Szymon ZIMOROWIC (ok. 1609 - 1629)
Dr Radosław Grześkowiak
Był synem mieszczan lwowskich, Katarzyny i Stanisława Ozimków. W przeciwieństwie do jego starszego brata Józefa Bartłomieja, również poety, ale także rajcy miejskiego i kilkukrotnego burmistrza Lwowa, którego biogram znamy dość dokładnie, o Szymonie niewiele wiadomo. Jednym z najważniejszych źródeł informacji o jego życiu jest... nagrobek. W krużganku krakowskiego kościoła dominikanów w ścianę wmurowana została płyta nagrobna, która głosi, iż spoczywa tam Symeon Zimorowic, lwowianin, kwitnący łaskami muz i gracji, który talentem literackim prześcignął swe 20 lat i powrócił tam, skąd przyszedł, 21 czerwca 1629. Autorem inskrypcji nagrobnej był starszy brat poety, Józef Bartłomiej, który również w swych dziełach wspominał Szymona zawsze jako umierającego młodzieńca, ostatki sił poświęcającego na pisanie poezji. Jedyne źródło dotyczące Szymona, które nie zostało zredagowane przez Bartłomieja, to akta pewnej sprawy sądowej. W ich świetle postać Szymona jawi się nieco odmiennie: skarżył go rzeźnik Gładysz za to, iż ten napadł go na cmentarzu, zrywając mu czapkę z głowy i dusząc go za szyję.
Ćwierć wieku po śmierci Szymona, w 1654 r. Bartłomiej wydał jego Roksolanki, zaś w 1663 Sielanki nowe ruskie. W XVIII w. oba te zbiorki były tytułem do poetyckiej sławy młodszego Zimorowica, jednak okazało się, że Sielanki nowe ruskie nie mogły wyjść spod pióra Szymona, skoro opisano w nich liczne wydarzenia, które miały miejsce długo po jego śmierci. Odkrycie to z czasem zaowocowało kolejną wątpliwością: skoro Bartłomiej podszył się pod Szymona, wydając swoje Sielanki, mógł to również zrobić w przypadku Roksolanek. Mimo podejmowanych co jakiś czas prób, nie udało się jednak przypisać Roksolanek Bartłomiejowi. Prócz Roksolanek i Sielanek pod imieniem Szymona wydał jeszcze Bartłomiej w 1662 r. zbiór Moschus polski, z greckiego na wiersz polski przełożony, druk jednak nie jest dziś znany i na podstawie ogólnikowego opisu, którym dysponujemy, trudno ustalić, czy Szymonowe autorstwo było tu taką samą mistyfikacją, co w przypadku wydanych rok później Sielanek.
TE NOTATKI, KTÓRE KUPILIŚMY:
Formowanie się legendy rodowej
Bartłomiej zmienił nazwisko by przejść do mieszczaństwa(z Ozimek na Ozimski) zadbał też by w krakowskim kościele znalazła się tablica grobowa brata a podstawowymi wiadomościami. Z historią rodu związana jest geneza Roksolanek - napisanych jako prezent ślubny dla brata, ukazały się w 25 rocznicę ślubu Bartłomieja, śmierci Szymona, pierwsze rocznicy zgonu Katarzyny Duchnicówny- Zimorowicowej- współadresatki utworu i prototypu opiewanej w nim Lilidory. W „Sielankach nowych ruskich” - obok wspomnień o nieżyjącej żonie były jeszcze wzory pasterskich portretów Szymona.
Roksolanki a okolicznościowa idylla
Okolicznościowa poezja życia rodzinnego. Roksolanki- jeden z najobszerniejszych kancjonałów miłosnych z XVII w.- tu reguły poezji bukolicznej a ściślej idyllicznego epitalamium- uformowany w antyku poemat ślubny skupiony wokół motywów: 1. pochwała małżeństwa, 2. pochwała pary młodej, 3. życzenia, 4. gratulacje dla nowożeńców, 5. opis uroczystości ślubnej.
W XVI w. popularna forma poetycka, która zaczęła wchodzić w związki z poezją bukoliczną wzorowaną na Wergiliuszu- jego eklogach- co było charakterystyczne dla wszelkich odmian poezji okolicznościowo- panegirycznej. Uprawiali ją poeci łacińscy: Grzegorz z Sambora, Andrzej Schorzeus(Ślązak), Jan Kochanowski pisał po polsku i łacinie, W okresie przełomu renesansowo-barokowego tego typu twórczości dużo, rozwija się bo celebrowano tu obrzędy rodzinne i kościelno-państwowe. Wybitniejsi autorzy poezji okolicznościowej- Szymon Szymonowic- ostatni poeta polskiego renesansu, Jan Jurkowski, Andrzej Zbylitowski, Stanisław Grochowski ( M.K.Sarbiewski- wybitny teoretyk poezji tych czasów, zauważył istnienie idyllicznej odmiany pochwalnej poezji okolicznościowej). Epitalamium Szymona Zimorowcia powstało z okazji ślubu jego brata Bartłomieja z lwowska mieszczanką Duchnicówną ( 69 pieśni miało uświetnić ich ślub o którym mówi gratulacyjno-pochwalna mowa Dziewosłęba- poprzedzająca cykl pieśni). Dziewosłąb w konstrukcji całego utworu tworzy ramę, pierwszy plan, który w poezji bukolicznej tworzy na ogół sytuację motywującą pojawienie się planu drugiego. W sielance i poezji okolicznościowej przybierał często kształt konkursu śpiewaków. Nowożeńcom - w Roksolankach noszącym pasterskie imiona Lilidory i Rozymunda, którym poświęca i do których adresuje swe uroczyste przemówienie Dziewosłąb- wyznaczono rolę jurorów w konkursie uświetniającym ślub. Pieśń zawodników(2 chóry panien i 3-ci młodzieńców) wypełniają 2-gi plan.
