Historia

Ustroju

Państwa

rok I - semestr II

Uniwersytet Śląski - Wydział prawa i administracji

Historia ustroju państwa

I PANSTWO ANTYCZNE

I GENEZA I FUNKCJE PANSTWA :

- IV tysiąclecie pne - zastąpienie organizacji rodowo - plemiennej państwową

- duża rola starszyzny rodowo-plemiennej

- celem : bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne (wymiar sprawiedliwości , porządek) , przymus państwowy

II PODZIAŁY SPOŁECZNE :

- wolni i niewolnicy ( do IV tysiąclecia pne równość rodowców)-wojna , zadłużenie u bogatych , ostre kary

- kryterium majątkowe : (4-5 klas) , zależały od nich większe lub mniejsze obowiązki obywatelskie , np. proletarii, plebejusze,patrycjusze

III ZRODŁA WŁADZY :

- państwo jako wspólnota obywateli - (greckie polis , rzymskie civitas) - ewolucja doskonalenia ustroju wolna od mitologii

- reżimy monarchistyczne - sięgały po sakralizację , charakter teokratyczny , źródło władzy poza rzeczywistością ziemską :

a ) monarchia uniwersalna : (Rzym , Aleksander Macedoñski , Egipt ) - król uważany za boga

b ) Babilonia , Izrael - król wybrańcem bożym

c ) posiadanie przez władcę godności najwyższego kapłana

- chrzeœcijañstwo - uznanie króla za wybrañca bo¿ego i opiekuna Kościoła , oddzielenie sacrum od profanum

IV FORMY PANSTWA ANTYCZNEGO :

Forma państwa określana jest przez : strukturę rządu , budowę terytorialną , barwę społeczną ustroju

1. organizacja władz :

- monarchia - władzę sprawuje jednostka mająca zdecydowaną przewagę nad innymi organami (ces. rzymskie,Egipt,mon.hellenistyczne)

- republika - władze dzielą między siebie kompetencje państwowe , nie pozostawiają miejsca dla jednowładcy (polis , civitas)

2. budowa terytorialna :

- federacje - ścisłe ( Ateński Związek Morski , feodus w Rzymie )

- konfederacje - luźniejsze ( Związek Peloponeski , Związek Beocki )

3. barwa społeczna ustroju :

- ustrój arystokratyczny - rządzą najlepiej urodzeni , aristoi - arystokracja

- ustrój oligarchiczny - rządzi grupa wydzielona najczęściej majątkowo ze społeczeństwa

- ustrój demokratyczny - rządzi lud

V ROZPRZESTRZENIENIE TERYTORIALNE :

- przyłączanie siłą słabszych organizacji politycznych

- synojkizm - pokojowe przyłączanie okolicznych osad do organizacji państwowej przy nierównym układzie zapewniającym hegemonię

- kolonizacja na obcych brzegach - np. greckie polis

VI USTROJE PANSTW ANTYCZNYCH :

1. Despotie wschodnie - Egipt (Dolina Nilu) i Międzyrzecze (dorzecze Eufratu i Tygrysu) - na czele państwa król (faraon,lugal) , tron

dożywotni ,dziedziczny ; samowładztwo bez kontroli , król uważany za boga bądź wybrańca bożego , rządy centralistyczzne , do

monarchy nale¿a³y wszelkie grunty (charakter patrymonialny); w obrêbie w³adzy : sprawy wewnêtrzne ( sprawiedliwość zarząd robotami

irygacyjnymi i wielkimi budowlami , administracja domeny i œwiadczeñ ludnoœci ) i zewnętrzne ( agresja , obrona , wojna , pokój) ,

pomocnikami króla : Egipt - wezyrowie , Mezopotamia - nubandowie ; pisarze

2. Państwa - miasta :

a ) polis grecka - niewielki rozmiar wspólnot rodowo-plemiennych determinowany ukształtowaniem powierzchni , polis obejmowała

miasto i najbliższą okolicę , ewolucja od monarchii arystokratycznej do republiki oligarchicznej (demokratycznej - VI w pne reformy

Solona i Klejstenesa ) , demokracja ateńska tylko dla obywateli , prawa obywatelskie wykonywali tylko mężczyźni , w obliczu

zagrożenia wewnętrznego bądź zewnętrznego dochodziło do jednoczenie polis (związki) , ich cechą : przelotność , określony cel ,

hegemonia jednej z polis , rozprzestrzenianie terytorialne na zasadzie kolonizacji , aparat państwowy :

- zgromadzenia ludowe (ekklezja) - zebrania kilka razy w miesiącu , uczestniczyć móg³ ka¿dy obywatel , prace w obecnoœci najmniej

6 tyœ. obywateli , sprawowali w³adzê ustawodawcz¹ (wnioski,dyskusje,g³osowania) , porz¹dek dzienny okreœla³a bule , wybiera³o i

kontrolowa³o urzêdników , przyjmowało posłów , decydowało o wojnie i pokoju , sąd skorupkowy ( ostracyzm) wydalenie z państwa

obywatela niebezpiecznego dla ustroju

- Wielka Rada ( bule ) - (rada w czasie monarchii - aeropag) - od Klejstenesa 500 członków (50 z każdej fylii terytorialnej) , głowa

państwa w czasie gdy ekklezje nie obradowały , dzieliła się na 10 zespołów , tzw. prytanów ( 1/10 roku w gmachu rządu ) , nadzór

nad urzędnikami , sprawy nie cierpiące zwłoki

- urzędnicy - wykonywali uchwały ekklezji i bule , ściśle określone kompetencje , bezpłatni , wybieralni i odpowiedzialni przed

zgromadzeniem , funkcjonowali kolegialnie , roczna kadencja - następnie dożywotni członkowie aeropagu

- sąd ludowy (heliaia)- najwyższa instancja we wszelkich najważniejszych sprawach , 6 tyś. sędziów podzielonych na 10 zespołów w/g

rozpatrywanych spraw , wybierani na zgromadzeniu ludowym

b ) civitas rzymska - 2 okresy : monarchia i republika , na czele terytorium obejmującego miasto i okolicę stał król ( obok niego

senat i zgromadzenie ludowe ) , ekspansja terytorialna w formie militarnej bądź nierównych federacji z hegemonią Rzymu , ustrój

oparty na cenzusie majątkowym zawsze oligarchiczny ; aparat państwowy :

- zgromadzenia ludowe -złożone z obywateli , zbierały się w/g : kurii , centurii , tribus ( porządek rodowo-plemienny, oddziały wojskowe,

miejsce zamieszkania ) ostatecznie zgromadzenia patrycjuszowskie , plebejskie i mieszane ; uchwalanie ustaw (leges) , wybieranie

urzędników , wojna , odwołania od wyroków śmierci ;

- senat - od czasów królewskich ciało doradcze , zasiadali dożywotnio byli wyżsi urzędnicy (konsulowie , pretorzy), liczba senatorów

od 300 do 900 (Cezar) , kompetencje senatu : zatwierdzanie ustaw , prawo auspicjów , zarząd skarbem państwa , reprezentacja państwa

na zewnątrz , zawarcie pokoju , polityka zagraniczna , wyznaczanie dyktatora w razie zagrożenia 1

- urzędy ( magistratus) - w/g zasad ateńskich , wybierani przez zgromadzenie ( dyktatorzy przez sanat) i przed nim odpowiedzialni ,

kadencja 1 rok , kolegialni , honorowy charakter urzędu (nakłady na staranie się jak i wykonywanie urzędu) , rekompensatą późniejsze

zarządzanie prowincją , podział urzędników na wyższych i niższych w/g zakresu w³adzy ; kompetencje : prawo wydawania edyktów ,

nak³adanie kar (wy¿si - w³adza wojskowa , s¹dowa , wnioski ustawodawcze , zwo³ywanie zgromadzeñ ) , urzêdnicy najwyżsi to : konsul ,

pretor , cenzor , edyl , kwestor , trybun ludowy ( wybierany przez plebejuszy)

3. Monarchie hellenistyczne i cesarstwo rzymskie :

a ) monarchie hellenistyczne - po śmierci Aleksandra Macedońskiego (323 r pne) upadek jego imperium , po walkach między

dowódcami garnizonów grecko-macedońskich ( zwycięzcy ogłosili się władcami) stabilizowały się tzw. monarchie hellenistyczne :

Macedonia , Syria , Egipt ; hellenizm -symbioza kultury greckiej i blisko-wschodniej (drugi okres ekspansji Greków) , państwa o ustroju

monarchicznym , władca absolutny o godności boskiej , poddani otoczeni ochroną prawną , zainteresowania gospodarcze i kulturalne

państwa , hierarchiczna i zbiurokratyzowana organizacja państwa

b ) cesarstwo rzymskie - od 27 r pne - 476 r ne ( pryncypat - 284 dominat) , cesarstwo od czasów Oktawiana , rządy jednowładcy (prynceps,

dominus) traktowanego jako najwyższy organ państwa (z poszanowaniem półtysiącletniej tradycji ustrojowej), wybór cesarza zależał od

armii , której musiał być ulubieńcem , elekcję zatwierdzał senat ,cesarz był pierwszym obywatelem wyrażającym wolę ludu , przejął

uprawnienia różnych urzędników ( władza o pochodzeniu magistaturalnym ) , pozycja tytularna , boski charakter władzy , zjednoczenie

w jednym ręku całej władzy świeckiej , duchowej , cywilnej i wojskowej , ograniczył władzę senatu ( jedynie wyznaczanie następcy ,

badanie działalności zmarłego cesarza) , w dominacie nowy organ doradczy tzw. Swięty Konsystorz - najwyżsi urzędnicy zarządzający

poszczególnymi resortami , skład fachowy , urzędnicy nosili miano komesów , zajmowali się także sądownictwem ; w pryncypacie

władza cesarska rozdzielona urzędnikom tzw. prefektom , którzy jako mandatariusze sprawowali władzę w imieniu cesarza , powoływani

w drodze nominacji cesarskiej , funkcjonowali do odwołania , odpowiedzialni przed cesarzem ; dominat oparł zarząd centralny państwa

na fachowcach , biurokratyzmie , centralizmie i hierarchii ; w pryncypacie zmiana charakteru armii z obywatelskiej na najemniczą .

VII PANSTWO ANTYCZNE A CHRZESCIJANSTWO :

1. Stosunek pañstwa rzymskiego do chrzeœcijan : imperium rzymskie charakteryzowa³o siê tolerancj¹ wyznaniow¹ , problemy z religiami monoteistycznymi , tj. wyznania : moj¿eszowe i chrzeœcijañskie , chrzeœcijañstwo charakteryzowa³o siê : ¿żywym ruchem misyjnym i ekspansj¹ , nauk¹ o jedynym Bogu wykluczaj¹cym wszelkie inne bóstwa wraz z cesarzem , równość niewolnika i wolnego w Kościele ; stanowiło to zagrożenie dla cesarza i było przyczyną prześladowań do IV w ; 313r - Konstantyn Wielki - edykt mediolański -zapewniono Kościołowi jawność egzystencji , swobodę działania , wyrównanie krzywd ; 380 r - Gracjan,Walentynian,Teodozjusz - pismo do ludności Konstantynopola - nakaz wyznawania wiary chrześcijańskiej w Trójcê Sw. w/g nauki ówczesnego papie¿a œw. Damazego , okreœlan¹ mianem katolickiej ; 392 r - edykt cesarza Teodozjusza - nietolerancja wobec pogañstwa ; 416 r - wykluczenie pogan od urzêdów ; 435 r - zakazanie wielobóstwa pod karą śmierci ; cesarz uznany za wybrańca bożego i opiekuna Kościoła , Kościół uzyskał osobowość prawną

2. Pierwotna organizacja Kościoła - od I w jako hierarchiczna i terytorialna złączona więzem wspólnej wiary , na czele Kościoła biskup rzymski - papież , poniżej papieża : w porządku święceń prezbiterzy , w porządku władzy administracyjno-jurysdykcyjnej patriarchowie , w metropoliach arcybiskupi- metropolici ; w diecezjach biskupi ; najniżej parafia podlegająca plebanom-proboszczom , biskupi wybierani przez duchowieñstwo i lud , obejmowali w³adzê po przyjêciu œwiêceñ , zapewniali ciągłość kulturaln¹ ; od IV w zjazdy koœcielne : Sobory - zwo³ywane przez papie¿a i cesarza , obradowa³y w obrêbie ówczesnego świata chrześcijańskiego , gromadziły cały episkopat , decydowały o najważniejszych sprawach , zwłaszcza dogmatycznych ; Synody - zasięg metropolitalny bądź diecezjalny , gromadziły duchownych z tych obszarów , sprawy prowincjonalne ; od VI w monastycyzm zapoczątkowany przez św. Benedykta z Nursji poprzez założenie opactwa na Monte Cassino ; działalność Kościoła regulowana przez prawo kanoniczne mające swe źródło w Pićmie Sw. , władzy prawodawczej papieży i soborów , biskupów i synodów , zgodnie z tradycją Kościoła , wzorujące się na prawie rzymskim .

II MIEDZY ANTYKIEM A FEUDALIZMEM

I UPADEK PANSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO :

IV - V w. - wielopłaszczyznowy kryzys , napór chrześcijaństwa ; napór germańskich ludów barbarzyńskich (koczowniczy tryb życia , wychodzące ze wspólnoty pierwotnej , wdzieraj¹ce siê si³¹ poza granice rzymskie )

Barbaryzacja - infiltracja obcego , prymitywnego ¿żywiołu etnicznego w ¿życie spo³eczne , gospodarcze i polityczne , doprowadzaj¹ca do regresu wszêdzie tam , gdzie się pojawiła .

Cesarze zmuszeni do ograniczania ludności systemem hospitalitas - nakaz oddawania przybyszom 1/3 lub więcej dobytku , aby mogli się osiedlić wśród miejscowego społeczeństwa ; wzrost fiskalizmu państwa ; postępująca ruina miast i wsi ; liczne powstania wolnych i niewolników ; wzrastająca anarchia i spadek bezpieczeństwa ; nieudolna administracja państwowa ; redukcja rzemiosła ; upadek życia gospodarczego w miastach ; powstawanie korporacji rzemieślniczych i kupieckich dla ochrony interesów ; przejście na gospodarkę naturalną ; wzrost znaczenia latyfundiów ; dominować zaczyna agraryzm ; system prekaryjny (rezygnacja z ziemi na rzecz wielkiej własności i dalsze na niej użytkowanie jako na pańskiej , uzyskanie bezpieczeństwa i statusu prekarzysty zależnego od pana ) ; kolonat i patronat - praca bezrolnych wolnych i niewolnych na ziemi latyfundystów (część produkcji dla własnej dyspozycji , bezpieczeństwo , ochrona ) ; pan - siłę roboczą , daniny , służebności . własne oddziały zbrojne (buccellari) ; warowne villae ; przejmowanie władzy administracyjnej i sądowej nad swoją ludnością ; brak kontroli państwa .

476 r.- zamach stanu dowódcy oddziałów germańskich Odoakara , który zdetronizował ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa ; data ta rozgranicza epokę rzymską starożytną od średniowiecznej feudalnej .

II SZCZEPOWE PANSTWA GERMANSKIE :

Germanowie - zamieszkiwali Europę na E od Renu , na N od Alp ; plemiona w formie civitates dzielące się na pagi (związki krwi i rody) ; rolnictwo(wymiana pól , ograniczone koczownictwo) ; podziały społeczne (przydzielanie gruntów , wybór królów) ; prymitywny ustrój demokracji wojennej z elekcyjnymi królami na czele ; wodzowie wybierani na czas wojen ; zgromadzenia wszystkich zdolnych do noszenia broni ; wymiar sprawiedliwości w rękach kapłanów ;IV - V w. - wędrówki ludów , osiedlanie na terenach cesarstwa na zasadzie rzymskiej hospitalitas , przesuwanie się po obszarach rzymskich ; szczepowe państwa germańskie : Wizygoci , Ostrogoci , Wandale , Burgundzi , Longobardzi , Frankowie saliccy , Frankowie rypuarscy , Anglo-Sasi ; VI w. - król Franków Klodwig - budowa państwa ponadszczepowego - Państwo Frankijskie .

III PIERWSZE PANSTWA SŁOWIANSKIE :

Ludy Słowiańskie - I tysiąclecie pne - Europa Srodkowa i E od Odry po Dniepr ; poł. I tysiąclecia migracje podobne do germańskich ; podział na 3 grupy etniczne : W, S i E ; życie w ramach organizacji rodowo-plemiennych i szczepowych ; osiadły tryb życia ; głównie rolnictwo ; ustrój demokracji wojskowej ( opartej na wiecach i książętach będących głównie dowódcami wojskowymi ) następnie monarchie wczesnofeudalne ; w instytucjach ustrojowych i urządzeniach państwowych wpływy frankijskie i bizantyjskie ( chrześcijaństwo ze W bądź E ) ; Słowianie : państwo Korutan , państwo Samona , państwo bułgarskie , państwo Wielkiej Morawy , państwo ruskie , państwo czeskie , państwo polskie .

IV CHARAKTERYSTYKA USTROJU PANSTW SZCZEPOWYCH GERMANSKICH I SŁOWIANSKICH :

Państwa szczepowe - nie opierały się na politycznych wzorcach rzymskich , brak scentralizowanej administracji , nie znały pojęcia państwa jako rzeczy publicznej , słabe przywiązanie do terytorium , częsta zmiana siedzib , ustrój państwa obejmował wiec złożony z ludzi wolnych zdolnych do noszenia broni , elekcyjnego bądź dziedzicznego króla ; cała władza państwowa koncentrowała się nie w osobie króla , lecz w zgromadzeniu , wiec podstawowym organem demokracji , urzędy łączyły w swej kompetencji domową i państwową obsługę władzy , stały oddział zbrojny - drużyna ; brak charakteru niewolniczego , niewolnicy rzadko - przeważnie z jeniectwa wojennego , członkowie szczepu byli wolni ; zależności i polaryzacja majątkowa dopiero się kształtowały , funkcje państwa ograniczone do : obrona bądź agresja , porządek wewnętrzny , wymiar sprawiedliwości .

III PANSTWO FEUDALNE

I ZAGADNIENIA WSTEPNE :

1. istota feudalizmu - agraryzacja życia ekonomicznego , rozrost kategorii ludności zależnej ; do końca XII w. głównym zakładem produkcyjnym włość feudalna (villa) - kompleks gruntów , należących do pana , różnie zagospodarowanych : 1 gospodarstwo pracujące na potrzeby pana , 2 grunty gospodarowane przez chłopów w roli użytkowników ziemi pańskiej (zobowiązania za użytkowanie : praca na pańskim , świadczenia w naturze - pieniądzu ) ; grunty wspólne (łąki,lasy)- pan i chłop korzystać mogli wspólnie ; prawa rzeczowe do ziemi zagospodarowanej podzielone , brak rzymskiego pojęcia własności jako bezwzględnego dysponowania rzeczą przez właściciela, stopniowanie własności przez precyzowanie uprawnień użytkownika posiadającego rzecz,grunt ; powstanie pojęcia własności zwierzchniej i użytkowej ( własność allodialna - pełna własność nie mająca seniora , własność powszechna lenna - na jakimś szczeblu hierarchii lennej ) ( wotczyna - pełna własność na Rusi ; pomiestje - grunty nadane przez panującego ) ; dominacja gospodarki naturalnej , redukcja roli miast (warownie,siedziby władzy świeckiej , duchownej ) ; rzemieślnicy funkcjonowali także na wsi , zanik wymiany towarowej , rozwój latyfundiów ; wzrost własności możnowładczej świeckiej i duchownej (zawłaszczenia , odpłatne nabytki) - warunkiem egzystencji : praca darmowa bezrolnej czeladzi i chłopów poddanych ;

kryzys feudalizmu agrarnego: pocz XIII w. - wzrost liczby ludności , ożywienie ekonomiczne , koncentracja ludności wokół grodów , wzrot popytu na artykuły rzemieślnicze , rozwój kontaktów międzydzielnicowych , odblokowanie handlu dalekosiężnego , wyprawy krzyżowe , itp. ; przekształcenie grodów w miasta o ustroju samorządowym ( własne prawa miejskie , przywileje ) -Francja ( miasta komunalne i konsularne) , rozwój komun włoskich , Niemcy (miasta filialne )- władza sądowa (wójtowie dziedziczni z ławnikami ), administracyjną (rady miejskie z burmistrzami) , miasta polskie przyjęły wzorce miast niemieckich ; organizacja miast w związki antyfeudalne (hanza ) , lokacja wiejska , przenoszenie starych wsi na prawo niemieckie : sprecyzowane obowiązki wobec pana , płacenie czynszów pieniężnych za użytkowanie , nadwyżki do własnej dyspozycji , ograniczony samorząd w postaci sołtysa (dziedziczny , jurysdykcja w drobnych sprawach w asyście ławników , reprezentant wsi przed panem ) ; XV i XVI w. - wysoka koniunktura na eksport zboża ; Anglia - chłopi uzyskują status wolnych gospodarzy (freeholders) , Polska - rozwój folwarków pańszczyźnianych (produkcja zboża na eksport) , likwidacja gospodarstw sołeckich , rozwój przemysłu na W , E - rolnictwo ; rewolucja antyfeudalna od W na E zależna od pozycji miast i poziomu życia ekonomicznego o charakterze kapitalistyczznym , najdłużej przetrwa na wsi E .

