Wstęp
Niemal równocześnie z upadkiem Kijowa, który utracił dawne dominujące znaczenie polityczne i kulturowe, "Imperium Rurykowiczów" także uległo rozbiciu i zostało podbite przez Mongołów. Pierwsze natarcie Mongołów skończyło się w 1223 roku klęską wojsk ruskich. W latach 1237-1240 Mongołowie pod wodzą Batu-chana znów wtargnęli na obszar Rusi, niszcząc ją doszczętnie. Zniszczeniu uległy zabytki kulturowe i znaczna część dorobku literackiego dawnej Rusi.
W tym czasie granice zachodnie były nękane przez Krzyżaków, a wojska litewskie i szwedzkie nieustannie zagrażały ziemiom Nowogrodu i Pskowa. W wyniku tego nastąpiło do zerwania Rusi ze wschodem i zachodem.
Poszczególna izolacja księstw doprowadziła do wyodrębnienia się literatury regionalnej: Rusi Halickiej, Wołyńskiej, Włodzimierza, Suzdala, Rostowa, Tweru, Nowogrodu i Moskwy.
Aspiracje polityczne tych ośrodków głownie intensywną działalnością miejscowych kronikarzy jak i ambicje polityczne Moskwy spowodowały że w wielu zabytkach regionalnych przetrwała ideologia ogólnoruska i te wartości artystyczne których skarbnicą była literatura Rusi Kijowskiej.
Jednym z najbardziej tragicznych epizodów najazdu tatarskiego na Ruś - zdobyciu i zburzeniu Riazania w 1237r. poświęcona jest należąca do arcydzieł literatury staroruskiej „Opowieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana. Opisuje także zwycięstwo wojsk wielkiego księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego nad armią chana Mamaja, odniesione w roku 1380 nad Donem, na tzw. Kulikowym Polu.
Charakterystyka plemion mongolskich
Mongołowie były to koczownicze plemiona, które zamieszkiwały początkowo tereny Dalekiego Wschodu, a dokładnie tereny dzisiejszej Mongolii, Mandżurii oraz południowo-wschodniej Syberii - stąd ich sąsiedztwo z krajem plemion ruskich.
Bitwa nad rzeką Kałką
Bitwa nad rzeką Kałką miała miejsce 31 maja 1223 r. w czasie mongolskiego najazdu na ziemie ruskie. W starciu tym armia Mongołów dowodzona przez Dżebego oraz Subedeja rozniosła pułki ruskie i połowskie pod dowództwem Mścisława Mścisławowicza Udałego (Mścisław II Udały, książę Rusi).
Po klęsce nad Kałką nie było na Rusi siły zdolnej oprzeć się niszczycielskiemu najazdowi Mongołów. Ich oddziały spustoszyły księstwo czernihowskie i siewierskie, ale z powodu kolejnej dotkliwej suszy oraz wysokich strat poniesionych w czasie kampanii wycofały się na wschód. W następnych kilku latach Ruś była w miarę spokojna. Po drugiej stronie mongolskiego imperium zbuntowało się państwo Xi Xia i to tam Czyngis-chan zaangażował większość swoich sił.
Okres względnego spokoju nie został wykorzystany do odbudowania militarnej potęgi Rusi. Luźny sojusz obronny pod przywódctwem Mściśława Udałego rozpadł się po jego śmierci w 1228 r. Na domiar złego księstwa ruskie musiały zmagać się także z Bułgarami Kamskimi, Litwinami oraz Zakonem Kawalerów Mieczowych. Gdy w 1238 roku (już po śmierci Czyngis-chana) spadł na Ruś najazd Batu-chana, książęta nie potrafili się zjednoczyć i ich księstwa padały jedno po drugim. Nawet największe miasta zostały złupione i niejednokrotnie zrównane z ziemią. Najeźdźcy umiejętnie wykorzystali skłócenie ruskich księstw i kontrolowali je przez ponad 240 lat. Najważniejsze do tej pory ośrodki władzy straciły na znaczeniu, a na czoło wysunęły się Moskwa, Riazań i Twer. Po rozpadzie Złotej Ordy największym zwycięzcą okazała się Moskwa, która poprowadziła Ruś do walki o wyzwolenie spod mongolskiej okupacji. Symbolicznym początkiem tego procesu było odniesione w 1380 r. na Kulikowym Polu zwycięstwo, jednak potrzeba było jeszcze 100 kolejnych lat, by ostatecznie Wielkie Księstwo Moskiewskie wywalczyło swoją niepodległość.