Dziewosłąb- starosta weselny lub poseł od starającego się o rękę dziewczyny. Zimorowic utożsamia go z mitycznym bogiem małżeństwa- Hymenem- i bożkiem miłości- Kupidynem. Główny temat konkursu- miłość, tylko kilka wersów dotyczy ściśle ceremonii. Pieśni te (wraz z Dziewosłębem)aktualizują zarys ślubu w takiej formie w jakiej była ona praktykowana. I tak: odpowiednik ślubnej oracji - mowa Dziewosłęba(jego działania miały sankcje prawne - on - osoba, urząd, swat. W XVI w wysłannik, zwiastujący wolę opatrzności. W Roksolankach nazwany Hymenem, Amorem Bożym, którego autor przeciwstawia Kupidynowi (Erosowi - bóstwu wzniecającemu miłość odwzajemnioną) za sprawą neoplatoników narodził się Amor boski i Amor ziemski. U Zimorowica - Amor Boży to symbol miłości małżeńskiej- nakazanej przez Boga Hymen - przyrodny Kupidynowi- zdolność i obowiązek prokreacji, pilnuje by ludzie w samopas mnie szli.
Mowa Dziewosłęba: mowa pochwalna młodej pary, życzenia do niej. Mowa przeplatana licznymi dygresjami-o miłosnych przygodach antycznych bogów i bohaterów - za Owidiueszem przypiominane- ku zachęcie lub przestrodze nowożeńców( zatarcie dystansu kulturowego między nowożeńcami z antycznymi bogami bohaterami ( Apollo idzie polować do morskiej krainy, piastunkami Lilidory są gracje, a towarzyszką zabaw Wenera) Łączenie krajobrazów staropolskich i starożytnych tworzy charakterystyczny dla poezji idyllicznej świat fikcji. Panna młoda - najpiękniejsza z dziewcząt- do kwiatu podobna, Pan młody- przemienił się ze sługi kupidyna na sługę Hymena. Na zakończenie Dziewosłęba wyłożony program weselnej uroczystości- a jej częścią miał być turniej pasterskich pieśni.
Początek weselnej uczty i tańców obwieszcza 1-sza śpiewaczka Pneumella - 1 pieśń, 1 chór panieński. Druga pieśń, 1 chór panieński- Tymoryna- nawołuje do rozpoczęcia poetyckiego turnieju- przypominać dostojny i sakralny charakter ślubu chrześcijańskiego który turniej ma uświetniać. W związku z tym przestrzega uczestników przed przywoływaniem w pieśniach przypadków miłosnych pogańskich heroin (Penelopy, Andromedy, Wandy etc.). 13 pieśń, 3 chór panieński- Spirynzyna nie słucha przestróg Tymoryny- wychwala urodę nowożeńców (Lilidorę porównuje do wizerunku Wenery i Aurory- jak z obrazu Boticellego czy Rubensa[?]) Zakończenie uroczystości obwieszcza Pulcheryja - przedostatnia śpiewaczka (pieśń 19, 3 chór panieński). Z nadchodzącą nocą zbliża się ostatni epizod ceremonii- pokładziny[?]- goście odprowadzają młodych do łożnicy. Następuje pochwała łożnicy na koniec, zapowiedź narodzin potomstwa. Zmiana symboliki z antycznej na biblijna (Pieśń nad Pieśniami). Brak końcowej puenty. Dziewosłąbowy konkurs na najpiękniejszy wiersz nie został rozstrzygnięty(zdarzało się to na festiwalach sielankowych). Wbrew zwyczajom idyllicznej poezji, pojawia się tu w zakończeniu pieśń osnuta biblijnym vanitas vanitatum, wzorowana bezpośrednio na utworze Hieronima Morsztyna.
Imiona idyllicznych bohaterów:
Imiona występujących w konkursie śpiewaków odznaczają się wysokimi walorami brzmieniowymi (nawrót tej samej samogłoski lub spółgłoski), brzmią obco i sztucznie na tle polszczyzny, nie odsyłają też doi praktyki społecznej. Są to typowe cechy nazewnictwa poezji iddylicznej. Z tym, że sielanka polska czerpała imiona z antycznej bukoliki, a Zimorowic stworzył je sam. W Roksolankach jak i w poezji sielskiej występują też imiona odsyłające do rzeczywistości, regionalnie nacechowane: Halina, Maryna, ale noszą je w Roksolankach bohaterki nie śpiewaczki.
Różnorodność symboliki
w pieśniach występują symbole (wianek) ludowe i symbole antyczne(róża - kwiat Wenery, ogrody kwietne), pieśni te nie biorąc jako idylliczne epitalamium - traktują o cierpieniach i klęskach miłosnych.