II PODDANSTWO I LENNO :

Spadek bezpieczeństwa wewn. i zewn. , barbaryzacja i upadek imperium rzymskiego , niepewność czasów germańskich podstawą kształtowania związków międzyludzkich zapewniających ochronę jednostkom i stabilizację strukturalną społeczeństwa , nie miały charakteru bezinteresownego , oparcie na pozycji politycznej i materialnej obu stron ; wynikiem 2 systemy zależności : poddaństwo i lenno

poddaństwo - geneza łączy się z kolonatem i prekarią prowadzących do skupiania gruntów i ludzi wokół feudałów - panowie mieli siłę roboczą ,chłopi-spokojne bytowania na gruncie pańskim ; poddaństwo gruntowe (H*rigkeit - nawet wobec człowieka wolnego gospodarującego na gruncie pana , po 1 roku i 1 dniu na wsi stawał się automatycznie poddanym w/g zasady : powietrze wiejskie czyni człowieka podanym ); podaństwo osobiste (Leibeigenschaft - chłop bez możliwości dysponowania sobą , nie mógł opuścić ziemi , pan prawo życia i śmierci , jurysdykcja i ochrona ); maritagium - opłata za możliwość zawarcia małżeństwa ; mortuarium - podatek spadkowy po śmierci ojca chłopskiej rodziny ;

lenno - stosunek prawny z połączenia wasalstwa z beneficjum ; na dworze drużyna ; beneficjum - nadanie rycerzom ziemi aby sami mogli się utrzymywać i wyekwipować ( kosztowna służba wojskowa na koniu), substrat realny , sposób wynagrodzenia ; hierarchizacja rycerstwa i powstawanie drabiny feudalnej , brak roli porządkującej , chaos , anarchiczny bałagan , zasady ; „nie ma ziemi bez seniora“ “wasal mojego wasala nie jest moim wasalem“; w Anglii 2-stopniowa hierarchia lenna (wasal mojego wasala jest moim wasalem )

umowa lenna - ustnie (pisemnie),w obecności świadków , przez złożenie hołdu (komendacja) , w postawie klęczącej , składając swe dłonie w ręce seniora ; senior : przyjęcie hołdu , dokonanie inwestytury (symboliczne wprowadzenie wasala w posiadanie lenna przez wręczenie symbolu : pierścień , berło ,sztandar , pastorał , przekazanie biskupstwa ); pocałunek pokoju kończył ceremonię ; strony lenna (osoby wolne , stanu rycerskiego , dygnitarze duchowni ) , przedmiot lenna ( ziemia , urząd , renta ); obustronne zobowiązania i korzyści - wasal : auxilium (konna służba wojskowa na każde wezwanie - feudalna armia lenna) , consilium ( służba dworska - udział w senioralnym wymiarze sprawiedliwości , uświetnianie uroczystości dworskich , służenie radą - kuria królewska , senioralna ),akcydentalne zasiłki materialne : wykup z niewoli , wyprawy krzyżowe , wydanie córki za mąż ; senior : opieka nad wasalem , spokojne korzystanie z pheodum , wymiar sprawiedliwości ; warunki służb i świadczeń w regulacji zwyczajowej lub ustawowej (np.art 12 i 14 Wielkiej Karty Wolności w Anglii) ; złamanie kontraktu lennego (felonia) - sądy parów : wyrok - pozbawienie wasala lenna , bądź stawał się wasalem wyższorzędnego seniora

prawo lenne - publiczne , dziedziczne tylko dożywotnie ; XV w. - swobodny obrót ziemią (gospodarka towarowo-pieniężna) ; XI w. - Polska - prawo rycerskie : nadanie ziemi drużynnikom z imunitetem ekonomicznym i sądowym wraz z chłopami tam mieszkającymi , wyłączenie spod jurysdykcji kasztelańskiej - wyłącznie jurysdykcja książęca czy królewska (prawo nieodpowiednie )

III IMUNITETY :

przywileje imunitetowe ekonomiczne i sądowe - dla możnych duchownych i świeckich ; powodowały rozkład skarbowości i sądownictwa monarchów wczesnofeudalnych , podstawę wyodrębnienia się stanów ; 2 rodzaje : ograniczone - wcześniejsze , częściowe zwolnienia od świadczeń i służebności , iudicia minora (sądownictwo w sprawach mniejszej wagi) ; pełne - pełne uchylenie obowiązku służebności i danin (ius ducale , ius regale ) , iudicia maiora (rozstrzyganie wszelkich spraw sądowych); konsekwencją:władza sądowa i administracyjna nad latyfundiami i ludnością , daniny ,służebności ; źródła dochodów państwa :służebności , daniny ,domena , regalia (monopole monarsze: bicie monety,cła,eksploatacja kopalin); wzrost potrzeb finansowych władcy , apel do stanów o nowe opodatkowanie , konsekwencją : zgromadzenie stanowe (podejmowanie uchwał podatkowch nadzwyczajnych ) - upublicznienie instytucji państwa .

IV STANY :

stany - grupy społeczne wyodrębniony od reszty na podstawie faktycznego położenia w społeczeństwie (majątek , zawód , zamieszkanie )

rycerstwo - (późniejsza szlachta ) - pochodzenie (starszyzna rodowo-plemienna , wojownicy) , osadzani na ziemi w systemie prawa lennego bądź ziemskiego ; wejście do stanu : urodzenie w stanie , pasowanie na rycerza , służba wojskowa ; wyodrębnienie ze społeczeństwa : przywileje , prawo nieodpowiednie (sądy parów,szlacheckie , książęce) , prawo lenne i ziemskie , herby i zawołania ; podział: szlachta wyższa i niższa , w Polsce i Rosji jednolicie (10 % narodu) istnienie szlachty gołoty .

Przywileje zbiorowe :

1215 r.- Wielka karta wolności - Jan bez Ziemi - nietykalność osoby i mienia wolnych poddanych króla , sądy parów , prawo oporu

1232 r.- Statutum in favorem principum - Fryderyk II - konfirmacja stanu przywilejów, przekazanie szeregu regaliów

1283 r.- pokój rostocki - prawo oporu dla ziem polskich

1356 r.- Złota bulla - Karol IV- dalsze przywileje regaliów , wyłączność sądowa , potwierdzenie praw elektorskich

1628 r.- Karol i Stuart (Anglia)- nietykalność osoby i mienia , sądy zgodne z prawem

1648 r.- traktat westfalski - pełna suwerenność książąt , prawo reform wyznaniowych

Przywileje władców polskich dla szlachty :

1228 r.- Władysław Laskonogi w Cieni- rządzić za radą stanów , nie nakładać niesłusznych podatków

1291 r.- Wacław II w Lutomyślu - urzędy w Polsce dla Polaków

1355 r.- Ludwik Węgierski - nie będzie nakładał nowych podatków , rezygnacja z egzekwowania stanów z dóbr szlacheckich

1374 r.- przywilej koszycki - Ludwik Węgierski - zwolnienie szlachty od podatku (wyjątek symboliczne 2 grosze z łana chłopskiego ) ,

ograniczone obowiązki szlachty w zakresie budów i utrzymania zamków , starostwo dla Polaków ,

1422 r.- Władysław Jagiełło w Czerwińsku - zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego , sądzić szlachtę w/g prawa

pisanego , zakaz łączenia przez jedną osobę godności starostwa i sędziego ziemskiego .

1430 i 1433 - Władysław Jagiełło w Jedlni i Krakowie - nietykalność osobista szlachcica , można go było talko ukarać na podstawie

wyroku sądowego , orzeczonego w/g prawa

1454 r.- Statuty nieszawskie - Kazimierz Jagiellończyk - zrzekł się wydawania nowych praw i pospolitego ruszenia bez zgody sejmików

1505 r.- konstytucja Nihil novi - potwierdzenie statutów nieszawskich

duchowieństwo - stan uprzywilejowany, grupa zamknięta , dygnitarstwa kościelne zastrzeżone dla magnaterii i szlachty, podział w/g posiadanych święceń na : wyższe (biskupi i opaci ) i niższe (prezbiterzy); wejście: przyjęcie święceń , złożenie ślubów zakonnych ; celibat ; podleganie prawu kanonicznemu , privillegium fori (odpwiedzialność przed sądami duchownymi z apelacją do papieża) , privillegium immunitatis - ekonomiczne i sądowe (daniny , służebności) faktyczną pozycję określała zamożność , rozległe dobra obdarzone imunitetami , dziesięcina(1/10 dochodów płatnika) ,biskupownica (2 miary zboża i 5 denarów od gospodarstwa chłopskiego) ,wysokie funkcje państwowe : koronacje królów , interrex (obowiązki w czasie bezkrólewia),prezes KEN ; reformacja zagrożeniem dla bogactwa Kościoła :

1054 r.- pojawienie się Kościoła prawosławnego ; 1517 r. - wystąpienie Marcina Lutra (reformacja)

mieszczaństwo - tzw.stan trzeci ; stan uprzywilejowany(imunitet od ius regale i ius ducale ); miasta terytorium o szczególnej sytuacji prawnej , prawo miejskie (sprecyzowane obowiązki wobec pana , saamorząd , wolność osobista) ; wyodrębnienie od społeczeństwa : zamieszkanie , zawód ; wejście : urodzenie w rodzinie mieszczańskiej , zamieszkanie przez rok i dzień (powietrze miejskie czyni wolnym) ; podział na : patrycjat (bogaci kupcy , przedsiębiorcy , właściciele parceli) , pospólstwo (właściciele warsztatów) ; plebs ( reszta ludności - na Rusi czerń) ; posiadali swych reprezentantów w organach stanowych (Izbie Gmin , Stanach Generalnych , Sejmie Rzeszy , sejmach prowincjonalnych i walnych ),

1456 r.- sejm szlachecki , bez zgody mieszczan , mogł nakładać podatki , o ile nakładał je także na stan szlachecki

1565 r.- zakaz handlu zagranicznego , używania zabytkowych strojów , noszenia broni

17 IV 1791 r.- ustawa „Miasta nasze królewskie wolne „ - nietykalność osobista i majątkowa , prawo nadawania dóbr ziemskich , prawo piastowania niższych urzędów administracyjnych , sądowych i stopni oficerskich , dostęp do palestry , szersze możliwości nobilitacji

chłopi - cechy: poddaństwo , podległość sądownictwu patrymonialnemu , XIII w.- ujednolicenie stanu ; kolonizacja na prawie niemieckim (nowe prawo,samorząd z sołtysem) ; 1423 r.- Statut werecki -masowy wykup sołectw przez szlachtę ; XV w.- folwarki (produkcja zboża na eksport ) pogorszenie sytuacji chłopa :wzrost pańszczyzny , ograniczenia opuszczania wsi - zbiegostwo ; podległość prawu dworskiemu ;

1791 r.- Konstytucja 3 maja - art. IV- wzięcie chłopów pod opiekę prawa i rządu , obowiązek zawierania z chłopami umów , wolność osobista dla zbiegów w razie przybycia do Polski ; ustawa z kwietnia 1792 r.- wolność osobista , własność urzytkowa ziemi ;

1794 r.- Uniwersał połaniecki - wolność osobista , swobodne opuszczenie wsi , nieusuwalność chłopa z ziemi , zmniejszenie pańszczyzny ; październik 1794 r.- pojmanie Kościuszki , ustawa o uwłaszczeniu powstańców chłopskich ;

Anglia - sokmeni (lepiej usytuowani),willani (skrępowani) , XIV w.-statut wolnych posiadaczy (freeholders) ; Francja - serfs (poddani osobiści i gruntowi), willanie (płacący czynsze), XIV w. złagodzenie poddaństwa ; Niemcy - podobnie do Francji , 1525 - wojna chłopska na fali reformacji , XVII w.- poprawa pozycji chłopa ; Rosja - XII w.-ujednolicenie stanu (krestianie),zupełne uzależnienie i przywiązanie do ziemi , bunty krwawo tłumione , rekrutacja do wojska ,

V FORMY PANSTWA FEUDALNEGO :

- monarchia wczesnofeudalna

- rozdrobnienie feudalne

- monarchia stanowa

- monarchia absolutna

II USTROJ PANSTWA PATRYMONIALNEGO :

I PANSTWO FRANKIJSKIE ( OD V w. DO X w.) :

V w.- budowa państwa ponadszczepowego ; 476 r.-podbój porzymskiej Galii (Klodwig) ; 494 r.- przyjęcie katolicyzmu (poparcie Kościoła) , 751 r.-koniec dynastii Merowingów (rządy Pepina Małego); 781 r.- Pepin Mały - koronacja i pomazanie przez papieża ,800 r.- koronacja Karola Wielkiego przez papieża ; X w.-rozwój odrębności (francuska , niemiecka , włoska) ; 843 r.- traktat w Verdun - przekreślona jedność państwowa ;

- król - władza ograniczona przez wiec , państwo jako rzecz prywatna (patrimonium) , dziedziczenie tronu (Klodwig) , 800 r.-koronacja

Karola Wielkiego przez papieża : korona instytucją rzymską , niepodzielna , sakralizowany monarcha podlegał prawu bożemu ,

podniesienie do rangi państwa uniwersalnego , ingerencja Kościoła w władzę świecką ; 911 r.- wymarcie dynastii karolińskiej -

elekcyjność tronu , mała rola wieców , silna władza królewska : szerokie uprawnienia w zakresie bannus (jak imperium pretora ) ,

władza wojskowa , ustawodawcza (edykty , kapitularze ),wojna , pokój , polityka zagraniczna , wymiar sprawiedliwości , strażnik pokoju ,

zwierzchnictwo sądowe , władza w podróżach po kraju , Akwizgran (Aachen)-miejsce koronacji , pobytu , nekropolii królewskiej .

- organa centralne - charakter zbiorowy lub jednostkowy ; wiece - duża rola , wyżne decyzje państwowe , rola słabnie , za Merowingów

(pola marcowe), za Karolingów (pola majowe) , ostatecznie placitum - zgromadzenie możnowładców (dygnitarze , urzędnicy), organ

doradczy , zwoływany przez monarchę ; urzędnicy nadworni (obsługa domu królewskiego),centralni (sprawy państwowe) ; majordom -

pierwszy urzędnik (potem seneszel),kanclerz (na czele kancelarii , pieczęcią państwa , wgląd we wszelkie sprawy na piśmie , wymóg

wykształcenia), służba nadworna (komornik , cześnik , stolnik , koniuszy)

- zarząd terytorialny - podział na okręgi - hrabstwa : na czele hrabia , powołany przez króla , władza administracyjna (zbieranie ,

zabezpieczanie dochodów królewskich) , wynagradzany beneficjami , urząd dożywotni , dziedziczny , podział hrabstw (centeny , kariaty) ;

marchie : hrabstwa nadgraniczne , na czele margrabiowie , szersza władza , możliwość ekspansji terytorialnej , obrona zewnętrzna ;

księstwa - na czele książęta , uprawnienia zbliżone do margrabiów ; urzędnicy pod kontrolą króla i wysłanników królewskich ;

- sądownictwo - nie było wieloinstancyjne , nie znało apelacji , sądy na wzgórzach sądowych , obecność wiecu , sędziom thungin ( w

czasach merowińskich : hrabia + 7 rachimburgów , czasy karolińskie : hrabia + skabinowie) , wyroki ostateczne , król zwierzchnikiem

sądowym , od nadania imunitetów sądowych - sądownictwo patrymonialne .

II ANGLIA W OKRESIE WCZESNOFEUDALNYM (V w. - XIII w.) :

597 r.- przyjęcie chrześcijaństwa ; częste podboje ; 1066 r.- bitwa pod Hastings (panem Wilhelm Zdobywca) ; 1154 r.- królem Henryk II z dynastii Platagenetów ; Platageneci wasalami Farncji (obszerne lenna na kontynencie) ; 1215 r.- Wielka karta wolności - feudalizm ;

- król - 7 królestw (heptarchia : Wessex , Sussex , Essex , Kent , East England , Mercia , Northumbria ) , tron elekcyjny (spoœród rodziny

królewskiej wybierało zgromadzenie witanów : dygnitarze , możnowładcy); IX w.- Alfred Wielki - zjednoczenie heptarchii ; likwidacja

państwa anglo-saskiego przez Wilhelma Zdobywcę : koognatyczny system dziedziczenia (dopuszczenie kobiet , decydowały starszeństwo

i płeć); 1301 r.-następca tronu nosi w Anglii tytuł księcia Walii ; 1085-6 r.- spis feudalny: Księga strasznego sądu - ograniczenie

imunitetów, silna władza monarchy, najwyższy zwierzchnik lenny(przysięga wierności całej ludności , daniny całej ludności dla króla) ,

najwyśszy strażnik pokoju , sądownictwo , władza ustawodawcza , wykonawcza , polityka zagraniczna , powoływanie urzędników ;

1215 r.-Wielka karta wolności (Jan bez Ziemi) -(koniec monarchii wczesnofeudalnej )ograniczenie monarchii , nietykalność osoby i mienia

wolnych poddanych króla , szanowanie prawa , sądy parów , nakładanie tarczowego , szanowanie przywieljów miejskich , prawo oporu ,

- urzędy - - rada królewska : zwyczajna (dygnitarze centralni i nadworni) , wielka ( bezpośredni wasale króla ) -przy boku króla , organ

doradczy, instancja apelacyjna , wymiar sprawiedliwości dla parów; urzędnicy nadworni (stolnik , cześnik , komornik , marszałek );

justycjariusz - zastępca i główny minister króla (XII w.- zlikwidowany); kanclerz - na czele kancelarii , pierwszy na dworze , pieczęć

państwa , cenzus wykształcenia , wgląd we wszystkie najważniejsze sprawy państwowe , przewodniczący sądu kanclerskiego ; centralna

władza skarbowa i sąd skarbowy ( XII w.- eksczekier - szachownica)- sprawy skarbowe , trybunał skarbowy , kontrola rachunków

- zarząd terytorialny - podział na hrabstwa i setnie ; hrabstwa : nadawane jako lenno , na czele hrabia (dziedzicznie) , od Wilhelma

Zdobywcy zarząd hrabstwa powierzony wicehrabiom (szeryfom)- mianowani przez króla , zwykle rycerze, silna pozycja ( władza

skarbowa , wojskowa , sądowa , policyjna )

- sądownictwo - początkowo król (uszczuplenie przez imunitety ), sądy patrymonialne , sądy parów (sądownictwo lenne baronów ),sądy

kościelne (dla duchowieństwa); od Wilhelma Zdobywcy - lustracja (Księga strasznego sądu ), ograniczenie sądownictwa patrymonialnego,

uruchomienie objazdowych sędziów koronnych ; sądy kurii królewskich (dla baronów ), sąd szachownicy (sprawy skarbowe ) , sąd

kanclerski ; sądownictwo oparte na prawie pospolitym (common law) i zasadach słuszności ( equity law ) .

- kościół -częste konflikty ,1164 r.-konstytucje klarendońskie (Henryk II)-ograniczenie uprawnień kleru ( cofnięcie w 1170 r.), 1213 r.- Jan

bez Ziemi - oddanie Anglii w lenno papieżowi Innocentemu III ; 1215 r.- Wielka karta wolności - wolność w obsadzaniu stanowisk ,

konfirmaacja praw i przywilejów

III RUS WCZESNOFEUDALNA I ROZDROBNIONA (IX - XV w.) :

988 r.- (Włodzimierz Swięty) - przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku E ze słowiańską liturgią ;1037 r.- powołanie metropolii w Kijowie z 9 podległymi jej sufraganiami ; 1054 r.- śmierć Włodzimierza Jarosława Mądrego , podział Rusi między synów (Izasław ksęciem zwierzchnim) ; likwidacja zasady senioratu na zjazdach w Lubeczu (1097) i Witiczewie (1110);1223 r.- bitwa nad Kałką - zwierzchnictwo Złotej Ordy nad Rusią , władza w ręku chana tatarskiego , jerłyk - przywilej dla książąt , biskupów i metropolitów do dzierżenia stanowisk , jerłyk na wielkie ksęstwo - ustanowienie jednego księcia odpowiedzialnego przed chanem za całą Ruś ; 1380 r.- zjednoczenie księstw , pobicie Tatarów pod Kulikowym Polem ; 1480 r.- zrzucenie jarzma tatarskiego przez Iwana III Srogiego ,

monarchia wczesnofeudalna - 2 postacie : państwo jednoczące się i zjednoczone oraz rozdrobnione ( jedność polityczna , 1054 r- seniorat ; 1125 r- rozbicie dzielnicowe ,policentryzm ; 1328 r.- zjednoczenie księstw ruskich )

- władza monarsza - początkowo książęta ; Wielki książę kijowski - jedynowładztwo,najwyższy wódz , polityka zagraniczna , obsadzanie

urzędów , władza ustawodawcza (Prawda ruska - najstarszy spis prawa ); od 1054 r(testament Jarosława Mądrego ) zasada senioratu ,

państwo patrymonialne , dwupiętrowa struktura władzy, elekcyjność tronu ; 1097 - 1110 - zasada ojcowizny - policentryzm , podziały

(70 księstw) , ignorowanie godności wielkoksiążęcej ; 1223 r.- chan tatarski ( wielki książę odpowiedzialny przed chanem ), 1453 r.- Iwan

III Srogi - gosudar (głowa państwa )

- urzędy - wiece (likwidacja w państwie kijowskim,powrót w policentryźmie) Nowogród i Psków : najwyższy organ władzy , wybór

urzędników,władza ustawodawcza,wykonawcza i sądowa , wojna , pokój ; rada przyboczna (duma bojarska) - organ doradczy ; rada panów

(Nowogród) - 300 członków , władza ustawodawcza ; kijowski zarząd centralny ( na dworze królewskim ) : dworecki (zarząd dworem) ,

wojewoda (dowodzenie wojskiem ), kancelaria (przygotowywanie dokumentów ) , miecznicy , cześnicy , koniuszowie ; namiestnicy chańscy

( kontrola); w republice nowogrodzkiej i pskowskiej : posadnicy i władyka (arcybiskup) - funkcje wykonawcze , skarbowe , wojskowe ,

duchowne ; XV w.- moskiewski aparat władzy : prikazy (formy zarządu centralnego ) , na czele bojarzy oraz diakoni i poddiakoni

- zarząd terenowy - grody książęce rozwijające się w miasta , na czele posadnicy , w okręgach - wołostiele , wirnicy (grzywny sądowe ),

mostnicy (opłaty celne na mostach i brodach ) , ogniszczanie i ciwuna (dobra książęce i wsie)

- sądownictwo - książę i aparat pomocniczy (dla bopjarów ); urzędnicy (ludność wiejska i miejska ) , sądy duchowne (duchowni i świeccy )

IV POLSKA WCZESNOFEUDALNA I ROZDROBNIONA ( IX w. - XIV w. ) :

państwo patrymonialne : IX - X w.- kształtowanie się państwa feudalnego ; do 1138 r. jednowładctwo (Mieszko I , Bolesław Chrobry , Mieszko II , Kazimierz Odnowiciel , Bolesław Smiały , Władysław Herman , Bolesław Krzywousty ); 1138 - 1227 - seniorat ; 1227 - 1320 - policentryzm ; XIV -XV w.- podstawy monarchii stanowej ; przodkowie Mieszka I (Piast , Ziemowit , Leszek , Ziemomysław); plemiona : Polanie , Wiślanie , Slężanie , Goplanie , Lędzianie ; IX w.- wyłonienie państwa z kolebką w Wielkopolsce (dynastia Piastów- skupienie ziem polskich wokół najważniejszych grodów : Gniezno , Poznań) ; 990 - 992 - regest Dagome iudex Mieszka I - potwierdzenie granic Polski na Odrze ,Bugu,Karpatach , Bałtyku , nadanie Polski na rzecz Stolicy Apostolsiej; 966 r.- przyjęcie chrztu przez Mieszka I ; 1000 r.- Bolesław Chrobry - uzyskanie metropolii w Gnieźnie ( przyjęcie do Europy chrześcijańskiej , Kościół umacniał organizację państwową , terytoria spięte strukturą hierarchiczną , łączenie narodu jednością wiary) ; koronacje królewskie za zgodą Stolicy Apostolskiej (1025 - Bolesław Chrobry i Mieszko II ; 1076 r.- Bolesław Smiały ; 1295 r.- Przemysł II ; 1300 i 1306 - Wacław II i III - 4 koronowanychPiastów); przekonanie o królewskim , suwerennym charakterze państwa ; państwo patrimonium piastowskim , władca o tytule domini naturales , dziedziczenie (prawo wszyscy synowie świeccy); jedność utrzymywana siłą , 1138 r.-rozbicie dzielnicowe , osłabienie władcy (prawo dynastii - ziemie polskie nadal w rękach piastów ; nie dotyczyło to korony-silniejszy,rządy wielu książąt , każdy w swojej dzielnicy );

kryzysy władzy państwowej : Mieszko II (pretensje Bezpryma ); 1037 r.- powstanie ludowe przeciwko Kociołowi i państwu feudalnemu , seperatyzm Mazowsza ; opozycja wewnątrzkrajowa biskupa krakowskiego Stanisława za Bolesława Smiałego ; inwazja tatarska , rozbicie monarchii Henryków śląskich ; 1227 r. zamach w Gąsawie na Leszka Białego ; 1296 r.- zamach w Rogoźnie na Przemysława II ;

1018 r.- Bolesław Chrobry - pokój z Niemcami w Budziszynie,uzyskanie Milska i Łużyc , zdobycie Grodów Czerwieńskich ; Bolesław Krzywousty - dostęp do morza ; 1226 r.- sprowadzenie przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków , osadzenie na ziemi chełmińskiej , pozbawienie dostępu do Bałtyku ; XII w.- ruch lokacji miast i wsi na prawie niemieckim (napływ ludności niemieckiej , rozwój demograficzny,gospodarczy,prawnoorganizacyjny); XII w.-ruch zjednoczeniowy (zjednoczenie za Łokietka)

- król - początkowo na czele książę (ksiądz); tytuły : dux Slavorum , dux Pomeranorum , dux Cassubiorum ; wodzowska geneza władzy ,

wraz z chrzestem tytulatura „z bożej laski“ , koronacje książąt piastowskich (1025, 1076, 1295 ); dziedziczenie w systemie patrymonialnym

(uprawnieni wszyscy synowie , najstarszy księciem zwierzchnim , w braku zstępnych decydowały : desygnacje , adopcje , układy o

przeżycie ,elekcje ); władza książęca dwupoziomowa : książę i lokalni zwierzchnicy (do Bolesława Krzywoustego) ;

1138r -testament Bolesława Krzzywoustego - zasada senioratu (princepsem zawsze senior rodu), książę wodzem , obrona,agresja ,

utrzymanie drużyny , wymiar sprawiedliwości,polityka zagraniczna,reprezentacja państwa , obsadzanie urzędów (nawet duchownych),

nadania ziem dla feudałów,wydawanie imunitetów( 1283 r.-pokój rostocki - prawo oporu), władza w ustawicznym ruchu , brak stolicy:

główne siedziby królestwa (sedes regni principales): Gniezno,Poznań,Kraków,Płock (stolice biskupstw); miejscem nekropolii : Poznań

(Mieszko I, Bolesław Chrobry); Kraków (od Kazimierza Odnowiciela ),Gniezno (do XII w. miejsce koronacji);

- zależność wobec cesarstwa - zależność trybutarna (w obliczu zagrożenia , zobowiązanie do wierności, składania hołdu , przyrzekali

trybut) ; 1000 r.- wizyta cesarza Ottona II u Bolesłaawa Chrobrego w Gnieźnie , włożenie na głowę diademu cesarskiego i wręczenie

włóczni św.Maurycego (równożędne traktowanie Niemiec i Polski w ramach planowanego ogólnochrześcijańskiego imperium ), 1135 r.-

hołd Bolesława Krzywoustego w Merseburgu z tytułu Rugii i lewoodrzańskiej części Pomorza Zachodniego; 1157 r.- hołd Bolesława

Kędzierzawego w Krzyszkowie ; XII w.- osłabienie cesarstwa ,unicestwienie zależności (koronacja Władysława Łokietka 1320)

- zależność wobec papieża - od dagome iudex (990-992) zależność mało krępująca suwerenność polską : płacenie czynszu (świętopietrze),

Polska podległa Stolicy Apostolskiej (zatwierdzanie niektórych ustaw , zgoda na : elekcje , koronacje, przysyłanie kolektorów świętopietrza

Ani w przypadku papiestwa ani cesarstwa nie ma zależności lennej , nie krępowały suwerenności .