Bitwa na Kulikowym Polu
Bitwa na Kulikowym Polu była rozstrzygającym starciem, trwającej od 1375 roku, wojny Dymitra Dońskiego (wielki książę moskiewski i włodzimierski) z Mamajem (wódz tatarski) - faktycznym (choć nieformalnym) przywódcą zachodniej części Złotej Ordy (historyczne państwo mongolskie Czyngis-chana i jego wnuka Batu-chana), nazywanej Ordą Dońską lub Ordą Mamaja. Dwa lata wcześniej w 1378 Dymitr rozbił w bitwie nad Wożą jednego z wodzów Mamaja - Biegicza. Następny rok Mamaj wykorzystał na zorganizowanie antymoskiewskiej koalicji, do której wciągnął Wielkie Księstwo Litewskie od dawna walczące z Wielkim Księstwem Moskiewskim (a dodatkowo podburzone przyjęciem przez Dymitra dwóch skłóconych z Jagiełłą Olgierdowiczów) i księcia riazańskiego Olega, również toczącego niegdyś wojny z Dymitrem. Wyprawę zaplanowano na przełom sierpnia i września 1380 roku. Wojska sojuszników miały się spotkać 1 września nad Oką. Pragnąc do tego nie dopuścić, Dymitr ruszył ze swoimi wojskami na południe przeciwko Tatarom, którym przewodził osobiście Mamaj. Do spotkania wrogich armii doszło 8 września 1380 na równinie nad Donem, tzw. Kulikowym Polu.
Pokonanie Rusi.
Pomoc, jaką udzielili Połowcom (lud pochodzenia ałtajskiego, mieli pierwotne siedziby na stepach Kazachstanu i południowej Syberii) książęta Rusi, doprowadziła do tego, Mongołowie postanowili podbić także tereny rozdrobnionych księstw ruskich. Plany te zaczął realizować Subedej, który w 1236 roku wyprawił się na państwo Bułgarów krymskich. Pod koniec 1237 roku zaatakował on z kolei Ruś Zaleską - jedno z najpotężniejszych księstw na Rusi. Spalone zostały takie miasta jak: Riazań, Kołomna, Moskwa, Włodzimierz nad Klaźmą, Suzdal i Rostów, czyli czołówka najprężniej działających miast. Podbojowi uległa też ziemia nowogrodzka, Czernihów i Kojów. Lata 1239-1240 to podbój zachodniej części dawnej Rusi.
Klęska Tatarów była zupełna. Rzucili się do ucieczki, ścigani przez Rusinów. W trakcie pościgu Rusini dopędzili samego Mamaja z jego eskortą. Według przekazów moskiewskich ostatecznie uszedł on w towarzystwie czterech wojowników, tylu bowiem zostało z jego jednostki przybocznej. Jednocześnie Rusini szturmem wzięli obóz tatarski.
Pościg za Tatarami prowadzono przez około 50 kilometrów, zadając im wielkie straty (dowodził nim Bobrok Wołyniec). W tym czasie zdołano odnaleźć na pobojowisku kontuzjowanego księcia Dymitra.
Na wieść o klęsce Tatarów idące im z pomocą wojska litewskie pod wodzą Jagiełły i riazańskie pod wodzą Olega wycofały się.
Konsekwencje bitwy na kulikowym polu
Dzięki temu zwycięstwu rozpoczął się proces uniezależniania się Moskwy od zwierzchnictwa Złotej Ordy i budowy państwa rosyjskiego w oparciu o rosnącą potęgę i autorytet Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Zwycięzca, książę Dymitr, otrzymał przydomek "Doński" i jest do dzisiaj rosyjskim bohaterem narodowym.
Z czasem bitwa obrosła legendami. M.in. wojskom moskiewskim mieli się poprzedniej nocy objawić święci Borys i Gleb, zaś jeden z moskiewskich żołnierzy, niejaki Foma Kacibej, miał mieć przed bitwą wizję zwiastującą zwycięstwo wojsk moskiewskich.