POETYCKI MANIFEST
Roksolanki - utwór z tezą, manifest poetycki(mimo tego, że autor w dedykacji dał znać, że adresat ważniejszy od autora).Roksolanki określa się wobec kwestii ważniejszej w tych czasach - wobec sporu o urodę świata i człowieka lub ich znikomość. Przed Roksolankami uformowała się poezja opowiadająca się za humanizmem heroicznym(„Rymy albo wiersze polskie” Szarzyńskiego) - dynamizm lub humanizm kwietystyczny - bezruch (S.Grabowiecki „Setnik rymów duchownych). Na przeciwległym biegunie był nurt poezji „światowych rozkoszy” (od utworu Hieronima Morsztyna) - Bóg pozwolił człowiekowi na korzystanie z doczesnych dóbr, by móc zaspokoić swe potrzeby szczęścia niemożliwą do identycznego zrealizowania po śmierci.
Zimorowic nie identyfikuje się z żadnym z tych stanowisk - co wyraził w pieśniach refleksyjnych- w !! chórze młodzieńskim- w pieśniach I- Helidora, IX - Halcjona, XI- Lubomira. Tu wrócił do antycznej i renesansowej idei jedności wszechświata. W człowieku są z2 porządki - boski i ludzki, wieczny i przemijający. Wyraża się to w aktywności humanistycznej- wytwarzaniu wartości nie podlegających niszczącemu działaniu czasu. Wartości te upatrywano w tekstach literackich- ona daje szczęście ziemskie i niebieskie. (Halcjon mówi - „muza u mnie w przedniej cenie”). Zimorowic powoływał się też na pokrewieństwo aktu poetyckiego i boskiego.
Pochwała pieśni miłosnej
W Roksolankach - 2 rodzaje miłości. 1 reprezentuje Kupido. Drugą Amor Boży. Obie kojarzące się z ogniem przypisywał im autor różne wartości. Ogień ten był życiodajną siłą gdy oznaczał miłość bożą (pieśń Lubomira), ogniem życiodajnym była też miłość małżeńska. Ogień symbolizowany przez kupidyna symbolizował siłę niszczącą (chór® !!, pieść 21) - o takiej miłości porażonej śmiercią śpiewali ludzie w Roksolankach, no. Pogróżki :małej dzieciny” w pieśniach Gracjana (chór 11, p 19) - brzmią jak ostrzeżenia skierowanej do mistrza Polikarpa. Są tu też wspomnienia o zmarłej kochance. Motyw jabłka, które w ręku kochanka staje się rozżarzonym węglem palącym ciało i duszę. Sprzeczność między pochwałą pieśni miłosnej a wyrzeczeniem się miłości - u Halcjona- lecz sprzeczność pozorna, bo Zimorowic wprowadził miłość jako doświadczenie życiowe i jako doświadczenie literackie (rodzaj fikcji poetyckiej) Pierwsza może być źródłem niepłonnej nadziei gdy patronuje jej Hymen, drugą aprobuje poeta(miłość bohaterów w marzeniach, snach)
Tradycja czarnoleska
Jan Kochanowski, najwybitniejszy reprezentant renesansowego klasycyzmu, dzieła jego połączone stanowiły jedną całość. 1929- powstanie Roksolanek- Zimorowic mógł już nawiązywać do Kochanowskiego. 2 rodzaje świadomych nawiązań poprze3dnich twórców:
elementy przyjęte z poezji Kochanowskiego pojawiają sie w utworach, których ogólny charakter nie pozostaje w sprzeczności z pierwowzorem
nawiązanie do Kochanowskiego zaczynają się pojawiać w utworach, których ogólny charakter nie jest zgodny z pierwowzorem
ad.1. wykorzystywane w tradycji - godne z decorum horacjańskich treści (modyfikowanie sposobu poetyckiego mówienia w zależności od tematu dzieła, typu postaci przedstawionej, rodzaju jej czynności- tak, aby elementy te pozostawały wobec siebie w stosunku odpowiedzialności), autorzy wierszy miłosnych sięgali do fraszek, pieśni, „sobótki”
da.2 tradycja czarnoleska stała pierwowzorem poetyckości, rezerwuarem elementów poetyckiej mowy - bez sugestii łączenia (ta interpretacja mogła być wynikiem ignorancji lub sprzeciwu przeciw renesansowemu klasycyzmowi.
Taki właśnie dwoisty kształt tradycji zastał Zimorowic w 20' 17 wieku. W Roksolankach są ślady tesktów Kochanowskiego:
w repertuarze leksykalnym
w konstrukcjach frazeologicznych i syntaktycznych(składniowych)
w wątkach treściowych
w układzie elementów świata poetyckiego
w incipitach (początkowych wersach pieśni)
wiele elementów przejętych z Kochanowskiego odsyła do jego utworów(odprawa, treny, muza, etc.)mimo takiej znajomości Kochanowskiego, obowiązują u Zimorowica obce Kochanowskiemu reguły poetyckie.