- aparat centralny i nadworny - rada książęca (organ zbiorowy,doradczy , przy boku panującego , dostojnicy i możni , skład nie

ustalony) , wiec (zgrupowanie ogółu wolnych , XII - przechodzą do historii), wiece feudalne (zwoływał książę i im przewodniczył ,

zasiadali urzędnicy nadworni i centralni - komesowie ),wiece międzydzielnicowe i dzielnicowe (1138 r.) , rola wiecu - nowe podatki ,

wojna,pokój , małżeństwo panującego , przywileje , lokacje , prawo oporu , elekcje ; zarząd centralny na dworze - komesowie : komes

pałacowy bądź wojewoda (zastępca księcia , pierwszy urzędnik , najważniejsze sprawy , dowództwo wojskiem) ; kanclerz (od IX w., sosby

duchowna , cenzus wykształcenia , pieczęć państwa , na czele kancelerii , wgląd w najważniejsze sprawy państwowe ), skarbnik (zarząd

środkami materialnymi księcia), mincer (wybijanie monet),nadworni dygnitarze (cześnik,stolnik,łowczy,koniuszy,komornik, zastępcy:

podczaszy , podstoli , podkomorzy , podłowczy),

- zarząd terytorialny - podstawowym okręgiem kasztelania (oparta na grodach , systematyczna rozbudowa, wazniejszy gród siedzibą

kasztelana ), kasztelan (zarząd terytorialny, zbieranie danin i służebności , dowództwo wojskowe), pomocnicy kasztelana :wojki (sprawy

wojskowe),sędzia grodowy i targowy (sądownictwo),włodarz (sprawy gospodarskie)- imunitety pozbawiają kasztelanii urzyteczności ;

miasta na prawie niemieckim - samorząd : wójt, XII w.- rada i zarząd miejski z burmistrzem ; wsie : sołtysi dziedziczni ; XII w.-

latyfundia feudalne (zarząd patrymonialny) ; po zjednoczeniu : koniec okresu imunitetowego , zarząd terytorialny państwa , starosta

(mianowany przez króla)

- sądownictwo - panujący (źródło wszelkiej sprawiedliwości , osobiście w otoczeniu dworu , pomoc sędziego nadwornego); sądy

kasztelańskie (do wszystkich poddanych księcia);prawo nieodpowiednie (rycerstwo , sądy księcia-króla,sędziego królewskiego);

duchowieństwo (privillegium fori - sądy biskupaa lub oficjała); prawo niemieckie : wójt (mieszczanie),kasztelan (chłopi) ; imunitety (sądy

patrymonialne) , wojewoda (sądownictwo nad Zydami)

- kościół - umocnienie struktury politycznej doświadczeniami administracyjnymi Kościoła , zasługi w integrowaniu ziem polskich , 967 r.-

metropolia w Gnieźnie i sufragia w Krakowie ,Wrocławiu ,Kołobrzegu; struktura organizacyjna : kapituły katedralne (rady kanoników przy

biskupie),archidiakonaty regionalne(administracja i sądownictwo nad parafiami),dekanaty,kolegiaty,prepozytury; XII-XII w.- sieć parafialna;

synody:diecezjalne (przewodnictwo biskupa ordynariusza),legackie ( przewodnictwo legata papieskiego); powstanie klasztorów i zgromadzeń

Kościół początkowo podlegał księciu (mianował biskupów,opieka i władza ), ruch emancypacyjny (podleganie prawu kanonicznemu ,własne

sądownictwo), przywileje : privillegium fori ; 1180 r.- zjazd w Łęczycy - książęta zrzekli się ius spolii (prawa zaboru nieruchomości po

zmarłym biskupie); XII w.- zasada kanonicznego wyboru biskupów przez kapituły, celibat; 1210-1215 - zjazdy książąt polskich -

szerokie imuitety ekonomiczne i sądowe ; zwiększenie pozycji materialnej (latyfundia), zbieranie danin (dziesięcina- pobieranaa przez

ordynariusza , płacona przez księcia - XI w.- przerzucenie na ogół ludności) , zasiadali w radzie monarszej i kancelarii książęcej , walka

o prawo języka polskiego w Kościele .

III ROZDROBNIONE KROLESTWA LENNE :

koniec rządów karolińskich : Francja (987),Niemcy (911) - bezpośredni wasale korony urośli w siłę , tron królewski wzięli w swoją dyspozycję i obsadzali go w drodze elekcji , elekcyjna korony królewska nipodzielna , terytoria państwowe w władztwie króla nie mogły byń dzielone jako patrimonium między jego synów; państwa między monarchią patrymonialną Franków a państwem publicznoprawnym określane mianem rozdrobnionych królestw lennych (nie monarchii patrymonialnych), na polotarowych obszarach powstały feudalne republiki włoskie (dział Lotara w Verdun , pas między Niemcami i Francją zredukowany do królestwa włoskiego )

I FRANCUSKA MONARCHIA LENNA ( 987 r.-1302r.) :

987 r.- wygaśnięcie dynastii karolińskiej , elekcja na tron hrabiego Paryża i Orleanu Hugona Capeta ; kompletne rozbicie na władztwa lenne , domeną królewską tylko 2 hrabstwa (dawne lenna koronne) , feudalizm nie zlikwidował instytucji króla ; zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem“ ,nie istniał przymus lenny, działania do rozszerzania władztwa terytorialnego przez króla : likwidacja bezpośrednich lenn korony i włączanie ich do domeny , XII w. skrupulatne respektowanie prawa lennego (najdrobniejsze uchybienia tryktowane jako felonia , odbieranie lenn , przyłączanie do domeny),stosowanie siły (XII w.- wojny francusko-angielskie o terytoria plantażeńskie za Filipa II Augusta i Jana bez Ziemi w Anglii ),wygaśnięcie rodziny wasala powodowało wcielenie lenna do korony , małżeństwa króla z dziedziczkami lenna , wykupywanie lenn - skutkiem Filip IV Piękny władał 2/3 terytoriów,Francja zjednoczona , system lenny złamany, silna władza królewska , 1302 r.- zgromadzenie Stanów Generalnych

- król- dwojaka rola : król (rex) i książę feudalny (dux); tytulatura „z bożej łaski“, miano arcychrześcijańskiego króla , od 987 r.- tron

elekcyjny (dla bezpośrednich wasali korony), działania ku umocnieniu dynastii na tronie (od Hugo Capeta dysygnowanie następcy przez

6 pokoleń); 1223 r.- za Ludwika VIII zasada ciągłości monarchii, zasada „umarł król , niech żyje król“(wygłaszana przez marszałka w

momencie zgonu króla i objęcia tronu przez syna); koronacja połączona z pomazaniem (w Reims),utrwalona sukcesja w systemie

primogenitury , władza królewska i korona niepodzielne (wyłącznie przez 1 osobę);strażnik pokoju , najwyższy sędzia , szczytowe miejsce

drabiny feudalnej (zasięg tylko do bezpośrednich wasali), władza w rękach feudałów poprzez kontrakty lenne i imunitety, król niezależny

od cesarstwa i papiestwa (francuską politykę zagraniczną ), obrona (oddziały ze służby lennej oraz ogólne pospolite ruszenie);

prawo lenne : nie skodyfikowane nigdzie w pełni (odmiany:frankońska , longobardzka , angielska; spisy : XI w.-Libri feudorum , XIII w.-

Zwierciadło saskie);dozwalało dochodzenia roszczeń między wasalami z bronią w ręku (wojny prywatne) - z pomocą Kościół :

wprowadzony pod rygorem wysokich kar kościelnych pokój boży (pax Dei - zakaz atakowania osób:duchownych ,kupców,oraczy ,wdów,

sierot ;i instytucji społecznie ważnych: kościół , młyn), rozejm boży (treuga Dei - zakaz wojen w pewne okresy i dni (adwent ,wielki post,

Boże Narodzenie), ustanowienia państwa : zabezpieczenie (assurement - przysięga od zwaśnionych,wyrzeczenie się siły, poddanie się

wyrokowi), czterdziestodniówka królewska (kwarantanna - przeczekanie 40 dni od chwili wypowiedzenia wojny), 1258 r.- zakaz wojen

prywatnych i wprowadzenie przymusowego kursu monety królewskiej w całej Francji ;

- zarząd kraju - na dworze królewskim : rada królewska (niesprecyzowany skład, organ doradczy,dygnitarze),kuria królewska (consilium ,

wprowadzanie ogólnofrancuskich ustaw i zarządeń , zgromadzenie wszystkich wasali króla, uzupełniane składem fachowym zespoły dla

różnych spraw specjalnych, XIV w.- Scisła Rada Królewska , Parlament Paryski , Izba Obrachunkowa , Stany Generalne); seneszel

(dowództwo wojskiem,1119 r.-likwidacja przez Filipa II Augusta - urząd konetabla), kanclerz (duchowny , na czele kancelarii,wgląd we

wszystkie ważne sprawy , pieczęć , sądownictwo, 1227r.- likwidacja - strażnik pieczęci)

- zarząd terytorialny - dla całej Francji nie istniał (tylko w domenie, ogólnie władztwa senioralne); kasztelan , wicehrabia (administracja

terenowa)- potem prewoci (na czele okręgów prewotalnych , zbieranie dochodówgromadzenie ooddziałów wojskowych, sądownictwo w

drobnych sprawach); baliwa (kontrolerzy okręgów prewotalnych, dwuosobowi ,wędrując po kraju , kontrola na zebraniach ludności - roki ;

następnie stałe okręgi inspekcyjne - baliwaty, mianowani przez króla,fachowcy , pensja ze skarbu królewskiego );

- sądownictwo - król (źródło wszelkiej sprawiedliwości, przypadki królewskie - przestępstwa interesujące państwo nie objęte nigdy

imunitetami : obraza majestatu,bunty , zamachy,fałszerstwa monet) ; władztwa lenne (sądownictwo feudalne wasali ); w domenie :

sądownictwo monarsze - seneszel i kanclerz w imieniu króla ; XIII-XIV w.-Parlament Paryski - sąd najwyższy (ostatnia instancja),

fachowi sędziowie , jako sąd parów ; prewoci i baliwowie (w ramach okręgów); XIII w.- apelacja w systemie hierarchii sądów (od

senioralnych do królewskich - wpływ sądownictwa kościelnego na prawie rzymskim)

- kościół - ześwicczenie kleru , podległość Kościoła władzy świeckiej , szerokie bogactwa kleru ,udział w radzie królewskiej i urzędach ;

X w.-reforma (910 r.- opactwo w Cluny), powstawanie zakonów : dominikanie (inkwizycjaa , stosy), franciszkanie (duszpasterstwo)

II NIEMIECKIE PANSTWO LENNE :

843 r.- traktat w Verdun - wydzielenie terytorium podstawowego królestwa - państwo lenne : 911 r.-koniec dynastii karolińskiej (królem ksiżę frankoński Konrad); 962 r.-Otton I - przyjęcie rzymskiej korony cesarskie z rąk papieża Jana XII ; 919-1024 (Sasi),1024-1125 (Salicy), 1125-1250 (Hohenstaufowie); 1250-1273 (wielkie bezkrólewie po odsądzeniu przez papieża Innocenta IV korony cesarskiej Hohenstaufów, umocnienie i utrwalenie władzy książąt - okres księstw terytorialnych : sprowadzanie władz ogólnoniemieckich do roli organów konfederacji zw. Rzeszą Niemiecką z cesarzem na czele )

ogólnie - system lennego , rozbicie terytorialne i polityczne ; podział okresu rozwoju państwa w/g relacji ustrojowej króla i książąt ;

początkowo IX w.- księstwa szczepowe (Allamanów - Szwabów,Bawarów,Franków,Sasów) - rządy dziedzicznych książąt , silna władza , prawo majestatu , węzeł lenny z królem , dynastie Hohenstaufów i Welfów ; 1180 r.-cesarz Fryderyk I Hohenstauf oskarżył o felonię i podbił ostatniego księcia szczepowego Henryka Lwa ; księstwa terytorialne : niemieckie prawo lenne : zawierało przymus lenny (Leihezwang - zakaz cesarzowi zmiany kwalifikacji dóbr lennych i wcielenia ich do domeny - uniemożliwiało stałe zjednoczenie , brak stabilizacji tronu ,opróżnione lenna dawane nowym wasalom); powstają miasta królewskie (przywileje : wolne miasta) ; XII w.- rozwój życia miejskiego , załamanie feudalizmu , węzły lenne przekształcają się w zależności publicznoprawne , powstanie Rzeszy Niemieckiej jako konfederacji terytoriów ;

- królowie niemieccy - od 911r tytuł królewski , od 962 r.- tytuł cesarski (tradycja monarchii uniwersalnej , koronacja przez papieża w

Rzymie , cesarstwo traktowane jako rzymskie i chrześcijańskie - Swięte Cesarstwo Rzymskie); poszerzanie granic i chrześcijaństwa , byli

też królami : Burgundii , Włoch , Sycylii i suwerenami królestwa Czech ; tron od 911 r.- elekcyjny( w ramach panującego rodu, wyborcami książęta niemieccy); aktywna polityka zagraniczna (wyprawy włoskie ; krzyżowe) , kurczenie się dóbr koronnych i regaliów (przywileje : 1232 r.- Statutum in favorem principium) ; wojna , pokój , nyjwyższy sędzia , strażnik pokoju,wódz , pan lenny,powoływanie urzędników, rządy w podróżach , brak stolicy (miał swoje palatia), miejscem koronacji Akwizgran ; godność cesarska nie dawała kompetencji ponadkrólewskich , jedynie pozaniemieckie (stosunek do papiestwa i innych pobliskich monarchii); zabezpieczenie bezpieczeństwa : pokój boży , rozejm boży ; pokój ziemski (Landfrieden - nieużywanie siły w sporach na określonym terytorium i czasie) ;

- aparat centralny - dwór (ośrodek władzy), rada nadworna ( zaufane osoby króla), kuria królewska (zgromadzenie bezpośrednich wasali

króla , najważniejsze sprawy państwa , od XII w.- przedstawiciele miast cesarskich - przekształcnie w Sejm Rzeszy);

- zarząd terytorialny - kompletna feudalizacja (hrabstwa , landhrabstwa,marchie); burgrabia (pilnowanie interesów króla - grody i

miasta); palatyni (w palacjach); wójtowie i landwójtowie (zarząd dobrami króla ); miasta cesarskie ( niezależne, status wolnych, własny

samorząd - wójtowie, reprezentacja w sejmach Rzeszy), księstwa ( w/g uznania książąt)

- sądownictwo - sądownictwo królewskie ( na dworze , osobiście lub przez palatyna , król źródłem sprawiedliwości , strażnik pokoju ,

przewodniczący sądu parów , przypadki królewskie ); wójtowie i landwójtowie (w terenie); burgrabiowie (miasta królewskie) , wolne

miasta (własne sądownictwo miejskie)

- państwo a Kościół - trudne stosunki ; papież : koronacja , obsada i opróżnianie tronu , mianowaanie biskupów i opatów , ius spolii

(konfiskata nieruchomości po śmierci biskupa ); spór o inwestyturę : 1077 r.- ukorzenie się przed papieżem Henryka IV w Canossie

(wobec ekskomuniki Grzegorza VII);1122 - konkordat wormacki - między papieżem Kalikstem II i cesarzem Henrykiem V - koniec sporu

o inwestyturę , 2 przywileje : cesarz zachował wpływ na obsadę biskupstw w Niemczech , stracił we Włoszech ; konflikt o prymat w

świecie chrześcijańskim : 1245 r.-za papieża Innocentego IV i cesarza Fryderyka II Hohenstaufa - odsądzenie Hohenstaufów od korony

cesarskiej , papież utrzymał prawo dysponowania koroną (bezkrólewie , anarchia , utrwalenie rozbicia Niemiec)

IV USTROJ PANSTWA PUBLICZNOPRAWNEGO :

I REPUBLIKI FEUDALNE :

1.wielki nowogród - XII w- republika wiecowa oparta na bogatym mieszczaństwie i bojarach (w istocie oligarchia mieszczańsko-bojarska)

ustrój na demokratycznych podstawach : wiec (wszyscy nowogrodzianie , wybór i usuwanie księcia , posadnika , władyki ); Rada Panów

(Gospoda - 300 członków : urzędnicy,patrycjat miejski,bojarzy), książę (zawsze spośród Rurykowiczów , ograniczony przysięgą

poelekcyjną - rjad, władza wojskowa), posadnik (władza wykonawcza , na czele aparatu urzędniczego ); nie opanowany przez

Tatarów,władał olbrzymimi terenami po Ural ; 1348 r.- wyodrębnienie się Pskowa (osobna republika o podobnym ustroju ); Nowogród

(1478) i Psków (1510) wchłonięte przez Wielkie Księstwo Moskiewskie

2. republiki włoskie - państwo Longobardów (po upadku imperium rzymskiego), 774 r.-wchłonięcie przez Franków , 843 r.- królestwo

włoskie (Regnum Italie), od 962 r.- starcia uniwersalizmów : papieskiego i cesarskiego - powstanie 2 stronnictw : gibelinów (procesarzy) i

gwelfów (propapiescy)- celem zyskiwanie przywilejów dla miast od papieża lub cesarza

komuny włoskie - podział społeczeństwa : optymaci (uprzywilejowani :patrycjat,feudałowie) i popolanie (średnozamożni mieszczanie,plebs)

okres konsularny (do kon. XII w.), okres podesty (do poł. XIII w.), okres cechowy (do kon. XIV w.)

