HENRYK RZEWUSKI PAMIĄTKI JPANA SEWERYNA SOPLICY, CZEŚNIKA PARNAWSKIEGO
(BN I/112), oprac. Zygmunt Szweykowski
motto: Polonus sum, Poloni nihil a me alienum puto
Henryk Rzewuski - pseud. Jarosz Bejła, ur. 3 V 1791r. zm. 28 II 1866r.; pisarz, działacz polityczny. Podróżował po Europie, od 1833 przebywał na Wołyniu, 1840 -50 w Petersburgu, wchodząc do środowiska skupionego wokół „Tygodnika Petersburskiego”. Następnie mieszkał w Warszawie, gdzie wydawał „Dziennik Warszawski”, pismo o orientacji zachowawczej, głoszące program ultralojalizmu wobec Rosji. Autor opowieści (powstałych z inspiracji A. Mickiewicza) pt. „Pamiątki Soplicy” 1839-41r.
Narrator:
Soplica snuje opowieści od wewnątrz przedstawionego świata. Narrator oderwał się od autora o 2 pokolenia. Mówi o tym, co sam widział lub o czym słyszał od bezpośrednich świadków. Krytyczny wobec odtwarzanej rzeczywistości. Taki narrator stanowił wyróżnik gatunku literackiego, zwanego GAWĘDĄ SZLACHECKĄ
↓
Gatunek ten wyrósł na bazie kultury szlacheckiej. Jest zapisem i przetworzeniem artystycznym formy mówionej. W życiu przeciętnego szlachcica nie było miejsca na książki. Wiedzę o świecie zdobywał gawędząc i przysłuchując się rozmowom starszych lub wyżej postawionych. W życiu publicznym XVII i XVIII w. mówienie długo i dobrze (kwieciście, zawile) bardzo się liczyło.
Soplica opowiada gawędy dla potomnych. Jego celem jest uchronienie od zapomnienia minionej przeszłości. Operuje anegdotą, rozpisuje opowiadania na głosy w dialogach, konstruuje scenki. Wyjaśnia i komentuje.
Gawęda ma luźna kompozycję, nie ujętą w wyraźne ramy. Język jej jest żywy, potoczny, wymykający się regułom poprawności, bogaty w idiomy i przysłowia.
Do założeń gatunku należy odrębność czasu, w którym się opowiada, do czasu o którym się opowiada.
Domeną stają się czasy stanisławowskie, początek Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
W chwili narodzin gatunku świat szlachecki był przeszłością zamkniętą, ale nie zamarłą. W dworach i dworkach przechował się dawny obyczaj, krążyły anegdoty i opowiadania.
Kompozycja opowiadań:
Treścią każdego z nich jest charakterystyka jakiejś postaci. Charakterystyka służy do udowodnienia pewnej tezy lub jest ilustracją poglądu ogólnego, wyrażonego w przedmowie. Jako formę opowiadania obiera Rzewuski przy charakterystyce postaci krótki życiorys, w którym nagromadza stopniowo szereg znamiennych cech danego osobnika lub omawia jego główny rys psychiczny za pomocą odpowiednich wypadków z życia, służących jako przykłady. Poszczególne wypadki ilustrujące postać, zawierają w sobie zwykle jakieś zawikłanie, jakiś konflikt dramatyczny. Charakteryzując środowisko szereguje kolejno następujące po sobie sceny. Są to jakby drobne kroniki. Tak więc podstawę techniki kompozycyjnej „Pamiątek” stanowią: życiorys, kronika i dramatyczna anegdota.
Bohater główny:
Typowy reprezentant środowiska - Cześnik Soplica. Postępuje, czuje i myśli jak większość szlachty. Zgoda ze społeczeństwem rodzi pewne zadowolenie duchowe, optymizm i spokój wewnętrzny. Nie opuszcza go nigdy myśl własnego zysku. Jest bardzo praktyczny. Swe postępowanie normuje zawsze wyczuciem taktu społecznego, , umiejętnością współżycia z ludźmi oraz własnym interesie. Soplica to człowiek ograniczony umysłowo i uczuciowo. Cały szereg przekonań przyjmuje na wiarę z tradycji i postępowania środowiska. Dotyczy to poglądów narodowych, wierzeń religijnych
Inni bohaterowie:
Jedni różnią się od Soplicy tylko tym, że w sposób pełniejszy spełniają ideały ówczesnego środowiska (Rejten, Wojniłowicz, Korsak), drudzy wpadają w konflikt z otoczeniem, np. Dzierżanowski - żołnierz-rzemieślnik, człowiek o małej wartości moralnej, okrutny i odważny; Ryś - gwałtowna, ambitna i śmiała natura zdobywcza, Borowski - człowiek niesłychanie wesoły i towarzyski, choć gwałtowny i uparty, Wołodkowicz - brawurowy i pewny siebie awanturnik itp. Cechy tych postaci opierają się stale na silnie rozwiniętym w pewnym kierunku temperamencie, którego pozbawiony był Soplica. Impulsywność, która w nich przeważa nad refleksyjnością nie doprowadza jednak do zerwania ze społeczeństwem. Wynikiem konfliktów wszelakich będzie kompromis. Jedynie tylko szlachcic Wołk jest wyjątkiem: będąc pozbawionym przez intryganta, księdza Rokitę, majątku i możności poślubienia ukochanej kobiety, zamordował zakonnika, zrabował klasztor i uciekł na Sicz.