Polemiczny dialog z Kochanowskim
Pieśń Tymoryny (chór I, p.2) - jej pierwowzorem była fraszka Kochanowskiego :”Do miłości”. Fraszka ta ma kształt modlitewnej prośby zwrócony do Wenery. Są tu kunsztowne konstrukcje składniowe (zdania pojedyncze ze zdolnością do przestawiania szyku). Krzyżują się tu 2 porządki stylistyczne- składnia, figury retoryczne, postawa podmiotu- odsyłają do reguł stylu wzniosłego, adresat i przedmiot utworu odsyła do stylu prostszego. To nadaje fraszce dyskretną parodię wzniosłej ody- modlitwy. Zimorowic z tego utworu zaczerpnął wzór monologu, odrzucił ton dyskretnego żartu. Pieśń Tymoryny - łagodna oda, zawarta jest tu uroczysta prośba o błogosławieństwo dla nowożeńców. Ze zmianami wiąże się chrystianizacja elementów fraszki Kochanowskiego(Wenera to u Zimorowica „ miłość boża.”)
Pieśń Leneruli (ch I, p. 7)- jej pierwowzorem była parafraza horacjańskiej ody „Niezwykłym i leda piórem opatrzony”. U Zimorowica nie poeta a panna chce się przemienić w ptaka by spotkać się ze swym kochankiem. Zimorowic dokonał też zmian w poetyckim świecie, podmiot wypowiadający się nie utożsamia się z Dedalem, u Kochanowskiego rzeczywista zmiana w ptaka u Zimorowica - senne marzenie, język metaforyczny. Wraz z elementami treści przejął Zimorowic od Kochanowskiego pewne konstrukcje frazeologiczne, składniowe (zdanie gdzie orzeczenie jest w pozycji finalnej)0wersyfikacyjne(pozycje wersów zgodnych i niezgodnych z intonacją składniową, strofa otwarta) Zimorowic wprowadza sensy niezgodne z zasadami klasycyzmu, brak znaczeń symbolicznych, jak u pierwowzoru. Obszar gdzie przebywa Lenerula- ma cechy baśniowe (trasa lotu przez dzikie pola, rzeki) to polemika -przeciwstawianie się Zimorowica renesansowi klasycznemu. W Roksolankach - jedna i ta sama sfera ludzkich doświadczeń i odpowiedni jej rodzaj fikcji literackiej - może być ujmowany w ramy wszelkich dostępnych poecie konwencji- w Roksolankach dlatego erotyki (zbliżone do ludowej i popularnej pieśni), monologi modlitewne, uroczyste obok wierszy pozbawionych patosu.
Stosunek do poezji ziemiańskiej
Tradycje renesansowego klasycyzmu kontynuowała w baroku poezja ziemiańska tworząc nurt poetycki obfity. Wciąż żył mit Arkadii - wiejskiej krainy szczęśliwości, gdzie mieszkał szlachcic gospodarz na folwarku. W XVI i XVII wieku patronat nad poezją ziemiańską sprawował Jan Kochanowski a pośrednio , sparafrazowany Horacy. W twórczości Kochanowskiego, obecny szlachcic - ziemianin ze swymi zachowaniami, normami, osobowością -to to, co wpływa na kształty poetyckiego świata.
Polemika z renesansowym klasycyzmem
W związku z tym, Zimorowic podejmuje się nie tylko polemiki z klasycyzmem i Kochanowskim a co za tym idzie z poezja ziemiańską. Nawiązanie do Kochanowskiego są „ w pieśni Halcyjona (chór II, p.9), Lubomira (p.11), Symeona (p.14), Tymosa (p.29) Wśród nich są:
wiersze programowe-gdzie wypowiadający utożsamia się z poetą-pielgrzymem, który wędruje przez krainę poezji by pozostawić po sobie hymny mające otworzyć mu bramy chrześcijańskiego raju
miłosne - tu podmiot uzyskuje cechę podstawową- staje się uczestnikiem społeczności ruskej, roksolańskiej- nieokreślonej stanowo, jak to bywa w poezji idyllicznej. Postacie, które przewijają się przez pieśń mają odniesienie do realnej rzeczywistości społecznej- biedni poddani, ubodzy etc. Jest to więc inny typ podmiotu niż ten z poezji czarnoleskiej. Zmianie ulega perspektywa z jakiej ogląda się rzeczywistość humanistyczną-przełamanie horyzontu gospodarczego spojrzenia na świat. Zimorowic sięgnął do konwencji retorycznej- ganiącej (aktualizowanej w satyrach i lamentach chłopskich na pany)
Demitologizacja życia wiejskiego
Przez te przekształcenia - demitologizacja obrazu życia na wsi. Mimo podobieństw, Zimorowic zredukował wartości przypisane życiu wiejskiemu. Jedyną wartość jaką autor zostawił to obfitość materialną. Lecz Halcyjon i Lubomir - chcą poprzestać na małym(charakterystyczne dla poezji ziemiańskiej) Zimorowic pozbawił więc życie wiejskie wartości przydanych mu przez mit arkadyjski - bohaterowie odrzucili kondycję ziemiańską jako przedmiot swych aspiracji, rozkoszom wiejskiego szczęścia przeciwstawili pracę. Wyłącznie z mitu życia ziemiańskiego - odebranie przestrzeni wiejskiej charakteru sakralnego -szczęśliwego.