- okres konsularny - 2-21 konsulów (na czele komuny, wybierani w wyborach pośrednich przez obywateli , władza zarządzająca, wojskowa,

sądowa); zgromadzenie obywateli (parlamentum - wyparte przez oligarchiczną Radę Wielką), Rada Mniejsza i urzędnicy (kontrola)

- okres podesty - podesta ( zastępuje konsula, kadencja 1 rok , liczne rygory , odpowiadał własnym majątkiem, wysoka pensja lecz sam

utrzymywał straż przyboczną itp); Rada Wielka i Mniejsza (kontrola)

- okres cechowy - XII w.- pospólstwo zorganizowane w cechach powołuje własną komunę tzw. komuna ludowa ,na czele kapitan ludu

(funkcje jak w podeście) , Rada Starszych i Rada Tajna ( odpowiedniki rad podesty), problemy we współdziałaniu z komuną podesty

Wenecja - najznaczniejsza republika , oligarchia arystokratyczna ,władza dożywotniego , obieralnego doży (na czele Najjaśniejszej

Seniorii Weneckiej, kierował pracami Wielkiej Rady i Senatu , władzę prezycowała przysięga poelekcyjna -kapitulacja wyborcza),

pełne prawa polityczne członkowie 50 rodów; XV w.- likwidacja zgromadzenie obywateli

XV w.- przywileje papieskie i cesarskie : przekształcenie podesty i kapitana ludu w pana miasta , następnie księcia z władzą absolutną ;

instytucje ustrojowe stają się organami samorządowymi , nieliczne komuny utrzymały się jako republiki ;

II ANGLIA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ I ABSOLUTNEJ :

monarchia stanowa (1265-1485), monarchia absolutna (1485-1641), 1534 r.- reformacja Henryka VIII ; kryzys absolutyzmu - za pierwszych Stuartów Jakuba I i Karola I (1603-1649); próby restauracji absolutyzmu za Karola II i Jakuba II (1660-1689)

monarchia stanowa - klęska Henryka III i zwycięstwo opozycji antykrólewskiej Szymona de Montfort w bitwie pod Lewis ; 1265 r.-

zwołanie Parlamentu Wzorcowego (instytucja społeczna współdecydująca z królem ); powstanie państwa stanowego , petryfikacja

sądownictwa w : 1295 r.- Statut westminsterski , 1297 r.-Statut o nieprzyznawaniu podatków ;

monarchia absolutna - wzmocnienie władzy królewskiej po wojnie dwóch róż (1455-1485 - zmaganie dwóch gałęzi rodu Plantagenów o

tron : Lancasterów- czerwona róża i Yorków - biała róża); 1485 - objęcie tronu przez Henryka VII Tudora ; parlament popiera silną

władzę królewską , popieranie form wczesnokapitalistycznych , 1588 r.- zwycięstwo nad hiszpańską armadą , 1534 r.- reformacja (król

głową Kościoła), 1539 r.- parlament zezwala królowi na wydawannie proklamacji (dekrety z mocą ustawy bez konieczności

współdziałania z parlamentem)

centralne organa państwowe - parlament (najważniejszy , zwoływany w 1265 i 1295), XIV w.- dwuizbowy parlament (bikameralny) : Izba

Lordów (Izba Wyższa , Izba Parów) i Izba Gmin ; Izba Lordów (House of lords): bepośredni wasale króla (lordowie ,parowie) dożywotnio i

dziedzicznie ; Izba Gmin (House of Commons) : przedstawiciele średniej szlachty i miast królewskich (na podstawie przywileju i nakazu

wyborczego - writ - 2 przedstawicieli na hrabstwo i na miasto) , przewodnictwo speaker (szlachcic - gentleman),król czynnikiem równowagi

(prawo zatwierdzania uchwał); XV w.- cenzus majątkowy , udział w akcie wyborczym wszystkich którzy go posiadali , obniżanie

poprzeczki umożliwi demokratyzację wyborów; parlament - ustanawianie nowych podatków,ustawodastwo , elementy sądownictwa ; petycja

- uchwała wychodząca od parlamentu (król odpowiadał pismam - bill), ustawa (akt- act), sankcja królewska - zatwierdzaanie ustawy przez

króla ; uchwalanie uchwały kolejno w pierwszej i drugiej izbie następnie do króla; zasada odpowiedzalności konstytucyjnej i politycznej

rządu ; posłowie - ochrona miru królewskiego , zasada nietykalności poselskiej ;zakres sądowy - Izba Lordów (sąd wąaściwy dla lordów

, apelacje), Izba Gmin (impeachment - prawo oskarżania dygnitaarzy państwowych ; act of attainder - ustawa imienna , wyrok dla

konkretnej osoby); 1539 r.- parlament zezwala królowi na wydawanie dekretów z mocą ustawy (proklamacji) autoeliminacja parlamentu

centralny zarząd państwa - król przy pomocy rady królewskiej i urzędników ministerialnych ; od Henryka VIII rada królewska Radą

Tajną (Privy Council) : lord kanclerz , kanclerz szachownicy , sekretarze stanu (N i S) ; Szachownica (sprawy skarbowe) ; rządy fachowe ,

charakter resortowy , centralizm , realizowały absolutyzm królewski ;

- władza terenowa - władza szeryfa w hrabstwie słabnie - strażnik pokoju , nastęnie sędzia pokoju : sądownictwo karne , lokalna władza

zarządzająca ; miasta - samorządowe uprawnienia (przywileje) , mayor na czele , reprezentacja w parlamencie , sądy miejskie

- sądownictwo - sądownictwo królewskie (źródło sprawiedliwości ,stabilizacja od statusu westminsterskiego); Najwyższa instancja (5 sądów) :

Izba Lordów (sąd parów,apelacyjny); Sąd Spraw Pospolitych (sprawy cywilne), Sąd Ławy Królewskiej (sprawy karne), Sąd Eksczekieru

(sprawy skarbowe), Sąd Kanclerski (poza Westminsterem , w/g słuszności, tworzył equity law); Sąd Izby Gwieździstej (sprawy polityczne),

Sąd Wysokiej Komisji dla Spraw Kościelnych (przez Elżbietę I , zniesiony w 1641 r.) ; podział na 6 okręgów sądowych (ponad hrabstwami) -

sędziowie królewscy (koronerzy);sądownictwo w sprawach bieżących (szeryf,strażnik pokoju,sędzia pokoju , sędzia miejski ); sądy

duchowne; sądy patrymonialne (zredukowane do zera); XIII w.- sądownictwo przysięgłych (udział społeczeństwa w procesie , spośród

wolnych posiadaczy ziemskich , nieposzlakowana opinia)

- kościół - do 1534 r.- kraj katolicki ; 1534 r.-spór z papieżem Henryka VIII (odmówił unieważnienia maążeństwa z Katarzyną Aragońską)

zerwanie z Kościołem katolickim , ogłoszenie schizmy , król głową Kościoła : obsadzał biskupstwa, likwidacja klasztorów , brak celibatu ,

pozbawienie dóbr ziemskich ; prześladowanie Kalwinów (1640-1660 i 1688-1689) za Stuartów

III FRANCJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ I ABSOLUTNEJ :

monarchia stanowa (1302-1484), monarchia absolutna (1484- 1789)(zawsze przewaga króla nad organami); 1558 r.- przyłączenie Calais (angielskiej posiadłości na kontynencie);1620 r.- wcielenie Nawarry i Bearnu ; XVI w.- wojny religijne ; XVII w.- wystąpienie opoozycji przeciwko rządom kardynalskim (fronda); 1789 r.- wielka rewolucja

- władza królewska -monarchia stanowa : charakter publicznoprawny , udział wykształconych prawników (legistów - urzędnicy); poddaństwo

publicznoprawne całego narodu królowi ; przekreślenie zasady „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem“ ; zasada „król jest

cesarzem w swoim królestwie“(suwerenność króla , wyeliminowane pretensje cesarskie), cała władza państwowa skoncentrowana w królu:

wykonawcza ,sądownicza , ustawodawcza (ordonanse - zatwierdzane przez parlament przez wpisanie do rejestru , ,postanowienia w

radzie królewskiej), polityka zagraniczna ,wojna , pokój, obsadzanie urzędów, ingerowanie w zakres uprawnień urzędów (listy pieczętne i

listy łaski), zakaz nakładania podatków bez zgody Stanów Generalnych, przestrzeganie prawa bożego i kanonicznego, rozbudowany

aparat policyjny (charakter państwa policyjnego )

następstwo tronu - art 59 Prawa salickiego (zakaz dziedziczenia ziemi przez kobiety , odrzucenie pretensji angielskich do tronu); 1337-

1453 - wojny stuletnia ; 1420 r.-traktat w Troyes - obłąkany król francuski Karol IV naznacza następcą swego zięcia króla Anglii

Henryka V z pominięciem pierworodnego syna - wynikiem ogólnonarodowy ruch św. Joanny d'Arc i objęcie władzy przez prawowitego

delfiny Karola VII ; XVIII w.- prawa fundamentalne monarchii - stojące ponad królem , zakaz zmiany zasad następstwa króla , korona

publiczna przechodzi z mocy prawa na delfina (pierworodnego , świeckiego , legalnego syna), domena królewska własnością państwa ,

nakaz wiary katolickiej ,

- organa zbiorowe - przy królu (z kurii): Stany Generalne , Rada Królewska , Izba Obrachunkowa, Parlament Paryski (fachowcy , legiści);

1302 r.- Stany Generalne - przyznawanie nowych podatków (król w roli petenta), skład z 3 kurii po 300 posłów, obradowały osobno ,

reprezentowały 3 stany (duchowny, szlachecki , mieszczański), instrukcje od wyborców, głosy liczone stanami (każdy 1 głos : uchwały

podatkowe jednomyślność , inne większość); 1435 r.- uchwalony stały podatek dla króla (aide royale), 1439r.- zamiana na taille royal ;

Stany Prowincjonalne - w prowincjach (nie zjednoczonych z domeną) , ten sam charakter i kompetencje co Stany Generalne

Rada Królewska - przy boku króla , dygnitarze i bezpośredni wasale króla, później fachowcy:urzędnicy , ministrowie ; podział w/g resortów :

Radę Stanu , Radę Stron Procesowych, Radę Depesz , Radę Finansów ; Rada Stanu (rząd francuski , przewodniczył król , ministrowie :

kanclerz , sekretarze stanu , generalny konztroler finansów, sprawy wewnętrzne i zewnętrzne , głos decydujący monarcha); Rada Stron

Procesowych (kierownictwo kanclerz , skład 4 sekretarze stanu i doradcy reprezentujący 3 stany , sąd kasujący prawomocne wyroki ,

pierwowzór sądu administracyjnego); Rada Depesz ( przewodniczył król, sprawy depesz - sprawozdania urzędników terenowych ,

uczestnictwo wszystkich ministrów , koordynacja terytorialnych sekretariatów stanu); Rada Finansów (przy bokku generalnego kontrolera

finansów , sprawy skarbowe , korzystała z pomocy Izby Obrachunkowej )

- ministrowie - aparat wykonawczy pod prezydenturą monarchy,nie mogli podejmować samodzielnej decyzji ,odpowiedzialność przed królem

kanclerz (straż pieczęci państwa , wgląd w najważniejsze sprawy,nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich i sądów , przewodnictwo

w radzie stron procesowych); sekretarze stanu (4-każdy w swojej strefie, sprawy wewnętrzne i zewnętrzne ); generalny kontroler finansów

(minister skarbu i gospodarki: podatki,budżet , pożyczki ,polityka ekonomiczna - merkantylizm)

- zarząd terytorialny - latyfundia (imunitety - aparat patrymonialny); domena - okręgi prewotalne i baliwaty z prewotami i baliwami na

czele ; XV w.- gubernatorowie w prowincjach (arystokracja , władza administracyjna i wojskowa); XVII w.- intendenci (powoływani na

posiedzeniach rady , władza administracyjna w okręgach generalnych , odpowiedzialni przed radą , fachowe biura)

- sądownictwo - sądy duchowne (sprawy kleru i małżeństwa); sądy miejskie (sądzenie wykroczeń); sądy patrymonialne (wymóg fachowego

sędziego, możliwość odwołania); sądy prewotalne , baliwalne , prezydialne i parlamentarne (zasada delegacji króla); Parlament Paryski i

16 parlamentów lokalnych (sprawy sądowe w zastępstwie króla, legiści świeccy i duchowni , dożywotni , nieusuwalni , ostateczna instancja

apelacyjna , siedziba na wyspie Cite na Sekwanie w Paryżu ,na straży praw fundamentalnych , uprawnienia do rejestrowania ordonansów

królewskich - możliwość odmowy); Rada Stron Procesowych (sądownictwo administracyjne); sądy specjalne :Sąd skarbowy (z Izbą

Obrachunków i Podatkową), sąd admiralny (morski) ,leśny, konsularny (obrót handlowy),

król -źródło wszelkiej sprawiedliwości , ograniczenie sądownictwa stanowego, wyroki we wszystkich sądach w imieniu króla , możliwość

apelacji ; sposoby realizacji królewskiego sądownictwa zastrzeżonego: ewokacja (ingerencja w każdym stadium procesu), kasacja (na

podstawie skargi , z powodu uchybień prawnych), placeta (działania na podstawie petycji o sprawiedliwość), committimus ( powołanie

sądu komisarycznego w konkretnej sprawie), listy pieczętne (skazanie bez sądu , wyrok naawet na bezterminowe więzienie), listy sądowe

(złagodzenie , darowanie , zaostrzenie kary)

- kościół - ograniczenie privilegium fori i privilegium immunitatis , 1309 r.-kasata zakonu templariuszy; od 1307 r.- niewola awiniońska

papiestwa (jednocześnie 2 , 3 papieży), kościół pod wpływem monarchii , 1516-1789 - spór o gallikanizm (uprzywilejowanie kościoła

francuskiego w kościele powszechnym), XVI w.- prześladowanie hugonotów (1572 - noc św. Bartłomieja); 1598 r.- edykt nantejski

Henryka IV (dostęp hugonotów do urzędów, swoboda wyznawania kalwinizmu prywatnie w domu , wydzielenie twierdzy La Rochelle

(124 miejscowości) wyłącznie dla hugonotów z prawem noszenia broni , zakazem kultu katolickiego ; 1629 r.- kardynał A. Richelieu

odebrał hugonotom La Rochelle ; 1685 r.- edykt z Fontainebleau - wypędzenie hugonotów , powrót do katolicyzmu;

Zydzi - brak tolerancji , przyzwolenie życia i działanie na podstawie przywileju (za koncesje trzeba było płacić - regale żydowskie),

zajęcia: operacje kapitałowe , pożyczki na procent (działalność pożyteczna , nie lubiana), 1394 r.- wypędzenie (nie wykonywane ściśle) ; w

miastach getta żydowskie , dopuszczano żydowski samorząd rabinacki

IV KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ :

1250-1273 - wielkie bezkrólewie , Rzesza Niemniecka (organizacja państw niemieckich , luźny węzeł zależności z cesarzem , charakter publicznoprawny), XIV w.- jednoczenie księstw do monarchii stanowej; XVI w.- państwo absolutne (jednoczenie na szczeblu krajowym , Niemcy jako całość nie zjednoczyły się); 1438-1806 - stabilizacja dynastii Habsburgów; XVI w.- zaniechanie wypraw po koronę cesarską do Rzymu (teraz Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego); XVI w.- reformacja; 1806 r.- patent cesarza Franciszka II - likwidacja Rzeszy pod naciskiem napoleońskiej Francji

- król - godność króla i cesarza niemieckiego ; koronacja w Akwizgranie , cesarska w Rzymie ; od 1562 r.- Frankfurt nad Menem przez

arcybiskupa mogunckiego (koronacje połączono); tron elekcyjny, zasady elekcji w Złotej bulli Karola IV (1356); grono elektorów (w

Zwierciadle Saskim) : król czeski , palatyn Renu, książę saski , margraabia brandenburski , arcybiskupi : moguncki , trewirski i koloński

(XIII w.-władcy Bawarii i Hanoweru ; władza cesarska : niewielka , ograniczana ,dożywotnia prezesura związku państw niemieckich, od

1519 r.- kapitulacje wyborcze - przymus przysięgi elekta waarunków sprawowania władzy; w okresie bezkrólewia władza w ręku

wikariuszy cesarstwa : książę palatyn Renu (teren prawa frankońskiego), książę saski (tereny prawa saskiego)

- organa władzy - Sejm Rrzeszy (dawny sejm nadworny)- skład : członkowie rady cesarskiej , książęta feudalni , przedstawiciele miast

cesarskich (tzw. stany Rzeszy - w sensie państwa), nie reprezentowali stanów feudalnych (zgromadzenie głów lub pełnomocników państw

niemieckich), składał się z kolegiów : książąt elektorów , książąt i panów oraz miast ( 2 ławy : reńska i szwabska), zwoływany przez

cesarza , ustawodastwpo Rzeszy , wojna i pokój, traktaty międzynarodowe , podatki , wojsko Rzeszy; uchwała sejmu stawała się ustawą :

jednomyślne uchwalenie przez 3 kolegia , akceptacja cesarza , ogloszenie ; Deputacja - stała komisja sejmowa w okresi przerw między

sesjami (sprawy bieżące) ; Rada Nadworna Rzeszy (przewodnictwo prezydenta zastępcy cesarza , uczestnictwo tajnych radców ,bieżące

zarządzanie sprawami państwa, sprawy lenn Rzeszy , przywileje cesarskie, sprawy karne przeciwko książętom, XVII w.- zainteresowanie i

uprawnienia do spraw austriackich , siedzba w Wiedniu); Kancelaria Rzeszy (przewodniczącym arcykanclerz Rzeszy - książę elektor

arcybiskup moguncki , w zastępstwie wicekanclerz )

- podział terytorialny i zarząd lokalny - zanik domeny królewskiej ; 1500 r.- ustawa o rządzie (wprowadzenie w Rzeszy 6 okręgów) :

Frankonia,Bawaria,Szwabia , Nadrenia , Westfalia , Saksonia Dolna ;1512 r.- dalsze 4 : Austria , Burgundia , Palatynat Renu , Saksonia

Górna ; podział do 1803 r ; sejmiki okręgowe (w okręgach , repatrycja , zbieranie powszechnego feniga na potrzeby Sądu Kameralnego

Rzeszy); stany Rzeszy - państwa i wolne miasta (człony Swiętego Cesarstwa), 1648 r.- traktat westfalski (3 ograniczenia): zakaz prowadzenia

polityki : godzącej w interes cesarza , pokój w Rzeszy, porządek po wojnie 30-letniej ; ogółem 300 państw,1500 włości wolnego rycerstwa,

51 miast; miasta cesarskie - niezależność porównywalna z księstwami , powstawanie związków (wzajemne zabezpieczenie się w handlu i

działalności gospodarczej) : najważniejsza Hanza - 4 grupy (westfalska, saska , wendyjska , prusko-inflancka), własne siły zbrojne , polityka

międzynarodowa , związek luźny , w Lubece sejmy hanzeatyckie ; XV w.- likwidacja związku

- sądownictwo - Sąd Kameralny Rzeszy (1495 r.- reforma Maksymiliana I - sprawy sądowe w zastępstwie cesarza), trybunał dla całej

Rzeszy, pierwsza instancja , sprawy między władcami terytorialnymi , skargi cywilne przeciwko władcom terytorialnym , apelacja od

sądów krajowych , cesarz mianował przewodniczącego sądu i przewodniczących 4 stanów sądowych (sędziami książęta, hrabiowie , wolni

rycerze), posługiwał się prawem rzymskim , od 1507 r.- asasorzy w połowie szlachcicami w połowie doktorami prawa , rezydował we

Frankfurcie nad Menem , 1527 r.-Spirze , 1683-1806 - Wetzlar

- kościół - rozstrzygnięcia wormackie uniezależniły w Niemczech hierarchię duchowną od cesarza , XVI w.- reformaacja - Marcin Luter:

tezy o władzy państwa nad Kościołem , zwolennik ubogiego duchowieństwa ; sekularyzacja dóbr kościelnych przez władzę , 2 obozy :

katolicki (cesarz) i protestancki (palatynat Renu); wojny religijne , pokój augsburski (1555) i westfalski (1648) - zasady współżycia obu

wyznań ; zasada „czyj kraj tego religia“ (książęta terytorialni posiadają prawa reformowania wyznania w swoich krajach) ; kraje

protestanckie (władze kościelne - konsystorze - poddane państwu, sekularyzacja dóbr,książę głową kościoła) ; kraje katolickie (likwidacja

przywilejów , podporządkowanie państwu,ograniczenie kontaktu z papieżem , zabrano sprawy małżeńskie sądom duchownym); XVIII w.-

tolerancja religijna

V ROSJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ I ABSOLUTNEJ :

od 1480 r.- monarchia stanowa ; XVII-XIX w.- monarchia absolutna; umacnianie władzy monarszej , 1589 r.- ekumeniczny patriarchat prawosławny w Moskwie (dygnitarz kościelny uprawniony do koronowania cesarza); 1598 r.-wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów na synie Groźnego - Fiodorze ; okres bezcarewia (wzrost znaczenia społeczeństwa feudalnego , elekcje władców przez sobory , ruchy społeczne , ingerencja obcych państw), 1613 r. - rządy Romanowów

- władza monarsza - wielki książę Moskwy , od 1547 r.- cesarz (car - Iwan IV Groźny), następstwo tronu nie uregulowane ustawowo

(sukcesja przez 1 osobę - syn lub córka- starszeństwo urodzenia , następcę ostatecznie wyznaczał ojciec), w bezkrólewiu elekcje soborów

ziemskich , 1613 r.- Michał Romanow- likwidacja soborów , ustąpienie elekcyjności; 1797 r.- Paweł I - sukcesja w porządku kognatycznym;

władza monarsza silna , samodzierżawna , prawo życia i śmierci nad poddanymi, obsadzanie urzędów, ustawodastwo, wykonastwo,

sądownictwo, polityka zagraniczna i rządy krajem bez odpowiedzialności; car Iwan IV Groźny - faworyzował szlachtę średni (dworian), tępił

magnackich bojarów; 1556-1572 (opricznina- wywłaszczenie dóbr bojarskich dworianom; zjemszczina- bojarzy osiedleni w gorszych strefach

- organa pomocnicze - Duma Bojarska - rada monarsza , charakter doradczy , skład z bojarów dumnych (30, XVII w.-150), dopuszczenie

dworian za Groźnego, wszelkie sprawy przedłożone przez monarchę; wykształcenie zespołów dla określonych spraw : Rasprawnaja Pałata:

izba sądowa dumy , pierwsza instancja dlaa najwyższych zbrodni ; ściślejsza duma (Bliżnaja Duma - najbardziej zaufani doradcy);

sobór ziemski - organ centralny o charakterze stanowym , przedstawiciele wszystkich stanów (nawet chłopi z dóbr carskich), tworzyli

osobne kolegia , stanowisko soboru jako całości uzgadniano po otrzymaniu opinii jego części składowych , uchwały nie wiązały cara,

1598-1645 - okres wielkiej smuty - wybierały carów , uchwalały ustawy (1649 r.-Sobornoje ułożenije - kodyfikacja prawa rosyjskiego),

likwidacja soboru po wielkiej smucie

- aparat urzędniczy - prikazy (quasiministerstwa , kierownictwo bojarów z Dumy , podlegały im zespoły urzędników- diacy , poddiacy;

nadzór Tajnego Prikazu; 40 prikazów , szerokie resorty , wąskie pole działania); puti ( podobne do prikazów , na czele bojarzy putni)

- zarząd terytorialny - podstawową jednostką powiat - (ujezd , guba , ziemia), na czele namiestnicy carscy , potem wojewodowie ,

zadania sądowe i zarządzające; pod przewodnictwem starostów; samorząd ziemski (sprawy skarbowe i policyjne)

- sądownictwo - car (najwyższy sędzia); Rasprawnaja Pałata Dumy Bojarskiej (najcięższe przestępstwa , apelacja); prikazy (dla szlachty

w/g popełnionych czynów); sądownictwo kościelne (duchowieństwo); samorząd miejski (mieszczanie z miast carskich)

- kościół - prawosławny , supremacja i opieka cara , rozbudowana sieć diecezji i parafii , wiele klasztorów , ogromne dobra ziemskie i

przywileje , 1589 r- patriarchat ekumeniczny w Moskwie; Swięty Synod Soboru Ziemskiego (skład : patriarcha, władycy , archimandryci ,

ihumeni- wpływ na sprawy państwa); car głową ekumeniczną , obsadzał biskupstwa ; 1580 r. zakaz darowizn dla Kościoła

VI POLSKA W OKRESIE MONARCHII PUBLICZNOPRAWNEJ (DO 1764 R.) :

monarchia publicznoprawna od 1320 (koronacja Łokietka) do końca RP (1795); okres reform (1764-1795); ustrój jednorodny, przez cały czas państwo stanowe (monarchia stanowa do 1454 , demokracja stanowa do 1606 , oligarchia magnacka do 1764); do 1320-1370 Piastowie, następnie królowie elekcyjni (Andegaweni , Jagiellonowie),XVII-XVIII w.-magnaci polscy ; od 1385 bliskie współżycie z Księstwem Litewskim (unia personalna), 1569 r.- unia lubelska (unia personalno-realna - państwo złożone z Korony i Litwy , wielonarodowy charakter - wspólne: sejm, polityka zagraniczna , waluta ; osobne: urzędy , skarb , prawo , sądy , wojsko); 1572 r.- I bezkrólewie

