoœæ i samodzielnoœæ cz³owieka. To Bóg tworzy specjalnie dla cz³owieka wspania³e widowisko natury, lecz cz³owiek mimo to jest smutny. Zanim siê ukorzy przed Bogiem, zanim uzna swoj¹ nicoœæ, pozwala sobie na czysto ludzki akt smutku, który kilkakrotnie podkreœla s³owami: "Smutno mi Bo¿e".
Bunt Konrada z III czêœci Dziadów znajduje swoje odbicie w "Hymnach" Kasprowicza. Konrad widzi cierpienie udrêczonego narodu wypowiadaj¹c s³owa: "Tyœ nie ojcem œwiata ale Carem...". Dokonuje os¹du przez cz³owieka przygniecionego rozpacz¹. Kasprowicz wadzi siê z Bogiem. Zdaniem poety nie cz³owiek lecz Bóg jest odpowiedzialny za swe z³e czyny, wszak On cz³owieka stworzy³. Poeta zapomina, ¿e wed³ug Biblii Bóg stwarza nie manekiny, lecz osoby wolne, zdolne do odrzucania z³a a wyboru dobra. Hymny s¹ zapisem wewnêtrznej walki cz³owieka z Bogiem. Poeta wykorzystuje œredniowieczne motywy, szczególnie w hymnie "Dies irae". Przedstawia apokaliptyczn¹ wizjê koñca œwiata. ¯ycie cz³owieka jest mêk¹, cierpienie wynika z grzechu pierworodnego, jedynym ratunkiem mo¿e byæ dla cz³owieka Bóg. Tylko on potrafi uratowaæ ludzkoœæ, w przeciwnym razie czeka j¹ zag³ada. Hymn "Dies irae" przynosi inny obraz Stwórcy, poeta dostrzega jego obojêtnoœæ wobec z³a i cierpienia ludzi. Milczenie Boga wywo³uje bezsilny bunt. Kasprowicz przekonuje nas, ¿e je¿eli z³o i cierpienie istniej¹, Bóg musi byæ okrutny. Przezwyciê¿enie buntu dokonuje siê przez odkrycie, ¿e Bóg jest mi³oœci¹, która nawet z³o potrafi w dobro przemieniæ.
W "Ksiêdze ubogich" poeta wyznaje: "Przesta³em wadziæ siê z Bogiem - serdeczne to by³y zwady, zrodzi³a je ludzka niedola". W drugiej czêœci "Hymnów" poeta tworzy pieœñ pochwaln¹ na czeœæ mi³oœci Boga: "A wy stworzenia Bo¿e s³uchajcie mej pieœni i chwalcie ze mn¹ tego co was kocha". "Ksiêga ubogich" zawiera podstawowe prawdy katolickiego œwiatopogl¹du wiary w Boga jako twórcê œwiata i ¿ycia, afirmacjê Bo¿ego porz¹dku i pokory wobec nieuchronnego losu.
W literaturze mamy wiele przyk³adów bezpoœredniej rozmowy cz³owieka z Bogiem, który zawierza mu swoje ¿ycie, ofiaruje swoje cierpienie. Czasem rozmowa z Bogiem przybiera formy skargi. Zawsze jednak eskalacja ró¿nych prze¿yæ powoduje, ¿e taka rozmowa koñczy siê lub pogodzeniem z losem lub wiar¹, ¿e wkrótce ten los siê odmieni.
Wojciech Bazylewicz, IVB