Nobilitacja życia miejskiego
W Roksolankach poetycka wersja krajobrazu wiejskiego została zastąpiona pejzażem miejskim na który przeniesiono funkcje i wartości „wsi wesołej”. Miasto to ma wszystkie wyznaczniki miasta, ale w i imię - Lwów - stolica roszańska (?), w pieśni Andronika - aluzja do herbu Lwowa, w pieśni : „Ty masz lew herbowy”, etc. Lwów jak Czarnolas został wyposażony w walory emocjonalne, jakie w poezji ziemiańskiej przysługiwały wsi. Zimorowic zachował właściwości z czarnoleskiego utworu (monolog o charakterze prośby oraz antropomorficzne przedstawienie okolicy do której zaprasza kochankę [monolog Tymosa], architekt tej krainy to twórca przeciwstawiony mieszkańcowi „wsi wesołej”)
Elementy barokowe
Roksolanki napisane w 1629 roku sytuuje się na pograniczu wczesnego i dojrzałego baroku-utwór programowy, manifest poetycki baroku:
przeciwstawianie się klasycyzmowi i wzorom kultury szlachecko - rustykalnej
skłonność do konceptu
jego twórczość stanowiła podwaliny do stworzenia czegoś na wzorzec ziemiański ;lecz związany z miastem
„ŁAGODNE ODY” czyli zimorowicowski erotyk - przeciwstawienie się sielankowemu erotykowi
Roksolanki nie idą śladem uformowanego na gruncie szlacheckiej lektury rustykalnego erotyku. Bohaterką takiego erotyku było „skrzętna gospodyni” (prototyp stworzył Kochanowski- panna XII z Sobótki) opisywana na tle krajobrazu wiejskiego. Miłość przekształca się w przyjaźń. Zimorowicowscy bohaterowie poruszają się po podmiejskim ogrodzie i domu z widokiem na miasto ( Lwowskie przedmieście) np. pieśń Cyceryny (chór I, p. 9) Symeona i Tymosa (chór II, p.14, 29) Andronika (chór II, p. 17)
Personifikacje
W opisie wiosennego i miłosnego obrazu, jak w renesansie obowiązują personifikacje (pola się uśmiechają) ogólność, emocjonalne zabarwienie, „słowik gardełeczkiem śpiewa). W poezji ziemiańskiej czas biegnie w rytmie czterech pór roku, u zimorowica trwa wieczna wiosna.
Aluzyjność
Paralele Zimorowica - wyraża skłonność do przesłania nie wyrafinowanego erotyzmu (ogród-ciało dziewczyny), np. w pieśni Aleksego (chór II, p.22) i dopełnienie się tej pieśni przez monolog Druzylli (chór III, p.14)- o pojedynku Amora ze wstydem. Konstruowaniu erotycznej aluzji służy też motyw wianka- Marantula (chór I, p.17) ofiarowuje swemu ukochanemu wianek, w pieśni Aurelego (chór II, p.7) - on prosi ukochaną o wianek, Tamila (chór III, p.6), ta skłonność autora do aluzji jest charakterystyczna dla niego.
Konwencje liryki miłosnej
Zimorowic wykorzystał w Roksolankach konwencje miłosnej liryki od dawna zadomowionej w literaturze europejskiej. Literatura polska przyswoiła je w ciągu XVI wieku, upowszechniły się w XVI i XVII wieku.
STROFIKA
Autor był wrażliwy na brzmieniową warstwę utworu(może miłą kontakt z liryką przeznaczoną do śpiewu). Jego pieśni zbudowane stroficznie (na 69 wierszy, 68 ma ten charakter). Ma też dużą rozmaitość strofiki, na 69 wierszy, 40 posiada powtarzająca iśe budowę. W Roksolankach jest izosylabiczność- operowanie 1 rozmiarem wiersza i heterosylabiczność- formowanie różnych rozmiarów. 2/3 utworu - 4 sylabowiec, reszta 4- 10 zgłoskowiec. Śladem wiążącym liryki Zimorowica z tekstami słowno- muzycznymi są refreny (chór I, p.17, chór !!, p.24) i wersy drobione w obrębie których występuje więcej niż 1 stały przedział międzywyrazowy (to związane jest z występowaniem rymów wewnętrznych)- to wzbogaca warstwę brzmieniową pieśni. W strofach utworów można zobaczyć konstrukcje zadomowione w polskiej poezji (4 wers, dystych, oktawa, zwrotka saficka), ale i wymyślone przez Zimorowica- by zaskoczyć czytelnika.
WŚRÓD PIERWSZYCH CZYTELNIKÓW
Naśladownictwa i nawiązania
1629 - 54 - czas między napisaniem a wydaniem Roksolanek, nie czytało ich wiele osób, Bartłomiej, brat autora czytał - o czym świadczą Sielnkai Nowe Ruskie, które napisał. W Sielankach Bartłomiej do miejskiej, lwowskiej idylli dodał krainę szczęśliwości z przeszłość. Poza tym Bartłomiej napisał „ Żałobę”, i „Roczyznę”- bohaterem jest młodozmarły poeta-pasterz, które prototypem był Szymon, tu występują zapożyczone elementy z Roksolanek- epicedium- opłakiwanie i pochwała młodzieńca hymnisty.
Sława anonimowa- obecność w antologiach
Zimorowic w baroku często był upowszechniany w anonimowych antologiach popularnych pieśni miłosnych (dostały się tu pieśni: Gracjana, Amaranta, Cyceryny, Janelli, Cyparysa, Melaniego, Izabeli). Teksty te jednak zostały przekształcone(autorzy antologii przystosowali tekst do rozpowszechnionych melodii) W oryginale tekstu tego się nie śpiewało. Nie przyniosło to Zimorowicowi sławy bo teksty te były drukowane anonimowo.