- państwo - 1320 r.- koronacja Łokietka , zjednoczenie podstawowych ziem polskich; polityka zjednoczeniowa i rewindykacyjna , stanowy

charakter państwa, stan szlachecki (główny podmiot praw politycznych,liczny , bogaty); publicznoprawna koncepcja państwa , suwerenność

i integralność terytorialna ; korona królewska (oddzielona od osoby króla, forma zamkniętej zwieńczona jabłkiem i krzyżem , symbol

suwerenności państwa, władza w imieniu narodu , właścicielem państwa naród); godło i sztandar (z herbu ziemi krakowskiej - orzeł biały

na czerwonym tle z koroną na głowie); pojęcia istotne dla monarchii : Corona Regni Polonie ( integralność i niepodzielność państwa ,

niezbywalność ziem koronnych); Regnum Polonie (królewski charakter); maksyma „król jest cesarzem w swoim królestwie“ (eleminacja

roszczeń cesarstwa i papiestwa do protekcji, koronacja królewska bez zgody papieża, świętopietrze i dziesięcina świadczeniami zanikowymi)

- sukcesja tronu - od Łokietka system primogenitury męskiej (pierworodny syn, za zgodą szlachty córka , np. przywilej koszycki 1374),

w braku system kognatyczny i elekcja (kandydata wyznaczała rada królewska), od 1572 r.-(wygaśnięcie dynastii jagiellońskiej na Zygmuncie

Auguście) - wolna elekcja (viritim - demokratyczny charakter , przez ogół szlachty , prowadziła do wydłużonych okresów bezkrólewia ,

anarchii , przekupstwa); w bezkrólewiu - władza konfederacji kapturowych (związki szlachty- w ziemiach i województwach), interrex

(prymas Polski , w centrum- zarząd kraju, organizacja elekcji, zwoływanie sejmów : konwokacyjnego , elekcyjnego i koronacyjnego); sejm

konwokacyjny (zawiązywał konfederację generalną , wyznaczał miejsce i termin elekcji), sejm elekcyjny (na błoniach Woli pod Warszawą ,

pod gołym niebem w kole szlacheckim , formułował pacta conventa), sejm koronacyjny (w Krakowie , przez prymasa Polski - arcybiskupa

gnieźnieńskiego); pacta conventa (zobowiązania kandydata w razie wyboru , charakter publicznoprawny); artykuły henrykowskie (1573 r.-

stałe zasady prawnoustrojowe , niezmienne, ograniczały monarchę: konfirmacja przywilejów szlacheckich , gwarancja wolnej elekcji ,

tolerancja religijna , pozycja i prawa sejmu , podległość króla prawu , prawo oporu); koronacja (pomazanie , przysięga liturgiczana i

państwowa , konfirmacja praw i przywilejów, przysięga artykułów henrykowskich i pacta conventa)

- król (rex) - na czele państwa , władza „z bożej łaski“ , w czasach uni z Litwą tytuł Wielkiego Księcia Litwy i dziadzica Rusi; po uni

lubelskiej bardziej rozbudowana tytulatura ; Piastowie panami naturalnymi i dziedzicami ziem polskich ; pełnia władzy państwowej, władza

bezpośrednio wobec Korony , sprawy wewnętrzne i zewnętrzne ,wojna , pokój , zwierzchnik aparatu urzędniczego , źródło sprawiedliwości,

ostateczny instancja sądowa , swobodnie rządził domeną (królewszczyzna - 1/3 kraju), uniwersały (zarządzenia króla dotyczące ziem);

prawo sankcji (zatwierdzanie i moderowanie konstytucji sejmowych) , władza królewska słabła przez : wolne elekcje , przywileje , liberum

veto, niesprawne urzędy, rokosze,skorumpowane sądy; zależności do szlachty: ustawodastwo,podatki , atykuły henrykowskie , pacta conventa

- rada królewska - dygnitarze centralni i nadworni , XV w.- skład zamknięty (stały porządek zasiadania , 73 członków , najważniejsi

urzędnicy typu ministerialnego, nie miała określonych kompetencji , sprawy przedkładane przez króla , XV w.- przekształcenie w Senat

- sejmiki i sejmy - w dzielnicach samorządowe sejmiki i wiece sądowe ; od 1454 r. (Statuty nieszawskie) sejmiki wyłącznie szlacheckie

(król zabiegał o zgodę : podatki , pospolite ruszenie) ; 1456 r.- sejmy szlacheckie uchwalały podatki dla mieszczan; 1493 r.-

bikameralny sejm szlachecki - skład : król , senat (rada królewska) i izba poselska - Polska demokracją szlachecką , charakter stanowy

ograniczony do szlachty (XVII w.- dominacja magnatów), ogólnopolski zasięg, zasada reprezentacji i wirylnego głosowania, wyeliminowanie

sejmów prowincjonalnych , dostępny wyłącznie dla szlachty ( ablegaci - obserwatorzy z miast , nie mieli znaczenia); uchwały sejmu to

konstytucje , wymagana zgoda wszystkich 3 czynników; król (zwoływanie sejmu , przewodnictwo w senacie - zbierał Vota senatorskie i

formułował konkluzję idąc za większością); Senat (zasada większości głosów , prawo inicjatywy ustawodawczej senatorów i wydawanie

votów - zdanie); Izba Poselska (posłowie wybierani przez sejmiki ziemskie - 2, zaopatrywani w instrukcje , diety na dojazd , ztrzymanie i

powrót , zasada jednomyślności - wystarczył jeden sprzeciw dla zniweczenia uchwały -liberum veto paraliżowało działalność); miejsce

odbywania sejmów:Warszawa , od 1673 r.- co 3 sejm w Grodnie; uprawnienia: „wszechwładza i nieład“, ustawodastwo, zatwierdzanie uchwał

senatu polityka wewnętrzna i zewnętrzna , traktaty i przymierza , podatki , cła , opłaty , monopole , pospolite ruszenie , rekrutacja wojsk

zaciężnych , nobilitacja , wojna , pokój, kontrola działalności króla , wymiar sprawiedliwości (prawo łaski); 1607 r.- senatorowie-rezydenci

(16 do 24, kontrola króla w czasie międzysejmowym , składanie sejmowi sprawozdań , „oczy i uszy sejmu“) ; XVII i XVIII w.- kryzys sejmu

prowadzący do kryzysu państwa

- konfederacja generalna - centralny organ państwa , imienne związki osób , określone cele , skład jednostanow lub wielostanowy , wstęp

przez uznanie programu, załatwiały sprawy które normalną drogą nie można było osiągnąć ; na czele generalność (marszałek i

konsyliarze), walna rada (uchwały i naczelne kierownictwo) , regimentarze (dowódctwo siłą zbrojną), zasada większości głosów, 1791 r.-

Konstytucja 3 maja -zakaz konfederacji ; konfederacje „przy królu“ lub „przeciw królowi“ (rokosze : 1352 r.-Maćka Borkowica , 1606 r.-

Mikołaja Zebrzydowskiego, 1666 r.-Jerzego Lubomirskiego)

- urzędnicy koronni i nadworni - charakter ministerialny, dożywotni, wchodzili do senatu: kanclerz i podkanclerz (duchowni , korespondencja

dyplomatyczna), podskarbi koronny i nadworny (skarbnik zaniką , sprawy skarbowe, rachunkowość), marszałek nadworny , marszałek wielki

koronny (zarząd dworu króla , mistrz ceremonii , określał ceny zakupu towarów dla dworu , sądownictwo marszałkowskie w sprawach

karnych, od XVI w.-marszałek Królestwa Polskiego), hetmani : wielki koronny i litewski oraz 2 hetmanów polnych (od 1581 r.- polityka

zagraniczny wobec Turcji , Krymu , Mołdawii , Wołoszy; wydywał artykuły hetmańskie - przepisy sądowo-wojskowe , mógł karać śmiercią

w czasie wojny , nobilitacje dla żołnierzy, nie wchodził do senatu)

- podziały terytorialne - województwa i ziemie (dawne księstwa dzielnicowe); kasztelanie , starostwa (oparte na królewszczyznach),

powiaty (jednostki sądowego podziału terytorialnego)

- organy terytorialne - 2 kategorie : szlacheckie (ziemskie) i królewskie; w ziemiach i województwach samorząd szlachecki - sejmiki :

znaczne kompetencje , ogół szlachty województwa : przedsejmowe (wysłuchanie legacji królewskiej , wybór posła na sejm , ułożenie

instrukcji), relacyjne (wysłuchnie relacji posła z obrad sejmu , decyzje w sprawie wykonania uchwał sejmu), elekcyjne (wyznaczanie 4

kandydatów na ziemski urząd sędziowski , z których król wybierał 1), deputanckie (coroczny wybór deputanta do trybunału koronnego),

kapturowe (organizowanie konfederacji na czas bezkrólewia dla zarządu i sądownictwa), gospodarcze (uchwalanie laudów, podatków ,

wydatkowanie sum ze skarbu wojewódzkiego , wybór komisarzy do Trybunału Skarbowego)

urzędnicy ziemscy : podział na dygnitarstwa (wojewoda , kasztelan , podkomorzy , sędzia ziemski) i oficja (choróży , wojski , podsędek ,

pisarz ziemski , łowczy , czeżnik , stolnik); dożywotnio , nieusuwalnie , związani z miejscową szlachtą, wojewoda (na czele hierarchii

ziemskiej , dowodzenie pospolitym ruszeniem , nadzór miast , przewodniczył radzie panów);

miasta : (przywileje) samorząd miejski : wójtowie , rada , zarząd miejski z burmistrzem ; wsie : sołtysi jako ograniczony samorząd ;

dobra królewskie : starostowie i burgrabiowie ; starostwa : starosta na czele prowincji , grodu i okolicy , szeroka władza , zaufany króla ,

mianowany i odwoływany przrez króla , mir starościński (nietykalność); suma pieniężna za nominacje - przy zwolnieniu zwracalna,

zwoływał poospolite ruszenie i nim dowodził , zwierzchnik burgrabiów , mianował wójtów , sądził szlachtę osiadłą ; zakaz łączenia 2

urzędów ziemskich; 1422 r. - Jagiełło w Czerwińsku - zakaz bycia równocześnie starostą i sędzią ziemskim

- sądownictwo - zasada stanowości (odrębne sądy dla stanów), 1523 r.- Formula Processus - kodyfikacja prawa , brak apelacji , wyroki

ostateczne ; 1578 r.- zmiany , wprowadzenie apelacji , chierarchia sądów dla szlachty niższe (ziemskie , grodzkie, podkomorskie ,

starościńskie w/g czterech artykułów grodzkich ) i wyższe (Trybunał Koronny , sąd sejmowy), król źródłem wszelkiej sprawiedliwości ;

sądy ziemskie ( zasięg dawne księstwa , sesje w centrach powiatów sądowych , roczki - zjazdy sądowe , sędziowie wynagradzani udziałem

w sumych z orzekania kar , skład: Wielkopolska - starosta jako przewodniczący , podsędek , wojewoda , podkomorzy , chorąży; Małopolska

- sędzia i podsędek ; oraz pisarz i woźny sądowy); sądy grodzkie (sprawy szlachty osiadłej oraz nieosiadłej z zakresu 4 artykułów

grodzkich: podpalenie , najazd na dom szlachecki , rozbój na drodze publicznej , gwałt; niezależne od sejmików , na czele sędzia grodzki

mianowany przez starostę , prowadziły księgi zaufania z wpisami wieczystymi); sądy podkomorskie (w sprawach granicznych dóbr

szlacheckich , przetrwały do rozbiorów); sąd wiecowy (1 na województwo , 3 razy w roku na rokach wielkich, w Wielkopolsce

przewodniczył starosta , w Małopolsce wojewoda 1454 r.-likwidacja); sąd marszałkowski (w rezydencji króla i najbliższej okolicy , celem

utrzymanie porządku , spokoju i bezpieczeństwa wokół króla); sądy konfederackie (teren konfederacji); sądy kapturowe (w bezkrólewiu);

królewskie sądy komisaryczne (określone sprawy: zbrodnie przeciw królowi i państwu , zagrożenie szlachcica utratą życia , czci , mienia ,

sprawy przeciwko urzędnikom , sprawy królewszczyzn , przywilejów); Trybunał Koronny (1578 r, wiosna i lato dla Małopolski w

Lublinie , jesienią i zimą dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim , na czele marszałek , 27 deputantów wybieranych przez sejmiki

deputanckie i 6 duchownyych , apelacje od sądów ziemskich , grodzkich i podkomorskich, wyroki jednomyślne); sąd sejmowy (przewodniczył

król , asesorami senatorowie , w czasie sesji sejmu , w I i ostatniej instancji zbrodnie : obraza majestatu . zdrada stanu , nadużycia

skarbowe , gwałty na sejmach , rozbicie trybunału , sprawy cywilne skarbu państwa); sądy kościelne (duchowieństwo oraz sprawy wiary ,

moralności , sakramentów , praktyk religijnych, funkcje dewocyjne); sądy synodalne (w czasie wizyty przez biskupa); sądownictwo prawa

niemieckiego : sądownictwo radziecko-ławnicze (połączenie rad i ław); sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim (dla

wójtów i sołtysów), sąd sześciu miast (wyższy - Kraków,Kazimierz , Bochnia , Olkusz, Wieliczka , Nowy Sącz), asesoria koronna

(najwyzsza instancja, fachowy, nieprzejednany, przewodnictwo kanclerza); referendaria koronna (ostateczny dla chłopów z królewszczyzn);

sąd wojewodziański (dla Zydów); sąd rektorski (nad członkami wspólnoty akademickiej)

- kościół - katolicki , ekspansja ; 1375 r.- drugie arcybiskupstwo w Haliczu; 1385 r.- chrzest Litwy; 1417 r.- arcybiskup gnieźnieński

prymasem Polski; episkopat elitą polityczną , prymasi : pierwsze miejsce w radzie królewskiej , koronacje , interrex; sięgali po tytuły

książęce, dostęp do wyższego duchowieństwa tylko dla szlachty (wyjątkowo 5 nieszlacheckich o tytułach naukowych), privillegium fori i

swoboda działania; Protestantyzm - 1458 r.-mettropolia ruska w Kijowie + 9 biskupstw sufraganialnych , biskupi mianowani przez króla i

mu podlegli , 1596 r.- unia brzeska - akceptacja zwierzchności papieża, praktyka pozostawiona bez zmian; XVI w.- reformacja: luteranizm

i kalwinizm : nadzieja zwolenników na tani kościół , demokratyzację związana z likwidacją hierarchii kościoła i władzy papieża ;

Arianie - bracia polscy , 1564 r.- Zygmunt August- edykt w Parczewie przeciwko tej sekcie , 1573 r.- konfederacja warszawska - zasada

pokoju religijnego między rózniącymi się we wierze , wolnbość i tolerancja religijna zasadniczymi prawami wpisanymi do artykułów

henrykowskich; 1565 r.- sprowadzenie jezuitów przez biskupa warmińskiego kardynała Honzjusza, początek kontrreformaacji ; 1658 r.-

wygnanie arian po potopie szwedzkim , 1668 r.- apostazja - odstępstwo od katolicyzmu zagrożone wygnaniem i utratą mienia ;XVII w.-

kontrreformacja ustaje.

V REFORMY PANSTWA W CZASACH OSWIECENIA W EUROPIE

XVIII w.- reformy - doprowadzenie ustroju państw do stosunków społeczno-ekonomicznych feudalizmu wczesnokapitalistycznego w celu spokojnego i pokojowego przejścia do kapitalizmu (Anglia, Prusy, Rosja , Polska), inne nieskore do reform przeżywały rewolucje (Francja) lub likwidacje (Rzesza)

I ABSOLUTYZM OSWIECONY W PRUSACH :

prusy państwem niemieckim na terytoriach głównie słowiańskich (Państwo Krzyżackie , Brandenburgia , Sląsk , 3 zabory Polski); 1657 r.- traktat walewskobydgoski - Jan Kazimierz zwalnia Fryderyka Wilhelma od zależności lennej z tytułu Prus od Korony Polskiej; 1701 r- koronacja Fryderyka I w Królewcu na króla Prus (dynastia Hohenzollernów); teraz tereny pruskie zwano państwami pruskimi (wcześnij księstwo); feudalna monarchia absolutna , suwerenna , duch militaryzmu i zaborczości , charakter państwa policyjnego

król - 1356 r.- Złota bulla - Karol IV Brandenburgii - poręczenie sukcesji w systemie legalnej i świeckiej primogenitury męskiej ; 1473 r.-

ustawa Hohenzollernów Dispositio Achilea - rozciągnięcie tej zasady na wszystkie terstoria tej dynastii ; władza absolutna naczelny wódz,

mianowanie urzędników, polityka wewnętrzna i zewnętrzna, kierowanie organami rządowymi, podatków,ustawodastwo,brak odpowiedzialności

zarząd centralny - biurokratyzm i centralizm; Tajna Rada Stanu (dawna Nadworna i Tajna Rada Brandenburgii, 3 zespoły, aparat

doradczy; obrady w kolegiach , potem wyniki raportowane królowi, następnie decyzja króla w formie nakazów gabinetowych;likwidacja

za Fryderyka II) ; ministerstwa : Generalne Drektorium (5 departamentów - podzielone kompetencje rzeczowe, przewodniczył minister ,

sprawy wewnętrzne i finanse , 1742 r.- zdobycie Sląska , ministerstwo dla spraw Sląska); Ministerstwo Gabinetowe (2-3 ministrów ,

sprawy zagraniczne); Ministerstwo Sprawiedliwości (kierownictwo kanclerza i ministrów , sprawy sądownictwa i wyznań)

- zarząd terytorialny - ujednolicenie , likwidacja pozostałości stanowych (sejmiki,samorządy miejskie); podział na : departamenty , te na

powiaty; departamenty (na czele kamery wojny i domen : administracja dobr królewskich , finanse , wojsko); powiaty (na czele landrat ;

zaufany króla i szlachty , zarząd ziemi , podlegał Generalnemu Dyrektorium); miasta (ograniczony samorząd, radca skarbowy-nadzór)

- sądownictwo - 1356 r.- elektorat wyłączony spod sądownictwa cesarskiego; 1756 r.- wszystkie terytoria ; powstanie sądu najwyższego w

Berlinie dla całego kraju jako sąd królewski ; sąd patrymonialny (obowiązek fachowych prawników, apelacja)

- kościół - protestantyzm , zasada „kogo kraj tego religia“; początkowo brak tolerancji później dopuszczenie katolicyzmu ; sprawy

wyznaniowe podlegały Ministerstwu Sprawiedliwości

II REFORMY USTROJOWE PIOTRA I WIELKIEGO I KATARZYNY II W ROSJI :

XVII w.- rozrost kraju (wojny ze Szwecją i Turcją , rozbiory Polski); granica W na linii Bugu i Niemna oraz dostęp do Bałtyku ; Piotr Wielki (1689-1725); Katarzyna II (1762-1794)- wzmocnienie państwa; 1797 r.- Paweł I - ustawowa regulacja zasad sukcesji tronu; dążność do europeizacji Rosji , imperializm w polityce zagranicznej , silna armia

- car - władza bardzo silna , tytulatura imperator Wszechrosji (podkreślenie uniwersalizmu); 1797 r.- Paweł I - ustawowa regulacja

sukcesji tronu (system kognatyczny , primogenitura męska, starszeństwo, także krewni boczni i kobiety); brak odpowiedzialności

- władze centralne - centralizm i biurokratyzm ; car pełna władza , modernizacja aparatu państwa (likwidacja Dumy Bojarskiej i prikazów);

Senat Rządzący (1711 r; organ doradczy , charakter rządowy , 9 ministrów , zastępstwo w rządzeniu państwem , kompetencje ograniczane ,

za Katarzyna II podział na 6 departamentów i przekształcenie w organ sądowy); kolegia (w miejsce prikazów , podział w/g kryterium

rzeczowego na resorty, likwidacja w XIX w.-Aleksander I); Prokuratura (hierarchiczna , szerokie uprawnienia , nadzór i kontrola nawet

zmiana decyzji organów rządzących , podlegała carowi , na czele generał-prokurator, oraz oberprokurator , ograniczały niezawisłość sądów)

- zarząd terenowy - likwidacja samorządu gubnego ; podział na : gubernie (8-20, gubernator), prowincje (wojewoda) i dystrykty (komisarz

ziemski); 1775 r.- ustawa o guberniach Katarzyny II - generał-gubernie (generał-gubernatorzy - szlachta,szeroka władza), gubernie

(gubernator) i powiaty (isprawnicy - wybór przez zgromadzenie szlachty); samorząd szlachecki (w guberniach i powiatach); miasta : ogólne

zebrania obywateli, rada miejska (Duma Powszechna), zarząd miejski (Duma Sześciu Radnych) - na czele prezydent miasta

- sądownictwo - 2 zasady : łączenia władzy administracyjnej z sądową(urzędnicy terytorialni mieli elementy władzy sądowej) stanowości

(osobne sądy dla stanów) najwyższą instancją Senat Rządzący (od Katarzyny II podział na 6 departamentów, jako ogólnorosyjski sąd

najwyzszy, funkcje sądu administracyjnego), sądownictwo patrymonialne (chłopi pańszczyźniani)

- kościół - prawosławny; zniesienie patriarchatu moskiewskiego, podległy państwu, sprawy kościelne Swięty Synod z oberprokuratorem

III REFORMY OSWIECENIA W POLSCE ( 1764 - 1795 ) :

reformy czasów stanisławowskich (1764-1795); rozbiory (1772,1793,1795); Sejm Czteroletni i konstytucja 3 maja 1791 r; 1794 r.-insurekcja kościuszkowska ; 2 nurty reform : patriotyczno-postępowy (reformy 1764 r, Sejm Czteroletni) przeradzający się w rewolucyjny (insurekcja kościuszkowska) i konserwatywno-patriotyczny (konfederacja barska z 1768 r) później kolaborujący z zaborcami (konfederacja targowicka z 1792 r.) lub wręcz zdradziecki (konfederacja grodzieńska z 1793 r)

- sukcesja tronu - 1764 r (Poniatowski , przy nacisku carycy Katarzyny II , w/g starych zasad : wolna elekcja , pacta conventa i atykuły

henrykowskie ); 1768 r (konfederacja barska przeciwko wyborowi , celem zlikwidowanie obecności rosyjskiej w Polsce); sejmy 1768,1775,

1793 (uchwalone prawa kardynalne - podobne do Artykułów henrykowskich , niezmienne zasady ustrojowe : wolna elekcja ograniczona

do rodowitego Piasta - Polaka, niepodzielność terytoriów państwa); 1791 r (konstytucja 3 maja- likwidacja wolnej elekcji , tron dziedziczny,

primogenitura męska, prawa kardynalne anulowane); 1792 i 1793 (konfederacja targowicka i sejm grodzieński - przywrócenie praw

kardynalnych i elekcyjności)

- król - na czele państwa , po I rozbiorach ograniczony: mianował ministrów, skrępowany Radą Nieustającą i Strażą Praw , przy jego boku :

gabinet królewski (administracja królewszczyzny , obsługa sekretarska , korespondencja dyplomatyczna,kontakty ze Stolicą Apostolską,

sprawy Litwy i polityka zagraniczna), kancelaria wojskowa , placówki dyplomatyczne w obcych krajach