Magnaci:
Rzewuski widział w Polsce dwie warstwy: arystokrację i szlachtę. Szlachta dzięki magnatom uzyskiwała dobrobyt materialny, ale wyzbywała się samodzielności politycznej, a nawet swobody przekonań. Magnaci w ten sposób stawali się jak gdyby głowa szlachty. Pod względem psychologicznym zasadniczo się od niej nie różnią. Cechuje ich niepohamowany temperament. Ich poziom umysłowy bardzo niski. Radziwiłł Panie Kochanku, bożyszcze tłumów szlacheckich to pierwotna, rubaszna, nieopanowana natura, ograniczona umysłowo, mająca skłonność do blagi. Jego wiarą są zabobony. Popisuje się pijatykami, hulankami, polowaniem na niedźwiedzie.
Humor:
Ujawnia się przede wszystkim w języku, którym posługuje się Soplica. Opowiadając, komentuje stale wypadki, wtrąca swe uwagi. Często wypowiada się o kwestiach, które przerastają jego zasób wiedzy o życiu, nadaje wielkie znaczenie drobiazgom, odwraca pojecie wartości. Jest naiwny. Jego interesowność, próżność, a nawet brat etyki nie rażą dzięki rozbrajającej szczerości..
Tekst:
Za życia Rzewuskiego „Pamiątki” wychodziły kilkakrotnie. Ważne są trzy edycje: paryska 1839r, wileńska 1844r. i lwowska 1852r.
W utworze znajduje się 25 opowiadań (gawęd), m.in.:
„Ożenienie się moje”
Soplica jurystuje w Nowogródku. Narzeka, że mimo życia całkiem dostatniego nie może się wzbogacić. Fabian Wojniłowicz radzi mu, by się ożenił. Żona zajęłaby się domem. Zobowiązuje się też oświadczyć w jego imieniu pannie Magdalenie (młodsza 18 lat) Bohurzewiczównej. Zaręczyny, ślub. Wkrótce sytuacja się polepsza. Soplicowie szybko się wzbogacają.
„Książe Radziwiłł Panie Kochanku”
1781r. Sejmik nowogródzki, wybory pisarza ziemskiego: 2 kandydatów - Michał Rejten, protegowany księcia Radziwiłła i Kazimierz Haraburda (szwagier Rejtena). Wygrywa Rejten.
Książe przybył w lasy kołdyczowskie polować i nakazał mieszkającemu opodal panu Tryznie przygotować obławę. Ten odmówił, tłumacząc się żniwami. Podburzony przez dworzan Książe wypędził Tryznę z majątku.
Książe zjechał na sejmik. Zamieszkał w klasztorze bernardyńskim. W jednym pokoju spał z Rejtenem, Bargielskim, ojcem Idzim i Neptą (pies). Ojciec Idzi był egzorcystą a książe bardzo bał się duchów, zwłaszcza ducha Wołodkiewicza, który go nawiedza. Za życia był on przyjacielem Radziwiłła, pomógł księciu w tarapatach, gdy ten po pijaku najechał i podpalił dom Piotra Kotwicza. Książe chciałby za wszelka cenę chciałby wskrzesić dawnego przyjaciela. Ojciec Idzi radzi mu, żeby ustąpił Tryznie, wtedy dusza Wołodkiewicza opuści czyściec i zostanie uwolniona. Książe oświadczył, że nie ustąpi.
Następnego dnia wybory na marszałka sejmiku.
Książe Radziwiłł Panie Kochanku jest najwybitniejszą postacią, stale powracającą w gawędach. Jest uosobieniem zasady równości, ma gusty identyczne ze wspólnotą szlachecką dlatego w niczym jej nie przerasta i nie uraża; nie ukończył żadnych szkół, ale przedstawiony jest jako osobnik z przyrodzonym geniuszem i rozumem z życia wziętym
Gawędy pisali też:
Kazimierz Władysław Wójcicki, Konstanty Gaszyński, Ignacy Chodźko (np. „Domek mojego dziadka”), Zygmunt Kaczkowski, Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, elementy gawędowe znajdują się też w „Panu Tadeuszu” Mickiewicza i w „Trzy po trzy” Fredry.
3