TREŚĆ
Pieśń 2, chór I (panieński) - pieśń Tymoryny, śpiewaczka przytacza Lukrecyję, która zhańbiona (straciła cnotę) zabiła się. Mówi o Wandzie, która nie chciała Niemca i się zabiła, o Penelopie, która wierna na męża czkając, zalotników odrzucała, o Andromedzie, którą Perseusz uratował i wziął za żonę. Wzywa miłość bożą, by była stróżem pary młodych (łabędzie) i strzegła ich miłości. Ta miłość nie wymaga krwawych ofiar (jak pogańska)lecz pragnie 2 dusze zachować razem. Nie potrzebuje prezentów lecz 2 serc, które będą ogniem miłości palone
Pieśń 13, chór III (panieński) -pieść Spiryzyny. Wychwalanie urody Lilidory (panny młodej), trudno jest wysłowić jej piękno Jest piękniejsza od Jutrzenki. Same charyty wieniec jej plotą, a Wenus idzie na końcu jej orszaku drużek, Amor jej fiołki pod nogi rzuca, Wenus zazdrości urody, przepełnia Lilidorę miłość do Rozymunda(pana młodego). I on jest pięknym, gładki, ogień od niego bije, kocha swą piękną żonę, jej Wulkan i Jupiter powinni hołdować, Apollo jej bije ukłony, wszystkie chóry wysławiają jej urodę i sławią zapał w sercu Rozymunda.
Pieśń 7, chór II (młodzieński) - pieśń Aurelego
Aureli zwraca się do ukochanej Lanceloty - nie prosi o złoto, biżuterię lecz o wianek tak jak obiecała i ślubowała. Jeśli mu go da nie zuboży się. Jeśli zaoferuje -on wianek kupi, potarguje się. Prosi by mu sala wianek zanim się wysuszy, zwiędnie i pokruszy. Prosi o wianek dzięki któremu zdobędzie przyjaciela (tu występuje chór).
Pieśń 4, chór II- pieśń Cyparysa
Śpiewak opowiada jak leżał na murawie przy lipinie z piękną Haliną. Nagle w usta użądliła ją pszczoła i spuchły jej usta, on ją pocałował, ona go żądłem zraniła. On prosi by ona oddała mu serce tak jak on jej oddał swoje.
Treść Roksolanek wg. Misiaka:
Szymon Zimorowic, pierwotnie Ozimek (1608 lub 1609 - 1629), brat Józefa Bartłomieja, poeta; wesele swego brata (1629) uświetnił cyklem pieśni Roksolanki, to jest ruskie panny... (wydane w 1654 roku), należących do najwybitniejszych osiągnięć staropolskiej liryki miłosnej. Cykl pieśni jest rodzajem turnieju poetyckiego o kunsztownej budowie, przedstawiającym liryczne zwierzenia 69 bohaterów. Bohaterowie podzieleni są na dwa chóry panien i jeden chór młodzieńców. Nie wiemy, czy liryczne teksty posłużyły do odegrania prawdziwego widowiska na weselu brata autora, ale nawiązania do słowiańskiej obrzędowości weselnej są wyraźne. Miłość przedstawiana w pieśniach jest siłą magiczną i tajemniczą, niepoznawalną, niezrozumiała w swym działaniu, a tym samym niepoddającą się racjonalnemu opisowi.
UKOCHANYM OBLUBIEŃCOM B.Z. i K.D.
Osobisty wstęp Zimorowica do pary młodej skierowany, jego brat w Roksolankach funkcjonował będzie jako Rozymund, a świeżo poślubiona żona jako Lilidora. Tu dowiadujemy się dlaczego Zimorowic Roksolanki pisze- nietuzinkowy pomysł na prezent ślubny, mówi też, iż czuje, że śmierć mu bliską, wiele się nie pomylił, umiera bowiem w tym samym roku, w którym miało miejsce wesele.
DZIEWOSŁĄB
Pieśń wprowadzająca, poza kanonem tych wykonywanych przez chór. Mówi Hymen, mitologiczny bóg małżeństwa, zaś dziewosłąb to określenie starosty weselnego. W monologu jest o potędze miłości, która:
zmienia najzatwardzialszych- Polifem dla Galatei nauczył się nawet galantować (czyt. Pindrzyć), a wiadomym jest, że do najbardziej zadbanych nie należał....no i to jedno oko. Galatea - nimfa morska, kochanka Akisa, który zamieniony został w źródło.
nie omija bohaterów- Achilles miał słabość do córki Priama - Polikseny, niestety jako, że nie panował ani nad sobą ani nad rydwanem przychylności ojca panienki nie zaskarbił. (o Bryzeidzie Zimorowic nie wspomina)
nie omija bogów - Apollo zakochany w Dafne, ona w nim nie - sprawka Amora, wynik- Dafne jako drzewo bobkowe.(tu: piękny opis przemiany w drzewo, por. Samuel Twardowski „Dafnis drzewem bobkowym”)
analogicznie historie z mitologii: Tyton zakochany w Aurorze, a Tytonie zakochana matka Memnona, Persefona skradziona do Hadesu przez Plutona, Atalanta, która wybrzydzała i biegać za sobą kazała
Na szczęście młodej pary nie dotyczą te oblicza miłości, nie dla nich gierki i insynuacje. Oni w sobie pięknie zakochani, zatem dziewosłąb szczęścia im życzy.