Konstytucja 3 maja - wprowadziła monarchię konstytucyjną , zniesiono unię z Litwą , państwo jednolite, 20 X 1791 r - ustawa „Zaręczenie

wzajemne obojga narodów“- poręczenie praw obywatelskich dla mieszkańców obu jednoczących się państw; teraz król

nieodpowiedzialny,akty wymagały kontrasygnaty ministra ,który przejmował odpowiedzialność , powoływał ministrów na sesji sejmowej

(możliwość kontroli), przewodniczący Straży Praw i senatu , zwoływał sejm, inicjatywa ustawodawcza, stracił prawo sankcjonowania ustaw

Konfederacja targowicka - pomoc rosyjsko-pruska, likwidacja dorobku Sejmu Czteroletniego, powrót oligarchii magnackiej , praw

kardynalnych , kształtu władzy królewskiej i praw Rosji do wtrącania się w sprawy wewnętrzne

Insurekcja kościuszkowska - nie zlikwidowała monarchii , król odsunięty od spraw publicznych , internowany w Pałacu Łazienkowskim

- sejm - najważniejszy , suwerenny , 1764-1766 - otrzymanie regulaminu obrad , szlachta - gołota wyeliminowana z sejmów (wygodna dla

magnatów), ograniczono jednomyślność (liberum veto), decyzje większością głosów, sterowanie władzą wykonawczą przez powoływanie

komisji wielkich i Rady nieustającej

konstytucja 3 maja i ustawy (miasta nasze królewskie , zaręczenie wzajemne obojga narodów)- konstytucja nazwana ustawą rządową ,

uchwalona większością głosów,sejm skonfederowany,dwie izby poselskie (1788,1790), regulacja ustroju na 25 lat , podkreślała i regulowała

prawa stanów , realizacja suwerenności , niepodległości ,całości państwa , podział władzy państwowej , odpowiedzialność rządu nie króla

Sejm dwuizbowy: izba poselska i senat ; król zwoływał sejm (bądź sam z mocy prawa lub marszałka), król inicjatywę ustawodawczą ;

szerokie kompetencje : ustrojodastwo , ustawodastwo , podatki , kontrola rządu , sądownictwo polityczne,

Izba poselska (ważniejsza, przewodniczył marszałek, 204 posłów wybieranych przez sejmiki co 2 lata, 24 pleniponentów miast , instrukcje

poselskie straciły moc obowiązującą , sesje sejmowe 70 dni z możliwością prolongaty do 100 dni , szczegółowy regulamin pracy, decyzje

większością zwykłą , bezwzględną i kwalifikowaną , obrady w Warszawie , a co 3 w Grodnie) ; Senat (przewodniczył król, 132 członków,

niższy od izby poselskiej jedynie prawo veta zawieszającego i co 25 lat projekty zmiany konstytucji , senatorowie : dożywotni , brak

inicjatywy ustawodawczej)

- władza rządowa - skoncentrowana teoretycznie w królu , wykonywana przez aparat centralny - ministrów: komisje rządowe zwane

wielkimi , powoływane przez sejm na 2 lata , podział na resorty ;komisje: skarbu, wojska , policji , edukacji ; komisje skarbu (dochody i

wydatki państwa , komunikacja , dogi , przemysł , handel , sądownictwo skarbowe , sesje miesięczne co kwartał , ustawa z 1764 r.-

porządkująca system ceł , miar , wag i monet ;w 1768 r.- wprowadziły budżet : zestawienie przewidywanych dochodów i wydatków

państwa uchwalany przez sejm); komisje wojska ( przez hetmanów , sprawy armii, 1776 r.-zlikwidowane , sprawy przejął departament

wojskowy Rady Nieustającej ; 1788 r.-reaktywowane); Komisja Edukacji Narodowej (1773 r; pierwsze kolegialne ministerstwo oświaty

na świecie , wspólna dla Korony i Litwy, oparta na dochodach z dóbr jezuitów , podlegała królowi , poddano jej wszystkie szkoły poza

wojskowymi , dbała o właściwy kierunek nauczania , nowoczesność programów i poodręczników; dzięki pomocy Towarzystwa do Ksiąg

Elementarnych wydano 27 podręczników i pomocy naukowych ; 1783 r.- KEN skodyfikowała przepisy rządzące jej działalnością : Ustawa

KEN dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej); komisja policji (po likwidacji Rady Nieustającej w 1789 r,

sprawy departamentu policji , nadzór nad miastami królewskimi) ; komisje mennicza i szpitalna (przejściowo do 1780 r)

1775 r.- pod naciskiem zaborców sejm aprobował ponownie prawa kardynalne , nowe organa władzy , ograniczenie króla , kontrola ,

ingerencja w sprawy polityczne zwłaszcza Petersburga; Rada Nieustająca (nowy rząd centralny, zależna od Rosji , przewodniczącym król ,

zwoływana przez sejm , jeden poseł marszałkiem , działała w 5 departamentach resortowych : Interesów Cudzoziemskich , Policji czy

Dobrego Porządku , Wojska , Skarbu i Sprawiedliwości ; uchwały absolutną większością 50 % + 1 , podpisywał król , I senator i marszałek

rady , kontrola sejmu : obowiązek rady do składania sprawozdań; nadzzorowała i kierowała organami rządowymi , krópowała króla w

dysponowaniu królewszczyznami , uporządkowała finansową działalność państwa , nowoczesny aparat urzędniczy , likwidacja w 1789

Konstytucja 3 maja - Straż Państwa (nowy rząd , wolny od nacisków zagranicznych , skład : król, prymas , szef KEN, marszałek sejmu i

następca tronu, 5 ministrów - policji, pieczęci , spraw zagranicznych , wojny , skarbu ; najwyższa władza wykonawcza , decyzje w imieniu

króla, celem straż nad przestrzeganiem prawa - konstytucji , odpowiedzialność prawna, działała przez komisje wielkie zwane rządowymi

rządzące resortami : policji,skarbu, wojska, EN , skład z komisarzy pod przewodnictwem ministrów)

Akt powstania kościuszkowskiego - 24 III 1794 r.- w Krakowie , nie nawiązywał do konstytucji 3 maja , ustanawiał władze tymczasowe;

Rada Zastępcza Narodowa (17/18 IV 1794 r.- początkowo , w Warszawie po wybuchu powstania); Rada Najwyższa Narodowa (od końca

maja, powołana przez Kościuszkę , na czele z Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej , sprawy wojskowe, cywilne, rządowe,

ustawodawcze, 8 członków i 32 zastępców, skład uległ demokratyzacji, podział na 8 wydziałów : porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości,

skarbu , żywności , potrzeb wojskowych , interesów zagranicznych , instrukcji narodowej; działania na zebraniach plenarnych , wydział

skarbu rozpoczął druk banknotów, członkami : Hugo Kołłątaj , Ignacy Potocki , Ignacy Zakrzewski . prezydent Warszawy)

- podziały terytorialne - nie doczekały się reformy : nadal ziemie i województwa , jedynie 26 okręgów podzielone przez komisję policji ;

miasta (podział na wydziały); insurekcja kościuszkowska (7 V 1974 r.- uniwersał połaniecki; w lipcu 1794 r.- Rada Najwyższa Narodowa

wprowadziła podział kraju na dozory z dozorcami , celem : opieka nad chłopami, umożliwienie napływu powstańców do szeregów ,

wcielanie postanowień uniwersału)

- organy terytorialne - komisje dobrego porządku (dla miast królewskich , celem uporządkowanie wszelkich spraw , skład szlachecki ,

przewodniczył senator, uprawnienia nadzorcze i uchwałodawcze); komisje porządkowe cywilno-wojskowe (zarząd ziemi i województw

charakter samorządowy , skład 15 komisarzy szlacheckich , po ustawie miasta nasze królewskie wprowadzono 3 mieszczan ; Sejm

Czteroletni zlikwidiwał starostów, władza przeszła w ręce komisji: sprawy cywilno-wojskowe ; w czasach insurekcji charakter

międzystanowy , kolegialne , podział na wydziały)

- sądownictwo - 2 zasady : stałego funkcjonowania sądów i powszechnej podległości sądowej sądownictwu komisji rządowych ; rozdział

władzy sądowej od wykonawczej ; sądownictwo stanowe (pozostaje , wyłączność języka polskiego , kolegialność); sąd sejmowy

(odpowiedzialność konstytucyjna ministrów , zbrodnie stanu ; przewodnictwo krróla , skład 12 senatorów i 24 posłów); sądy ziemiańskie

(dla szlachty , z połączenia sądów grodzkich , ziemskich i podkomorskich ; 10 sędziów na 4 lata ; I instancja); trybunały (II instancja, dla

szlachty, dla Korony w Piotrkowie Trybunalskim i Lublinie , dla Litwy w Grodnie); sądy kościelne ; dla mieszczan 3 instancje : sąd

burmistrza , sąd (magistratu miejskiego), wydziałoowy sąd apelacyjny, asesoria koronna ; sądownictwo patrymonialne; chłopi z dóbr

królewskich (sądownictwo starostów , potem komisji porządkowych cywilno-wojskowych, odwołanie do referendarii koronnej )

insurekcja kościuszkowska - nowe sądy karne dla ścigania zbrodni stanu : czerwiec 1794 r.- Najwyższy Sąd Kryminalny i sądy wojewódzkie;

22 IV 1794 r.- Sąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego dla Warszawy i Mazowsza , od sierpnia jako Sąd Kryminalny Wojskowy

- kościół - duchowieństwo bogate i uprzywilejowane ; 1773 r.- kasata zakonu jezuitów przez papieża Klemensa XIII i przejęcie dóbr przez

państwo ; konstytucja 3 maja - swoboda wyznań , katolicyzm jako panujący , król i ministrowie muszą być katolikami ; Innowiercy -

protestanci i prawosławni - pod naciskiem zewnętrznym równouprawnienie ; po I rozbiorze wolność kultu , ale nie dopuszczono ich do

urzędów ; 1791 r.- polska kongregacja prawosławna w Pińsku - ustawa o autokefalii i własnym polskim konsystorzu prawosławnym ,

uniezależnienie od Konstantynopola ; 1792 r.- Statuty pińskie zatwierdzone przez sejm

IV PANSTWO KONSTYTUCYJNE

I ZAGADNIENIA WSTEPNE

I POJECIE I GENEZA PANSTWA KONSTYTUCYJNEGO :

pojęcie szerokie , kryterium wyłącznie formalno-prawne : fakt posiadania konstytucji stanowiącej podstawę ustroju społecznego i politycznego ; w tych ramach państwa o różnych ustrojach , strukturach terytorialnych , formach rządu i reżimu ; geneza ściśle związana z przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi i ekonomicznymi jeszcze w ramach starego systemu , dalsze przeobrażenia hamowały istniejące bariery prawne, polityczne i społeczne , było to źródłem niezadowolenia i dążeń do nowego ustroju ; główną siłą zmian warstwa rozwijająca się lecz upośledzona politycznie - mieszczaństwo - obalenie feudalizmu i absolutyzmu , rozwój handlu i rzemiosła , znaczenie gospodarki pieniężnej , ekonomiczny awans mieszczaństwa, wzrost jego społecznej roli i aspiracji politycznych , program popierany przez inne grupy społeczne , rewolucje mieszańskie zlikwidowały podstawy feudalizmu (nierówność prawa , poddaństwo chłopów , uprzywilejowanie stanów feudalnych) i stworzenie nowych podstaw umożliwiających dalszy rozwój; 2 drogi powstania państw konstytucyjnych : ewolucyjna (stopniowe eliminowanie starych zasad ustrojowych i zastępowanie ich nowymi , proces powolny, doskonalony i sprawdzany w praktyce), rewolucyjny (gwałtowne i natychmiastowe przeobrażenia ustrojowe , konstytucje gwarancją trwałego charakteru przeobrażeń); ustrój socjalistyczny ( najpierw powstanie państwa , podstawy społeczno-gospodarcze narzucone : nacjonalizacja przemysłu , uspołecznienie własności ziemskiej , likwidacja klas posiadających; zasady ustrojowe zawarte także w konstytucji)

II KONSTYTUCJE I SPOSOBY ICH TWORZENIA :

koncepcja konstytucji (wyłoniona z teorii umowy społecznej i teorii suwerenności ludu; wyraz odnowienia umowy społecznej między suwerenem -narodem a władzami państwa , gwarancja prawożądności państwa); w znaczeniu formalnym (ustawa , podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa , miejsce nadrzędne , wszystkie ustawy i akty prawne niższej rangi nie mogą być z nią sprzeczne); w znaczeniu materialnym (pojęcie szersze , charakteryzuje ustrojowy model państwa , cały system podstawowych instytucji politycznych i społeczno-gospodarczych składających się na organizację i ustrój państwa- niektóre państwa nie mają spisanej konstytucji - Anglia - nie wyklucza ich to z grona państw konstytucyjnych , ponieważ podstawą ich ustroju jest konstytucja w sensie materialnym); ze względu na sposób powstawania : oktrojowane (nadane przez monarchę , wyraz łaski , mało demokratyczne, podstawą konstytucyjnych monarchii ograniczonych), uchwalane (wyraz woli narodu , uchwalane przez uprawniony organ przedstawicielski- zgromadzenie konstytucyjne lub przyjmowane drogą powszechnego głosowania - referendum ; charakter demokratyczny), mieszane (konstytuanta - umowa między monarchą a przedstawicielami społeczeństwa); sztywne (utrudniona zmiana : większe quorum , większość kwalifikowana), giętkie (nowelizacja lub uchylanie w zwykłym trybie ustawowym)

III STRUKTURA PANSTWA KONSTYTUCYJNEGO :

w/g kryterim struktury państwa : jednolite (unitarne) i złożone; państwa unitarne (decentralizacja władzy , poszczególne części państwa mają szeroką autonomię , ograniczenie wewnętrznej suwerenności , okręgi autonomiczne najczęściej w wielonarodowych państwach konstytucyjnych); państwa złożone : konfederacje (związek równorzędnych państw , państwa zachowują pełnię suwerenności , czasowe , określony cel , oparte na normach prawa międzynarodowego); federacje (powstaje nowe państwo związkowe z własną konstytucją i strukturą organów wspólnych , rezygnacja z części suwerenności na rzecz państwa związkowego, podział uprawnień między federację a jej kraje członkowskie określone w konstytucji , tendencje do wzrostu uprawnień federacji kosztem samodzielności członków)

IV DOKTRYNALNE PODSTAWY KONSTYTUCJONALIZMU :

wypracowane w okresie pierwszych rewolucji mieszczańskich , fundamentalne podstawy demokratycznych państw konstytucyjnych : zasada suwerenności narodu, konstytucyjnych gwarancji praw obywatelskich , trójpodział władzy (wywodzą się z prawa natury)

teoria suwerenności - naród jedynym suwerenem w państwie , od niego pochodzi wszelka władza , przysługuje mu wyłączne prawo do

decydowania o kształcie państwa i kompetentnych organów państwowych, suwerenność realizowana poprzez gwarantowane prawa

obywatelskie : bierne i czynne prawo wyborcze , prawo piastowania funkcji i urzędów , prawo tworzenia partii politycznych ; władza

realizowana poprzez : demokrację bezpośrednią (realizowana wyjątkowo , bezpośrednie uczestnictwo - referendum , plebiscyt ; w drodze

głosowania powszechnego), demokracja pośrednia (poprzez przedstawicieli wybranych do organów parlamentarnych , posiadających

wyłączne prawo stanowienia ustaw , podstawowy sposób sprawowania władzy)

pluralistyczny system partyjny - realizacja praw nie jako jednostki lecz partie w/g interesów i programów , dlatego w państwach

totalitarnych zasada suwerenności jest fikcją

trójpodział władzy - ustawodawcza , wykonawcza , sądownicza ; odrębne organy : parlament , rząd , niezawisłe sądy (zabezpieczenie przed

jedynowładztwem) , zachowanie równowagi, zasady tej nie przyjmowały państwa totalitarne , organa władzy opanowane przez jedną

partię i wykonują tylko jej polecenia (faszyzm , stalinizm)

zmiana pozycji i roli jednostki w państwie - status obywatela (przyznanie praw politycznych), status activus (aktywne współuczestniczenie

w sprawowaniu władzy), status negativus (prawa naturalne : wolność, równość , niezależne od norm prawnych , wytyczały granice

kompetencji państwa wobec jednostki , stała autonomia), status positivus (konstytucyjne i sądowe gwarancje praw - dochodzenie ich na

drodze sądowej , w XX w.- prawa obywatelskie poszerzone o prawa socjalne : równość społeczna , wyrównanie szans grup ekonomicznie

słabszych , postulat pod adresem państwa , które winno umożliwić ich materialną realizację)

II ANGLIA OD XVII DO XX w

I GENEZA I SPECYFIKACJA USTROJU PANSTWA KONSTYTUCYJNEGO W ANGLII :

1. charakterystyka ewolucji ustrojowej anglii :

do zmian nie doprowadziły rewolucje , nie istniała też nigdy konstytucja pisana , przeobrażenia ustrojowe powolne , stworzone

instytucje i zasady ustrojowe rzadko wynikiem woli ustawodawcy , kształtowanie w drodze praktyki ustrojowej , adoptowanie dawnych

często średniowiecznych instytucji ustrojowych ; XVII w.- walka parlamentu z królem , ustalenie podziału kompetencji ; XVIII w.-

wykształcenie rządu (gabinet) , przejęcie funkcji rządzenia z rąk króla , ustalenie podstawowych zasad rządów parlamentarnych ; XVIII

w.- rewolucja przemysłowa , demokratyzacja ustroju

2. konstytucja angielska :

brak konstytucji w znaczeniu formalnym (spisanej), ustrój stanowi konstytucja w znaczeniu materialnym - dotyczące wykonywania

władzy w państwie : instytucje , zasady , akty prawne ( szczególnie : Wielka karta wolności (1215), Petycja prawa (1628), ustawy

parlamentu (1641), ustawa dotycząca praw jednostki (1679), tolerancji religijnej (1689), ustawa sukcesyjna (1701)), akty nie podlegają

szczególnej ochronie (utrudniony tryb zmiany), brak hierarchii norm prawnych , niemożliwe wydanie norm sprzecznych z konstytucją

(uchwalona nowa ustawa powoduje iż stara przestaje obowiązywać chociaż są ze sobą niezgodne), konstytucja płynna i elastyczna ;

przywiązanie Anglików do tradycji i ugruntowana prawożądność

II KSZTAŁTOWANIE SIE POSTAWOWYCH INSTYTUCJI I ZASAD USTROJOWYCH W XVII I XVIII w :

1. schyłek monarchii absolutnej i rewolucja angielska :

1603 r.- objęcie tronu przez Stuartów,ostre konflikty między królem a parlamentem : nietolerancja religijna Stuartów , nierespektowanie

praw parlamentu , próby wprowadzenia absolutyzmu ; efektem wojna domowa (rewolucja angielska)

nietolerancja religijna (1605 r- Jakub I zakaz legalnego wyznawania religi purytanom - odłam kalwinizmu ; prześladowanie katolików po wykryciu spisku prochowego - 5 XI 1605 r- próba wysadzenia parlamentu w czasie wizyty króla) ; nieprzestrzeganie praw parlamentu (nakładanie podatków , polityka zagraniczna , udział w wojnie trzydziestoletniej , działalność specjalnych sądów królewskich : Sąd Wysokiej Komisji i Sądu Izby Gwiaździstej), próby wprowadzenia absolutyzmu (1628 r.- Karol I zwołał parlament, który zgodził się na nowe podatki w zamian za Petycję praw: uznanie poczynań króla za bezprawne , respektowanie zakazu więzienia bez wyroku , wyłączność parlamentu do ustanawiania podatków ; król ją zatwierdzią lecz nie przestrzegał; 1629 r. -rozwiązał parlament , osobiste rządy do 1640 r.-długi parlament - wymuszenie ustępstw i umocnienie parlamentu , uchwalenie Wielkiej remonstracji : doradcami króla zaufani Izby Gmin , zwoływanie parlamentu raz na 3 lata , zakaz odraczania obrad i rzzwiązania parlamentu , zniesienie specjalnych sądów królewskich)

rewolucja angielska (król nie przyjął rządań parlamentu , sojusz między bogatym mieszczaństwem i nową szlachtą - gentry - oraz poparcie drobnomieszczaństwa i chłopstwa , zorganizowanie silnej armii , dowództwo Olivier Cromwell, 1649 r.- ścięcie króla i obalenie monarchii , zapobiegnięcie absolutyzmowi , wprowadzenie bezpośrednich rządów parlamentu , nie miała charakteru typowej rewolucji mieszczańskiej)

2. okres republiki ( 1649 - 1660 )

pełnia władzy parlament, 1649 r.- zniesienie Izby Lordów, władza wykonawcza Rada Stanu ;1653 r.- wojskowy zamach stanu Cromwella, przejęcie pełni władzy, dyktatura , XII 1653 r.- Instrument rządzenia - jedyna spisana konstytucja ,najwyzsza władza Cromwell jako dożywotni lord protektor, zwierzchnik armii, prawo veta zawieszającego, władza ustawodawcza jednoizbowego parlamentu, prawa wyborcze uzależnione od majątku , dyktator rozwiązywał parlament , jeśli nie akceptował jego decyzji , samodzielna polityka wewnętrzna i zewnętrzny , wydawanie aktów prawnych , pacyfikacja ruchów społecznych, 1658 r.- wyżsi dowódcy wojskowi zaproponowali mu koronę , nie przyjął lecz zapewnił sobie dziedziczne stanowisko lorda-protektora ; zabezpieczenie interesów bogatego mieszczaństwa i gentry , brak tolerancji religijnej , konfiskata mienia przeciwników politycznych , rozwój przemysłowy, przeobrażenia wsi , podwaliny potęgi morskiej

3. restauracja monarchii i druga rewolucja angielska :

1658 r.- śmierć Cromwella , władza syn Ryszard - zrzekł się ; władza wyżsi dowódcy wojskowi podzieleni na republikanów i rojalistów , przewaga sił dążących do przywrócenia monarchii ; 1660 r.- uchwała parlamentu o restauracji monarchii Stuartów , kres republikanizmu, umocnienie praw parlamentu ; 1660-1688 - rządy Stuartów - próby przywrócenia absolutyzmu i ograniczenia parlamentu , nieuznawanie zasady podległości króla prawu poprzez : suspensie (zawieszanie mocy obowiązującej ustaw w stosunku do wszystkich)i dyspensie (uchylanie na mocy przywileju obowiązywania pewnych przepisów w stosunku do konkretnych sytuacji lub osób) ; walka między królem a parlamentem , podział parlamentu na wigów (zwolennicy parlamentu, obrońcy interesów ziemiaństwa) i torysów (zwolennicy króla, burżuazja); 1679 r.- ustawa o nietykalności osobistej jednostki - zakaz aresztowania i skazania bez postępowania przed sądem

Druga rewolucja angielska - 1685-1688 - rządy Jakuba II , konflikty nasiliły się, król : nierespektował praw parlamentu , prokatolicka polityka zagraniczna, prześladowanie innowierców; obawy przed rekatolizacją Anglii (utrata przez ziemiaństwo i burżuazję sekularyzowanych dóbr kożcielnych), obawy podstawą porozumienia wigów i torysów , odstąpienie od popierania króla , przegłosowano detronizację Jakuba II, zbiegł do Francji, rządy Marii i Wilhelma ; rewolucja bezkrwawa (chlubna rewolucja), niedemokratyczna, arystokratyczny charakter ustroju okres współpracy między koroną a parlamentem ; parlament dominujący , pełnia władzy ustawodawczej i podatki , po rewolucji groźba wojny z Francją , niepokoje w Szkocji i Irlandii , wigowie i torysowie w Parlamencie Konwencyjnym zawarli kompromis - układ rewolucyjny - szereg aktów : 1689 r.- Bill o prawach (król podległy prawu, zasada funkcjonowania parlamentu, zakaz suspensy i dyspensy, podatki decyzją parlamentu, postulat częstego zwoływania), 1716r.- Ustawa o siedmioleciu (kadencja parlamentu 7 lat); 1689 r..- ustawa o tolerancji religijnej (pełna swoboda wyznań); 1701 r.- Ustawa sukcesyjna (zasady dziedziczenia tronu , król wyznania anglikańskiego, sędziowie odwoływani przez parlament - niezawisłość sędziowska, prawna odpowiedzialność ministrów)

znaczenie przemian ustrojowych - kres monarchii absolutnej, tworzenie monarchii parlamentarnej, parlament reprezentacją całego narodu ,
odpowiedzialność prawna ministrów, gwarancja podstawowych praw obywatelskich: nietykalność osobista, swoboda wyznaniowa, zniesienie cenzury (1695), polityka wynikiem porozumienia monarchy i parlamentu, reorganizacja sytemu podatkowego , stała niewielka armia lądowa i potężna flota, wzmocnienie handlowej i militarnej pozycji, kościół anglikański zachował uprzywilejowaną pozycję kościoła państwowego

4. przeobrażenia ustrojowe w xviii w:

1714-1901 - panowanie dynastii Welfów - nowe instytucje i zasady ustrojowe , podstawy rządów parlamentarno-gabinetowych, pełna kontrola parlamentu nad władzą wykonawczą , powstanie gabinetu pod kierunkiem premiera - przejęcie funkcji rządzenia z rąk króla;

- powstanie gabinetu - 1689 r.- Bill o prawach (król pełnia władzy wykonawczej sprawowanej przy pomocy ministrów); Wilhelm

Orański (zwyczaj powoływania do gabinetu członków jednego ugrupowania mającego większość w parlamencie - wigów lub torysów);

1702-1714 (rządy Anny - minister Marlborough otrzymał na okres wojny uprawnienia głowy państwa w zakresie polityki zagranicznej

i wojskowej); 1714 (książęta hanowerscy - brak orientacji w sprawach angielskich , pierwszy minister przewodniczącym gabinetu) ; 1721-

1742 (Robert Walpole - umocnienie pozycji I ministra , zasada że ministrowie muszą być równocześnie członkami Izby Gmin ; przejęcie

faktycznej władzy wykonawczej przez gabinet , którego prace król tylko firmował)

- kontrasygnata - obowiązek podpisywania przez premiera lub odpowiedniego ministra każdego królewskiego aktu (konieczny warunek

ważności królewskich aktów); uzależnienie króla od woli parlamentu ;zasada „król nie może czynić źle“, jest nieodpowiedzialny,

odpowiedzialność przejmują podpisujący ministrowie , król pozbawiony samodzielnego działania, pośrednio uzależiony od parlamentu,

„król panuje ale nie rządzi“, reprezentacyjny charakter władzy

- odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) gabinetu - XVIII w- możliwość usunięcia ministra jeżeli prowadzi on politykę niezgodną

z wolą większości parlamentarnej; dymisja następstwem uchwalenia przez Izbę w stosunku do niego votum nieufności

- solidarna odpowiedzialność gabinetu - w wypadku zakwestionowania polityki lub postępowania któregokolwiek z ministrów ustępował

cały gabinet (wspólna odpowiedzialność gabinetu)

Zasady te umożliwiły Izbie Gmin stałą kontrolę nad rządem , rząd w praktyce ustrojowej organem Izby Gmin

5. system rządów parlamentarno - gabinetowych :

określenie podziału kompetencji i wzajemnych zależności między : królem, gabinetem , parlamentem ; mechanizm oparty na zasadach : nieodpowiedzialności króla , politycznej , prawnej i solidarnej odpowiedzialności gabinetu , dwupartyjnego składu parlamentu ;

- król - powoływanie gabinetu i premiera (zatwierdzenie przez parlament, wybór z partii większościowej), prawo sankcji wobec uchwał parlamentu, prawo rozwiązania parlamentu i zobowiązanie do rozpisania nowych wyborów

- parlament - najwyższy organ władzy , nieograniczona władza ustawodawcza , kontrola nad władzą wykonawczą (gabinetem)

- gabinet - odpowiedzialny przed parlamentem prawnie , politycznie i solidarnie , władza wykonawcza uzależniona od ustawodawczej

III REFORMY I MODERNIZACJA USTROJU W WIELKIEJ BRYTANII W XIX I XX w. :

1 . charakterystyka ustroju na początku xix w. :

do pocz. XIX w.- ustrój arystokratyczny ; sojusz między bogatym mieszczaństwem , gentry i wielkimi właścicielami ziemskimi (landlordami) : uprzywilejowana pozycja , wpływanie na skład parlamentu przez system wyborczy (cenzus majątkowy); władza na prowincji ; rewolucja przemysłowa - przekształcenie społeczeństwa z wiejskiego w wielkoprzemysłowe , demokratyzacja ustroju

2. reformy prawa wyborczego :

system wyborczy - nie zmieniał się od czasów rewolucji , oparty na cenzusie majątkowym , do parlamentu 2 posłów z hrabstw i 2 z miast , prawa wyborcze związane z hrabstwami i miastami a nie z wyborcami; 3 % korzystało z praw wyborczych; 30 lata XIX w.- reformy

- 1829 r.- ustawa uchylająca Test Act - bierne prawo wyborcze dla katolików i protestantów (bez wyrzeczenia się swojej wiary)

- odebranie praw wyborczych „zgniłym miastom“ (podupadłym, wyludnionym) i przyznanie ich miastom większym

- reforma Grey'a- 1832 r.-w miastach wszyscy mężczyźni, głowy rodzin, jeśli posiadali lub dzierżawili domy o wartości czynszowej min 10 f

- reforma Disrealiego - 1867 r.- cenzus majątkowy dla miast, określany wartością posiadanego domostwa , obniżony do 5 funtów

- reformy Gladstone'a- 1884-5 - wszyscy mężczyźni , właściciele samodzielnych domostw zamieszkujących hrabstwa ; zasada iz „prawa

przysługują obywatelom“terytorium państwa podzielone na jednomandatowe okręgi

- reforma Lloyd George'a- 1918 r.- zasada powszechności wyborów , męzczyźni 21 lat , kobiety 30 lat,

1918 r.- wybory powszechne , tajne i bezpośrednie , sytem pluralny - możliwość głosowania jednej osoby w kilku okręgach wyborczych

3. reforma parlamentu :

Izba Lordów - XIX w.- jak w średniowieczu dziedziczni parowie i lordowie wybierani przez króla, równorzędna z Izbą Gmin w ustawodastwie, bezwzględny wymóg jej zgody przy stanowieniu wszelkich ustaw ; 1906-11 - spór między izbami ,ograniczenie kompetencji, pozbawienie stanowiska równorzędnej izby parlamentarnej ;1911 r.- ustawa Parliament Act - tylko prawo veta zawieszającego (wyjątek ustawy budżetowe) ; XX w.- ograniczenie bądź likwidacja sądowych uprawnień, niestosowanie oskarżenia impeachment , stracenie uprawnień sądu parów

4. reformy sądownictwa i administracji terytorialnej :

do XIX w.- średniowieczna struktura , administracja i sądownictwo w hrabstwach sędziowie ziemscy zależni od landlordów (nie fachowcy)

- reforma sądownictwa -1846 r- jednolitego systemu sądów; sądy pokoju (niższej instancji ,sprawy karne i cywilne mniejszejwagi, sędziowie pokoju z wyborów, funkcje pełnili społecznie, pozbawieni kompetencji administracyjnych); Coutry Courts (jednolite sądy na szczeblu hrabstw); zniesienie podziału na sądy stosujące common law i orzekające w/g equity; 1873-5 - likwidacja sądów najwyższych : Kanclerskiego, Ławy Królewskiej , Spraw Pospolitych, Eksczekieru, - na ich miejsce Sąd Najwyższy w Londynie ; Izba Lordów - instancja rewizyjna

- reforma zarządu terytorialnego - 1835 r.- ustawa o samorząduie miejskim - demokratycznie obieralne władze miejskie, prawo głosowania wszyscy mieszkańcy płacący podatki miejskie , pełne uprawnienia w zakresie zarrządu lokalnego; 1888r.- County Counsil Act - obieralne rady hrabstw; 1894 r.- rady okręgowe miejskie i wiejskie i rady parafialne (samorządowe organa niższych szczebli, odpowiedzialność przed wyborcami i sądem , demokratyzacja ustroju samorządowego, zastąpienie jednoosobowych organów kolegialnymi)1871 r.- Ministerstwo do Spraw Samorządu (kontrola państwa nad działalnością władz samorządowych), nie stworzono organów administracji państwowej

IV USTROJ PANSTWA :

1. monarcha :

nadal dziedziczny, nietykalny i nieodpowiedzialny, głowa Kościoła anglikańskiego, władza przejęta przez parlament , gabinet i sądy; prerogatywy królewskie: zwierzchnictwo i naczelne dowództwo sił zbrojnych , prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu , prawo sankcji , mianowanie urzędników , wojna i pokój, prawo łaski - uprawnienia formalnie dość szerokie lecz w praktyce ograniczone; prawo sankcji i udział w pracach parlamentu wyszło z użycia , kontakty z parlamentem za pośrednictwem premiera , ustawy i wyroki sądowe w imieniu króla , zachowany zwyczaj otwierania sesji parlamentu i wygłaszania na jej otwarcie mowy tronowej

2. parlament :

pełnia władzy ustawodawczej , inicjatywa ustawodawcza , prawo stanowienia budżetu , 1911 r.- kadencja z 7 lat skrócona na 5 lat;

Izba Lordów - nadal arystokratyczny charakkter, dziedziczni i dożywotni lordowie (nadawanie godności przez króla), przewodniczy lord kanclerz; 1958 r.- prawo do godności para przysługuje także kobietom ; spory autorytet , nadal sąd apelacyjny najwyższej instancji

Izba Gmin - 1911 r.- jedyny organ prawodawczy , pełne kompetencje ustawodawcze , posłowie wybieralni w jednomandatowych okręgach w oparciu o czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze , kontrola nad rządem , z czasem wzrost roli gabinetu (inicjatywa ustawodawcza)

3. rząd , gabinet :

różnica między pojęciem rządu a gabinetem : rząd - wszyscy powołani przez króla bądź premiera ministrowie (ok 100); gabinet - węższy właściwy organ rządowy , nadbudówka rządu ; hierarchiczne podporządkowanie jednych ministrów drugim : ministrowie właściwi (na czele resortów); ministrowie młodsi (podporządkowani starszym, funkcja sekretarzy parlamentarnych, łączność między ministrem a Izbą Gmin) solidarna odpowiedzialność polityczna przed parlamentem całego rządu , dwupartyjny system polityczny, członkowie gabinetu muszą być członkami parlamentu , zwiększenie roli rządu (inicjatywa ustawodawcza), wzrost roli i autorytetu premiera ,

4. system partyjny :

dwupartyjny system polityczny (tylko 1 z 2 partii ma w danym okresie wpływ na sprawowanie rządów); 1832 r.- reforma wyborcza - przekształcenie partii torysów i wigów w konserwatywną i liberalną ; konserwatywna (interesy właścicieli ziemskich , arystokracji , kleru anglikańskiego); liberalna (klasa średnia , nie uprzywilejowani dysydenci); po I WS - zanik liberalnej , na jej miejsce Partia Pracy; walka o władzę a nie o zmianę systemu rządów, wraz ze zwycięstwem jednej druga przechodzi do opozycji - gabinet cieni - krytyka posunięć rządzącej partii, pełna obsada ministerialna co umożliwia jej przejęcie w każdej chwili władzy

5. sądownictwo :

II poł XIX w.- reformy sądownictwa - ujednolicenie struktury sądów ; kadra sędziów zawodowych nieliczna, większość spraw załatwiana przez sądy pokoju (sędziowie pokoju - niezawodowi,orzekają społecznie), brak ministerstwa sprawiedliwości, nie znana instytucja prokuratora, oskarżenia wnoszą i popierają adwokaci , struktura sądownictwa nierozbudowana : sądy pokoju (najniższy instancja), sądy hrabstw (wyższa), Supreme Court w londynie (sąd najwyższy), Sąd Izby Lordów (trybunał apelacyjny- 9 lordów sądowych); szerokie uprawnienia : sprawy cywilne,karne i administracyjne (spory organów administracji z obywatelami, uchylanie decyzji administracyjnych,sądzenie urzędników)

6. zarząd terytorialny :

oparty na samorządzie , brak państwowego aparatu urzędniczego ,organy kolegialne ; XIX w.- rady miejskie, wiejskie i rady hrabstw; XX w. -silniejszy nadzór aparatu państwowego, regulacje prawne działalności samorządu , 1871 r.- Ministerstwo do Spraw Samorządu (kontrola)

7. wpływ ustroju anglii na kształtowanie się konstytucji innych państw :

poważny wpływ, ideał dla autorów postępowych doktryn politycznych , wzorzec rozwiązań ustrojowych (USA, Francja po rewolucji 1789r): prawa jednostki , równość wobec prawa, niezawisłość sądów (udział społeczeństwa w sądownictwie : sądy ławnicze i przysięgłych), system rządów parlamentarno-gabinetowych, bikameralizm parlamentu (najwyższy organ , reprezentacja narodu, kontrola władzy wykonawczej, odpowiedzialność prawna i parlamentarna), organizacja samorządu terytorialnego,

V ZJEDNOCZONE KROLESTWO WIELKIEJ BRYTANII I BRYTYJSKA WSPOLNOTA NARODOW :

1. powstanie zjednoczonego królestwa wielkiej brytanii . problem irlandzki :

- Szkocja - XI w.-lenno królów angielskich, XVI w.- niezależne królestwo rządzone przez dynastię Stuartów; 1603 r.- Jakub Stuart - unia

personalna (proces integracyjny); 1649 r.- wystąpienie w obronie praw do tronu syna ściętego Karola I - bunt stłumiony przez Cromwella ,

połączenie wyspy w jedną Rzeczpospolitą, ścisła unia realna; restauracja Stuartów - rozbicie jedności , unia personalna; 1688 r.-

detronizacja w Anglii Jakuba II - parlament zaniepokojony prokatolicka polityką Jakuba VII w Szkocji , oddanie władzy Wilhelmowi

Orańskiemu i Marii Stuart; 1707 r.- unia realna, likwidacja szkockiego parlamentu i Tajnej Rady , członkowie weszli w skład angielskiego

parlamentu , powstanie dualistycznego państwa : Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii ; Szkocja integralną częścią WB, utracenie

odrębności państwowej, własne prawo i sądownictwo, kościół narodowy prezbiteriański

- Irlandia - XII w.- podbicie przez Anglię , terytorium zależne , częste powstania i bunty; reformacja - nasilenie buntów , podłoże religijne

(Irlandczycy katolikami); powstanie po obaleniu monarchii w Anglii stłumione przez Cromwella (wymordowanie szlachty , pozbawienie

majątków); 1800 r.- narzucenie aktu unii z Królestwem Wielkiej Brytanii (inkorporacja, formalnie równość prawna z innymi obywatelami ,

praktycznie katolicyzm wykluczył zasiadanie w parlamencie i urzędach); 1823 r.- irlandzki Związek Katolicki (celem walka o prawa

polityczne ); 1829 r.- ustawa emancypacyjna (zrównynie katolików z innymi wyznaniami); 1914 r.- szeroka autonomia; XIX-XX w.- Ruch

Narodowy Irlandii (Sinn Fein - bierny opór wobec władz , wlka o ekonomiczne i kulturalne prawa); I WS - zbrojne powstanie (wsparcie

emigrantów z USA); 1919 r.- suwerenna Republika Irlandzka (niezależne państwo, 1921 r.- uznanie przez Anglię); podziałI rlandii : N część

- prowincja Ulster - przyłączona do WB jako Irlandia N (szerokie prawa autonomiczne); 1949 r.- wystąpienie ze wspólnoty

2. kolonie . powstanie brytyjskiej wspólnoty narodów :

XVIII i XIX w.- dzięki potędze floty , ekspansji kompanii handlowych Anglia najpotężniejszym imperium kolonialnym , uzależnione terytoria na wszystkich kontynentach; 2 grupy : kolonie z dominacją ludności rodzimej (pod zarządem Kompanii Handlowych, XIX w.-bezpośrednia władza Anglii), kolonie z przewagą osadników pochodzenia europejskiego (podleganie bezpośredniej władzy w Londynie , w kolonii gubernator, uzyskały samorząd), protektoraty (formy zwierzchnictwa narzucane niepodległym państwom , głównie afrykańskim); XIX w.- dążenia kolonii do samodzielności ; uzyskanie pozycji dominiów (niezależne państwa , ustrój wzorowany na angielskim systemie parlamentarnym, uznawanie zwierzchnictwa korony brytyjskiej , ograniczenia polityki zagrynicznej : Kanada, Australia, Afryka S); 1905 r.- Komitet Obrony Imperium (ustalenie wspólnych zasad polityki zagranicznej); 1926 r.- Brytyjska Wspólnota Narodów (podstawą prawną Statut westminsterski 1931- związek suwerennych państw , zwierzchnictwo brytyjskiej korony, brak możliwości narzucenia państwom Wspólnoty decyzji bez ich zgody); Po II WS - proces dekolonizacyjny; 1949 r.- Wspólnota Narodów (związek prawnomiędzynarodowy równorzędnych państw, monarcha brytyjski głową , wspólne więzi gospodarcze, system prawny oparty na common law, system konsultacji); 1967 r.- stały Sekretariat Wspólnoty w Londynie ; obecnie w Wspólnocie : WB, Australia, Kanada, Nowa Zelandia , Jamajka , Indie, Kenia , Nigeria, Tanzania, Malezja ; opuściły Wspólnotę : Irlandia , Afryka S , Pakistan

III STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI

I POWSTANIE I USTROJ STANOW ZJEDNOCZONYCH W LATACH 1776 - 1787 :

walka kolonii angielskich na kontynencie N-amerykańskim przeciwko wyzyskowi kolonialnemu metropolity; 1775 r.- wojna o niepodległość kolonii - spór herbaciany; V 1775 - II Kongres Kontynentalny w Filadelfii - ogłoszenie Deklaracji niepodległości (odłączenie 13 kolonii od Anglii) ;1775-83 - wojny o niepodległość (luźny związek kolonii - stanów, niezależne kształtowanie ustroju wewnętrznego , własne konstytucje); 1781 r.- Artykuły konfederacji i wieczystej unii (I konstytucja amerykańska, USA związkiem państw - konfederacją); 17 IX 1787 r.- Konwent w Filadelfii - konstytucja nadająca charakter państwa związkowego - federacji

II KONSTYTUCJA FEDERALNA Z 1787 R :

pierwsza konstytucja pisana , wzorzec konstytucji sztywnej (utrudniona procedura rewizji),; kompetencje Unii (sprawy wspólne zastrzeżone federacji): sprawy zagraniczne, wojna , pokój, kontrola sił zbrojnych, handel zagraniczny i międzystanowy(cła, poczta, system monetarny, komunikacja), sprawy skarbowe (podatki, cła, daniny), sprawy obywatelstwa, emigracji i imigracji, sądownictwo; niewielkie ograniczenie suwerenności poszczególnych stanów, w innych dziedzinach suwerenne, własne ustawodastwo (ustawodastwo równoległe - w zgodzie z prawodastwem federalnym), zasady konstytucji : teoria umowy społecznej, suwerenność narodu, trójpodział władzy;

1789-91 - Karta praw (10 nowel, z prawa natury, niezbywalne swobody wolnościowe stojące ponad państwem : wolność słowa , prasy, zgromadzeń, nietykalność osoby, mieszknia , mienia, korespondencji, wolność sumiennia i wyznania - zakaz wprowadzenia religii państwowej)

- władza ustawodawcza - Kongres Stanów Zjednoczonych , bikameralny : Senat (charakter federacyjny, po 2 reprezentantów wszystkich

stanów, przewodniczącym w-ce prezydent; senatorzy : 30 lat, obywatel USA , zamieszkujący w stanie w którym jest wybierany, kadencja 6

lat); Izba Reprezentantów (przewodnictwo speaker, posłowie wybierani na 2 lata w proporcji 1 poseł na 30 tyś. mieszkańców, bierne prawo

wyborcze : 25 lat, obywatel amerykański przez 7 lat , mieszkaniec stanu); kompetencje Kongresu : inicjatywa ustawodawcza, wnoszenie

poprawek i przyjmowanie projektów (projekty ustaw o pobieraniu dochodów państwowych zastrzeżone Izbie Reprezentantów , Senat

jedynie poprawki), procedura impeachment (środek kontrolny, odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta, urzędników i sędziów

federalnych - procedurę wszynała Izba , wyrok wydaje Senat przez 2/3 głosów) ; senator i poseł nie może piastować innego stanowiska

- władza wykonawcza - prezydent ( kadencja 4 lata, wybory pośrednie ogółu obywateli - 35 lat,urodzony i zamieszkujący w stanach przez

14 lat) uprawnienia określone ogólnie : „troska o ścisłe wykonywanie ustaw i mianowanie urzędników SZ“; naczelny dowódca sił zbrojnych,

traktaty międzynarodowe za zgodą senatu, mianowanie urzędników, prawo łaski, veto wobec projektów Kongresu, zwoływanie i odraczanie

obrad , odpowiedzialność konstytucyjna w trybie impeachment przed Kongresem , brak odpowiedzialności parlamentarnej (politycznej)

- władza sądowa - federalny Sąd Najwyższa i niższe sądy federalne ; o właściwości sądów federalnych decydował przedmiot sporu lub

charakter stron ; inne sprawy właściwe dla sądów stanowych , od orzeczeń których nie ma apelacji do sądów stanowych ; w sprawach

karnych instytucja sądów przysięgłych, postępowanie w stanie właściwym dla popełnienia zbrodni;

II EWOLUCJA USTROJU FEDERACJI :

1. kierunki ewolucji - praktyka konstytucyjna :

konstytucja federalna obowiązuje już ponad 200 lat, poprawki nieliczne (10 do 1791r. i 16 w latach 1792-1971) , dynamiczne przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze nie znalazły odbicia w konstytucji , ogromna rola orzecznictwa Najwyższego Sądu Federalnego