I trzy wybrane pieśni, bo tyle obowiązuje:
Drugi chór, młodzieński, pieśń dziewiąta - HALCYJON
„Ja śpiewam nie wedle świata, za fraszkę u mnie majętność bogata(...)” Postawa młodzieńcza lirycznego, przepełnionego miłością do świata i do muzyki, nie liczą się dla niego bogactwa, szczególnie te w nadmiarze, nie myśli o bogaceniu się kosztem wyzysku drugiego człowieka, naddawania pracy pachołkom. Zostawia to innym, tak jak i bankiety, które(jak twierdzi) nie są mu potrzebne, mógłby się bez nich obejść. Takoż z suto zastawionym stołem i drogim winem.(„ potym niemęskie pieszczoty, także powszechne do wszytkich zaloty”- gender studies?!?). Chłopiec jest niechętny także miłości, która jest chwiejna i przynosi rozczarowania. Najważniejszą jest dla niego muzyka (poezja?), zdrowie, godność, rozum.” Muza u mnie w przedniej cenie, a po niej zdrowie, potym dobre mienie; grunt u mnie rozumna głowa, wesołe serce, miarkowana mowa”. Również przyjaciół dobiera sobie ostrożnie, nie uznaje nawiązywania zbyt wielu przyjaźni. Ważne jest tchnienie i duch, chce służyć Bogu swym życiem i pieśnią, nawet po swej śmierci.
Drugi chór, młodzieński, pieśń czternasta : SYMEON
Już samo imię śpiewaka- Symeon oznacza, że jest to pieśń stanowiąca osobisty manifest Szymona Zimorowica (lubił się podpisywać jako Symeon, nawet na nagrobku tak ma). Pieśń z pozoru tylko o tym jak to smutno, że odchodzi wiosna i lato i nastaje jesień, a niechybnie i zima, ale:
Strofa pierwsza: Obraz odchodzącego lata, pojawia się jesień, monotonna, szara, wyniszczająca „ a jesień coraz przystępuje blada, na które ukwapliwe i nagłe jej przyjście więdnieje trawa, mdleje szmaragdowe liście”. Jesień spersonifikowana- „przystępuje”. Porównaj z pierwszą księgą Owidiusza: tam cztery kobiety = cztery pory roku, Wiosna (Flora) z kwiatami, Lato z kłosami, Jesień z winogronami, Zima z oszronionymi włosami)
Strofa druga: dalszy ciąg opisu zniechęcającego do jesieni, ziąb, chłód, szaruga... czas wracać do miasta, konkretnie do Lwowa.(ruska młodzież, zamożna ruska młodzież, przenosi się na czas letni na przedmieścia miasta)
Strofa trzecia: ostateczna faza ataku jesieni i zimy, opis ogrodu, w którym nikt z nas nie chciałby przebywać
Strofa czwarta: okazuje się, że Symeon pała uczuciem do Faworyny (symbolika imienia: Faworyna - dziewczyna wybrana, faworyzowana). Farowyna powinna powrócić do Lwowa ( „miasto dwójgrodne”- bo miał dwa zamki: wyższy i niższy.), co prawda jesień jeszcze nie nadeszła, ale powinna to poczynić zawczasu, bo miasto czeka na nią. Widocznie osóbka to była niebywałego stylu i uroku.
Strofa piąta: nawiązanie do Kochanowskiego, pieśni 11 z ksiąg drugich: „tu przy cieknącym przezornym strumieniu każ stół gotować w jaworowym cieniu” i do Horacego, ody do Deliusza, oda 3 z ksiąg drugich, Zimorowic nie będzie kontynuował tradycji, która kultywuje sielski obraz ziemiański, zastawiony stół, wino, biesiada, zabawa. On w zaciszu domu, w mieście będzie pisał/śpiewał o rzeczach zwykłych, o Halinie. (ruska wersja Aliny, a więc imienia sielskiego, dziewczyny niekoniecznie z najwyższych sfer)
Strofa szósta: on będzie odkrywał sławnych bohaterów, tych południowych, bo innych nikt nie zrozumie. Jednak pisanie nie jest opłacalne, nie przynosi dochodów ani profitów.
Strofa siódma: dlatego on będzie niczym łabędź śpiewał o miłości do kobiety, której przychylne spojrzenie będzie najlepszą nagrodą (motyw obecny już u Petrarki i Morsztyna- kobiece oczy jako źródło nagrody lub cierpienia), dlatego on woli o kobietach, a nie o bohaterach, bo będzie miał z tego korzyści (prosi się powiedzieć „namacalne” korzyści), na takie śpiewy/poezji, nie szkoda mu swojego fletu (symbolika: lutnia = flet)
Strofa ósma: przenosimy się ponownie do ogrodu, okazuje się że początek pieśni był przewrotny, gdyż wciąż trwa lato (dawca przyjemności, symbol młodości), dlatego wraz z Faworyną powinny spieszyć do ogródka (symbol erotyzmu), aby z lata korzystać, szczególnie, że „ u ciebie[mowa o Faworynie] schylone gałęzie jabłka słońcem podają zwarzone”- gałęzie- ręce, jabłka - ...(chyba wiadomo co)- a więc miłość zmysłowa, okazuje się, że Szymonowic tęskni za wybranką, intensywnie bardzo.
Strofa dziewiąta: dalszy opis wspaniałości Faworyny, dzięki którym nawet jeśli w ogrodzie zastanie ich zima (nie tylko pora roku, ale i starość) to dla nich, o ile będą razem, wiosna będzie mogła nastać.
Trzeci chór, panieński, pieśń trzecia- CELERYNA
Celeryna reprezentuje postawę biesiadno - liryczną( symbolika imion- Celeryna: prędka, pośpieszna). Pierwsze trzy strofy nawiązują do Kochanowskiego „serce roście”: wokół panuje wiosna, wszystko jest zielone i piękne, wszystko jest wesołe, przyroda jest w fazie rozkwitu. Dlatego należy się radować (renesansowy epikureizm Erazma z Rotterdamu: trzeba mieć też wewnętrzną energię pozytywną), tak jak w Kochanowskiego pieśni o Sobótce, radość płynie z czystego strumienia. Tymczasem Damijan, do którego zwraca się Celeryna, jest pogrążony w smutku.(przepełniony czarną żółcią, melancholią - Saturn rodzi melancholijne nastroje ludzkie). Damijanowi nic nie pomaga, ani upływ czasu, ani sen, ani pieśń, ani trunek. Celeryna mówi mu więc, żeby dał wreszcie spokój ileż można. Nawiązanie do Horacego, Ody do Walgiusza,( oda 9 księgi drugie), Celeryna nakazuje Damijanowi credo pieśni Horacego - trzeba zaakceptować przemienność, mieć stateczny umysł, a nie pogrążać się Bo gdy jest źle może być przecież tylko lepiej.
Cytaty z Roksolanek:
„ A wstyd pieszczony jako zasłony, płeć swą pokazuje” (pieśń 6, chór 1, Koronella)
„ Tyś rozkosz ma nieodmienna, tyś moja myśl całodzienna.” (pieśń 7, chór 1, Lenerula)
„ Lutni! Ratuj me serce, póki nie przegore, Pomóż, dokąd w ostatnią nie pójdzie perzynę serce jedyne. Ale jakoż, lutni, ogień nie zatłumisz, który swym dźwiękiem podżegać barziej umiesz?” (pieśń 5, chór 2, Symnozym)
„Człowiek nadobny, k temu nie hardy, zwabiłby k sobie i kamień twardy.” (pieśń 13, chór 2, Kryspinus)
„ A przetoż ja na moim gęgnogłosym flecie wolę ogłaszać oczy pieszczone po świecie, Bo gdy we mnie które z nich uderzy ochotnie swym wzrokiem, nagrodzi mi robotę stokrotnie” ( pieśń 14, chór 2 , Symeon)
„Śmierć z pewnym gońcem grozi mi końcem” (pieśń 15, chór 2, Hebroni)
„Dlaczegoż tedy, dziewko okazała, zabraniasz zbierać kwiatków z swego ciała?” (pieśń 22, chór 2, Aleksy)
„Miasto lubych pieśni, miasto słodkiej lutnie, muszę ciężko wzdychać, lamentując smutnie.” (pieśń 24, chór 2, Haniel)
„ Tak, nie inaczej, wolność serce traci, które się z okiem nieprzystojnym zbraci” (pieśń 27, chór 2, Filoret)
„Wszytek świat kochać się w tobie nie ma za hańbę sobie”
„Niektórym umysł płochy ku tobie stroi fochy.” (pieśń 28, chór 2, Jowian)
„Że też do leonowych budynków przezacnych bynajmniej w sobie tęsknic nie czujesz niesmacznych?”
„Dla Ciebie ogródeczka mego bujne zioła, frasobliwie nad zwyczaj pomarszczyły czoła”(pieśń 29, chór 2, Tymos)
„Słońce zagasło, ciemna noc wstaje, ze mną kochany mój się rozstaje; świadczę wami, gwiazdy, żem ja na czas każdy przyjacielem mu była zawżdy.” (pieśń 4, chór 3, Janella)
„ Żegnam się z Tobą, żegnam ostatecznie, dobranoc miewaj, dobranoc miej wiecznie.” (pieśń 6, chór 3, Tamilla)
„ Skosztowałam omylnego przyjaciela. Nie takem ja rozumiała, nie tegom się spodziewała wesela”
„Przeto ja zażyję świata, póki mi nie wezmę lata urody”( pieśń 8, chór 3, Josaris)
„Że ani godziny wiemy, kiedy się w proch rozsypiemy” (pieśń 9, chór 3, Proceryna)
„Trudno wymówić-w jej jednym pojźrzeniu wszytka się miłość wydaje w płomieniu, gdziekolwiek zasię nawróci wejźrzenie, przenika skały, porusza kamienie” (pieśń 13, Spirynzyna)
„Ale nie mogłam droższego nad siebie znaleźć klejnotu, najmilszy, dla Ciebie.”(pieśń 14, chór 3, Druzylla)
„Jam nie kamień, ani też nieużyta skała, ani dusza bez ciała.” (pieśń 16, chór 3, Tertulia)
Na podstawie cytatów powyższych widać, że Roksolanki to piękny zbiór pieśni o miłości i różnych jej obliczach, do przeczytania całości zachęcam.
1