2. władza ustawodawcza :

po 1787 r.- zmiany: wybory (1913 r.- poprawka XVII odebranie parlamentom stanowym prawa wyłaniania senatorów - wybory powszechne; wzrost liczby senatorów do 100; posłowie : wzrost , proporcja 1 mandat na 500 tyś. mieszkańców); prawo wyborcze : po wojnie secesyjnej demokratyzacja - 1865 r.- XIII nowela (zniesienie niewolnictwa), 1868 i 1870 - nowele XIV i XV (prawo wyborcze nie ograniczane z powodu rasy , koloru skóry, uprzedniego statusu niewolnika lub przez federację czy stan); 1920 r.- XIX nowela (prawo głosowania dla kobiet); 1971 r.- XXVI poprawka (obniżenie cenzusu wieku z 21 na 18) - niektóre ustawodastwa stanów nie dostosowane do konstytucji, wiele ograniczeń : wymóg 3-letniego domicylu, zdolność czytania i pisania, znajomość konstytucji i umiejętność jej interpretowania, płacenie podatku wyborczego (podatek od urny), murzyni w 8 stanach nie mieli praw wyborczych ;

Kongres - podstawowym zadaniem uchwalanie ustaw, w teorii izby równe, w praktyce pierwszą Izba Reprezentantów; droga ustawodawcza :

projekty wnoszone do komisji stałej Izby (ogromna liczba projektów, przejmowały główny ciężar prac legislacyjnych), przedstawianie na

posiedzeniu plenarnym Izby (dyskusje, głosowania), następnie Senat (podobna procedura , w razie poprawek projekt z powrotem do Izby,

jeśli Izba odrzuci poprawki powołanie Komisji Pośrredniczącej z członków obu izb w celu uzgodnienia stanowisk i przygotowania

identycznego projektu); prezydent (podpisanie bądź prawo veta);

do 1946 r.- Kongres uchwalał ustawy : publiczne i prywatne (przywileje wyłączające adresatów spod ogólnie obwiązującego prawa);

1946 r.- ustawa o reorganizacji legislatywy (zakaz uchwalania ustaw prywatnych); rezolucje (wpływ na decyzje podejmowane przez prezydenta bądź udzielenie mu poparcia, przez uchwalenie i podpisanie przez prezydenta nabiera mocy prawnej porównywalnej z ustawą)

3. władza wykonawcza :

- wybory : II poł XIX w.- demokratyzacja procedury wyborczej, elektorzy powołani w wyborach powszechnych w każdym stanie w liczbie

równej reprezentantom danego stanu w Kongresie; ukształtowanie się systemu dwupartyjnego - ustalenie kandydatur należy do konwencji

krajowych partii demokratów i republikanów (wybór kandydata partii, ustylenie płaszczyzny wyborczej), drugim etapem aktywna kampania

wyborcza i wybory powszechne (wtorek po pierwszym poniedziałku listopada), wyborcy faktycznie wybierają już osobę prezydenta

(charakter wyborów bezpośrednich); 1947 r.- XXII poprawka (nikt nie może byń wybrany na prezydenta więcej niż 2 razy - wcześniej

Roosevelt 4 razy); równocześnie wybierany w-ce prezydent (przewodniczący senatu, funkcje reprezentacyjne i honorowe , XXV poprawka z

lutego 1967 r.- w-ce prezydent zostaje prezydentem jeżli ten ostatni złoży pisemne oświadczenie o niezdolności do sprawowania urzędu

bądź gdy w-ce prezydent i większość gabinetu stwierdzi pisemnie że prezydent nie może sprawować władzy- jeśli prezydent zaprzeczy o

dymisji decyduje Kongres 2/3 głosów)

- prezydent - władza wykonawcza, mianuje urzędników federalnych za zgodą senatu; w konstytucji brak organizacji administracji państwowej

ustawa Kongresu z 1789 r.- 3 departamenty: stanu, skarbu i wojny; 1798 (marynarki); XIX w (spraw wewnętrznych, sprawiedliwości,

rolnictwa i poczt); 1900 (handlu, prracy, sił lotniczych, obrony , zdrowia i oświaty, polityki mieszkaniowej, transportu) - na czele

departamentów sekretarze stanu . ministrowie ; gabinet amerykański - nie tworzy rządu , organ doradczy, prezydent wyznacza kierunki

działania egzekutywy i przewodniczy posiedzeniom gabinetu , nie jest związany głosami ministrów, brak urzędu premiera przekazanie

ministrom określonych spraw wynika z niemożności wykonywania ich osobiście przez prezydenta, ministrowie odpowiedzialni przed

prezydentem, ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną , brak odpowiedzialności politycznej ; do pomocy prezydenta aparat administracji

federalnej (agendy i komisje); od 1939 koordynuje jego prace Biuro Wykonawcze Prezydenta (skład : Biuro Białego Domu, Biuro

Budżetowe, Rada Doradców Ekonomicznych, Krajowa Rada Bezpieczeństwa i Centralna Agencja Wywiadowcza)

4. stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą :

idea zachowania równowagi między egzekutywą a legislatywą nie wytrzymała próby czasu; od kon XIX w.- stały wzrost pozycji prezydenta , w konstytucji wiele luk i niejasnych sformułowań, uboczne kompetencje prezydenta nabrały charakter pierwszorzędnych , hamulce wobec legislatywy instrumentem rozszerzania zakresu władzy - wynikiem przerost władzy wykonawczej nad ustawodawczą i wykształcenie systemu rządów prezydenckich : obowiązek przedstawiania Kongresowi przez prezydenta przed coroczną sesją orędzia o stanie Unii przybrało charakter programu ustawodawczego prezydenta, oddelegowuje do zespołów Kongresu swoich fachowców starających wpływać na kierunek prac legislacyjnych, silnym środkiem na ustawodastwo prawo veta zawieszającego (XX w. przekształcenie w veto stanowcze); wydawanie przepisów wykonawczych do aktów prawnych Kongresu (Kongres ustawy ramowe - szkieletowe- ogólnikowe kwestie będące przedmiotem normowania, wypełnianie tych ram treścią pozostawione prezydentowi); zjawisko delegowania przez parlament uprawnień ustawodawczych na rzecz prezydenta (kompetencje domniemane - każda władza posiada nie tylko prerogatywy wyraźnie sformułowane w konstytucji , ale ma także kompetencję domniemaną , wynikającą z zadań i funkcji tej władzy) , prowadzenie polityki zagranicznej przy iluzorycznej kontroli Kongresu, układy międzyrządowe (podobne do traktatów, zgodnie z orzecznictwem sądowym nie wymagają pytania o zgodę Senatu), może użyć armii w razie konieczności obrony interesów USA oraz wypełnienia zobowiązań sojuszniczych (faktycznie organ decydujący o wojnie), zaufanie społeczeństwa, nie odpowiada parlamentarnie przed Kongresem (tak jak i ministrowie), reprezentuje interesy całej federacji - rację państwa (Senat interesy stanowe , Izba lokalne), doktryna prawa i orzecznictwo sądowe dostarczają uzasadnień dla pozakonstytucyjnych uprawnień prezydenta - wynikiem egzekutywa sprawniejsza od legislatywy

5. sądownictwo :

konstytucja nie ustalała zasad organizacji i funkcjonowania sądownictwa Unii , regulacje w ustawach Kongresu z 1789,1875 i 1948 r., ostatecznie system federalnego wymiaru sprawiedliwości został oparty na zasadzie 3 instancji : sądy obwodowe (Districts Courts - najniższy, jednoosobowy skład, sprawy karne i cywilne, powołane w każdym stanie, ich liczba wzrastała od 1 do 88); sądy apelacyjne okręgowe (wyzszy, 11 , skład 3- osobowy, apelacje od sądów obwodowych, sąd I instancji w poważniejszych sprawach); Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych (Supreme Court of the US - 9 sędziów, odwołania od wyroków sądów federalnych i orzeczeń najwyższych sądów stanowych w sprawach interpretacji konstytucji federalnej; sąd I instancji wobec dyplomatów państw obcych oraz gdy jedną ze stron sporu jest stan); federalne sądy specjalne (Sąd Roszczeń , Sąd dla Spraw Celnych , Sąd dla Spraw Podatkowych, dwuinstancyjne sądy wojskowe); sędziowie federalni (mianowani przez prezydenta za zgodą Senatu, dożywotni , usunięcie tylko w drodze impeachment); sądownictwo -prawo badania legalności aktów administracyjnych i zgodności ustaw z konstytucją (uznawanie aktów sprzecznych z konstytucją za nieprawomocne) - prawo to od precedensowego wyroku Sądu Najwyższego z 1803 r.- w sprawie Marbury-Madison (konstytucja jest nadrzędna w stosunku do każdego zwykłego aktu ustawodawczego i należy na podstawie konstytucji , nie zaś zwykłego aktu , orzec w przypadku do którego obydwa mogą mieć zastosowanie) ; Sąd Najwyższy : główny interpretator konstytucji i kontroler Kongresu; rzeczywisty obraz konstytucji federalnej stanowi orzecznictwo Najwyższego Sądu Federalnego.

IV USTROJ STANOW :

wzrost uprawnień organów federalnych, rozbudowa federalnego aparatu administracyjnego, tendencje centralistyczne; 1800 r.- przeniesienie z Filadelfii urzędów federalnych , założenie miasta Waszyngton ;obecnie pełnej władzy organów Unii podlegają terytoria zależne np Guam i dystrykt Kolumbia; 50 stanów unii charakter odrębnych państw : własne konstytucje, ustrój podobny do ustroju federacji :

- władza ustawodawcza - legislatywy (Legislatywa, Zgromadzenie powszechne, Zgromadzenie Ustawodawcze); dwuizbowe: Senat i Izba

Reprezentantów bądź Delegatów; w kilkunastu stanach demokracja bezpośrednia (inicjatywa ludowa - obywatelom przysługuje prawo

zgłaszania projektów zmian konstytucji i ustaw zwykłych; zatwierdzenie w drodze referendum - inicjatywa bezpośrednia - bądź legislatywę

stanową - inicjatywa pośrednia); pocz XX w.- wprowadzenie do konstytucji stanów (12) instytucji recall (usunięcie posłów, urzędników

łącznie z gubernatorem i sędziów w drodze głosowania powszechnego - Pensylwania już w 1766 r)

- władza wykonawcza - gubernator (wybory bezpożrednie, kadencja 4 lata, status porównywalny z prezydentem); wysokie urzędy obsadzane

w drodze wyborów powszechnych nie nominacji - urzędnicy bardziej niezależni od gubernatora, tworzą zespół doradców

- sądownictwo- sędziowie pokoju (w okręgach wiejskich i miasteczkach, sprawy cywilne , drobniejsze wykroczenia karne), sąd policyjny (w

okręgach miejskich); sądy miejskie (sądy burmistrzów - sprawy wykraczające z sądów policyjnych i pokoju);

sądy powszechnego orzecznictwa w każdym stanie , 3 stopniowa struktura : sądy obwodowe, sądy apelacyyjne i Najwyższy Sąd Stanowy

(sądy stanowe: suwerenne, ostatnia instancja wszelkich spraw nie zastrzeżonych sądom federalnym , wyjątki : w razie wątpliwości co do

właściwości sądu federalnego lub stanowego strony mają prawo wyboru forum sądu; sędziowie usuwalni w drodze impeachment,

uchwały legislatywy, orzeczenia sądu najwyższego, procedura recall)

- zarząd lokalny - w ramach stanowego ustawodastwa, opiera się na zasadzie samorządu; samorząd miejski (szefem burmistrz, organem

uchwałodawczym rada miejska); samorząd wiejski - 2 systemy : gmina (township - w stanach N i środkowych) i hrabstwo (county - stany S)

V PANSTWO A KOSCIOŁ :

zróżnicowana struktura wyznaniowa , rozdział Kościoła od państwa nie oznacza rozdziału państwa od religii, zasady religijne uznaje się oficjalnie za podstawę istnienia i funkcjonowania demokracji amerykańskiej, państwo nie zachowuje całkowitej neutralności światopoglądowej ale nie popiera oficjalnie żadnej konkretnej religii czy Kościoła

I poprawka z 1791 r. (zabrania Kongresowi ustanawiania religii panującej oraz wprowadzania zakazu praktykowania jakiejkolwiek religii, nie pociągnęła za sobą zmian w kostytucjach stanowych); XIV poprawka z 1868 r (inkorporacja I poprawki do ustawodastwa stanowego - wyjątkiem : art 3 konstytucji Arkansas i art XVII konstytucji S Karoliny - ktokolwiek zaprzecza istnieniu Boga nie może pełnić funkcji publicznych); zakaz nakładania przymusowych świadczeń na cele religijne we wszystkich stanach, ustawodastwo wszystkich stanów uznaje skutki prawne małżeństw zawartych w formie kościelnej

IV FRANCJA

I ETAPY EWOLUCJI USTROJU PANSTWA :

najbogatsza karta w dziejach światowego konstytucjonalizmu; od 1791 do 1958 r.- 17 konstytucji

1. monarchia ograniczona 1789 - 1792 :

20/27 VI 1789 - ogłoszenie się przez Stany Generalne Zgromadzeniem Narodowym ( 9 VII 1789 do IX 1791 - Konstytuantą); kres istnienia monarchii absolutnej i feudalizmu - podstawy państwa konstytucyjnego, parlament typu angielskiego, prawo do zmiany ustroju państwa : w miesjsce suwerennego króla podmiotem suwerenności stała się Konstytuanta jako organ przedstawicielski, reformy administracji , sądownictwa i stosunków wyznaniowych ,; rewolucja dokonywała się wbrew woli Ludwika XVI , budowa nowego porządku ustrojowego w sojuszu z nim nie była możliwa , 10 VIII 1792 - król zawieszony w sprawowaniu swych funkcji; 22 IX 1792 r.-- wyłoniony Konwent Narodowy podjął uchwałę o zniesieniu monarchii; 25 IX - proklamowanie Francji „republiką jedną i niepodzielną“

- konstytucja ( 3 IX 1791 r) - naczelne zasady : suwerenność narodu i trójpodział władzy; legislatywa (jednoizbowe Zgromadzenie

Ustawodawcze; wybory pośrednie , dwustopniowe na 2 lata, wprowadzenie cenzusu majątkowego i wieku; prawa wyborcze : mężczyźni, 25

lat, płacący podatek bezpośredni; elektorzy wybierani na zgromadzzeniach pierwiastkowych); egzekutywa (król z pomocą ministrów, akta

wymagały kontrasygnaty, brak odpowiedzialności, podporządkowanie prawu, veto zawieszające, brak wpływu na ustawodastwo); sądowa

(sędziowie wybierani przez obywateli) - pierwsza spisana konstytucja w Europie, zniesienie feudalizmu, wzorcowe rozwiązania

- Deklaracja praw człowieka i obywatela (26 sierpnia 1789 r.) - ogólne zasady organizacji państwa jak i katalog praw i wolności

obywatelskich ; na gruncie prawa natury (prawa przyrodzone , niezbywalne i święte człowieka, istniejące niezależnie od woli ludzkiej,

niezależne od państwa i ponad nim, państwo ich nie tworzy), prawa obywatela tworzy państwo aby zapewnić korzystanie z naturalnych

swobód i zapewnić funkcjonowanie tej organizacji, państwo jest po to aby gwarantować i zabezpieczać interesy i prawa jednostki , jeśli je

narusza to dopuszcza się pogwałcenia umowy społecznej (konstytucji), a to usprawiedliwia prawo oporu przeciwko uciskowi; naczelną

zasadą suwerenność narodu i podział władzy (bez niego nie ma ustroju konstytucyjnego); uznawała: wolność, własność, bezpieczeństwo i

opór przeciwko uciskowi („ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa“; „wolność polega na czynieniu tego

wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu“, „ustawa jest wyrazem woli powszechnej“, granice wolności może określić tylko ustawa);

wolności osobiste (nietykalność osobista, wolność myśli, sumienia, wyznania, słowa, pisma i druku); wolności gospodarcze (nienaruszalność

własności jako prawa świętego i nietykalnego); równość (wobec prawa, dostęp do urzzędów, sądownictwo, podatki); obaliła feudalizm

(poddany stał się obywatelem), najwyższy dorobek rewolucji, wzór dla innych konstytucji państw demokratycznych

2. i republika ( 1792 - 1804) :

okresy : rządy Konwentu (IX 1792 - X 1795); dyktatura jakobińska (2 VI 1793 - 27 VII 1794); rządy Dyrektoriatu (27 X 1795 - 9 XI 1799); republika konsularna (XI 1799 - 18 V 1804)

- Konwent Narodowy - wybrany we IX 1792 na podstawie demokratycznej ordynacji, przyznanie praw wyborczych mężczyznom pow. 21

lat bez względu na status majątkowy; Konstytuanta oparta na stanowym sytemie wyborczym; Zgromadzenie Narodowe w wyborach

cenzusowych (X 1791 - IX 1792); konflikt między żyrondystami (bogata burżuazja, liberalni - prymat jednostki nad zbiorowością) a

jakobinami (drobnomieszczaństwo i inteligencja , radykalni demokraci - centralizacja państwa);

- dyktatura jakobińska - zwycięstwo jakobinów, aresztowanie żyrondystów, przewaga w Konwencie , przejęcie władzy; 24 czerwiec 1793 r.-

konstytucja jakobińska i Deklaracja praw : radykalna, demokratyczne zasady organizacji organów państwowych, naczelną zasadą

suwerenność ludu , równość polityczna obywateli bez względu na cenzus majątkowy (mężczyzna 21 lat prawo udziału w zgromadzeniach

pierwiastkowych, 200 - 600 wyborców, wyłanianie elektorów urzędników, wybory : powszechne , równe, bezpośrednie i tajne), prawa

socjalne (prawo do pracy, opieki publicznej, bezpłatnej oświaty); Ciało Ustawodawcze (jednoizbowy parlament , roczna kadencja, pełnia

władzy); Rada Wykonawcza (egzekutywa, 24 członków, podlegająca legislatywie); odrzucenie podziału władzy (jednolita władza sprawowana

przez parlament), demokracja bezpośrednia (referendum ludowe); konstytucja nigdy nie weszła w życie; 10 X 1793 r.- powołanie Rządu

Rewolucyjnego , ustrój konstytucyjny zastąpiony rewolucyjnym, terror w imię rewolucji, krwawa dyktatura jakobinów oparta na

Konwencie i komitetach rewolucyjnych (Komitet Ocalenia Publicznego - na czele, prawo wydawania wszelkich zarządzeń bezpieczeństwa)

z ustaniem zagrożenia dyktatura zbędna, jakobini tracą większość w Konwencie, 27 lipca 1794 r (9 Thermidora roku II kalendarza

rewolucyjnego) - aresztowanie przywódców , stracenie na gilotynie

- Dyrektoriat - władza w rękach Konwentu, 22 sierpnia 1795 r.-(5 Fruktidora roku III)- konstytucja dyrektorialna - ustrój konstytucyjny,

stabilizacja sytuacji w kraju, do głosu doszły zamżne elity mieszczańskie, przewaga egzekutywy, pełne prawa obywatelskie tylko pałtnicy

podatków bezpośrednich , wybory pośrednie, elektorami obywatele o wysokim cenzusie majątkowym; Ciało Ustawodawcze - bikameralne :

Rada Pięciuset (inicjatywa ustawodawcza) i Rada Starszych (przyjęcie bądź odrzucenie projektu, wybór spośród 10 kandydatów Rady

Pięciuset 5 członków Dyrektoriatu); Dyrektoriat Wykonawcza (egzekutywa przy pomocy ministrów, nieodpowiedzialny przed legislatywą)

- republika konsularna - 9 XI 1799 r.- (18 brumaire roku VIII)- zamach stanu Napoleona Bonaparte, powołanie 3-osobowego konsulatu,

13 XII 1799 - projekt konstytucji, 7 II 1800 - uchwalenie konstytucji konsularnej - przekształcenie republiki konsularnej w dziedziczne

cesarstwo, fasada demokracji przykrywająca rządy dyktatorskie, udział obywateli w rządzeniu państwem przez listy zaufania (gminna,

departamentalna, narodowa - z tych list konsul powoływał urzędników); legislatywa : Trybunat (100 członków, dyskusja nad projektami),

Ciało Ustawodawcze (500 członków , przyjmowanie bądź odrzucanie projektów), Rada Stanu (opracowanie projektu, sąd administracyjny),

Senat Zachowawczy (80 członków dożywotnich, stróż konstytucji - prawo badania zgodności ustaw z konstytucją i rewidowania jej w

formie uchwał - senatuskonsultum); egzekutywa : 3 konsulów (10 lat przez Senat, 2 doradcami I; ministrowie odpowiedzialni politycznie

przed I konsulem i konstytucyjnie, nie tworzyli rządu); I konsul (cała egzekutywa, inicjatywa ustawodawcza, mianowanie senatorów); 4

sierpień 1802 senatuskonsultum (dożywotni konsulat, prawo wyznaczania następcy); senatusconsultum 18 V 1804 (godność Cesarza

Francuzów, dziedziczność w primogeniturze męskkiej z wykluczeniem kobiet , wkroczenie w okres I Cesarstwa)

3. i cesarstwo ( 1804 - 1814 ) :

cezaryzm lub bonapartyzm ; pełna władza jednostki - Napoleon I, zasada demokratycznej suwerenności narodu (jedynym reprezentantem cesarz); podporządkowanie senatu cesarzowi; 1802 r.- Rada Prywatna (charakter Tajnej Rady); 1807- zniesienie Trybunatu; organizacja organów państwowych bez zmian do 1814 r; eksport rewolucji przyspieszający likwidację feudalizmu w Europie środkowo - wschodniej

4. monarchia ograniczona ( 1814 - 1830 ) :

6 IV 1814 r.- abdykacja Napoleona i powołanie na tron Ludwika XVIII,

- Karta konstytucyjna (4 VI 1814 do 1830) - „porządek wiedeński“, adoptowanie niektórych rozwiązań angielskiej monarchii

konstytucyjnej, oparcie na elicie arystokratycznej i mieszczańskiej; monarchia „z bożej łaski“, suwerenem monarcha nie naród,

król (dziedziczny , nieodpowiedzialny, nyjwyższy zwierzchnik państwa, funkcja „czwartej władzy“: złoty środek, czynnik neutralny,

apolityczny, pośredniczący między organami władzy, regulujący i uzgadniający ich działalność; egzekutywa przez ministrów tworzących

rząd, inicjatywa ustawodawcza, sankcjonowanie ustaw, prawo samodzielnego wydawania ordonansów, zwoływanie i rozwiązywanie

parlamentu, mianowanie członków izby wyższej); legislatywa - dwuizbowy parlament : Izba Parów (dożywotni, dziedziczni parowie), Izba

Deputowanych (wybory na 5 lat: bezpośrednie , jawne i cenzusowe) - oddzielnie dyskutowały nad projektami, poprawki wymagały aprobaty

monarchy; czynne prawo wyborcze : mężczyźni , 30 lat, płacący podatek bezpośredni ( 300 franków)

- konstytucja senatorska i Akt dodatkowy do konstytucji Cesarstwa z 22 IV 1815 r.- wprowadzony przez Napoleona w okresie 100 dni nie weszły w życie; 1824 r.- Karol X (usunięcie z tronu przez rewolucję lipcową z 1830 r)

5. monarchia parlamentarna ( 1830 - 1848 ) :

po rewolucji lipcowej na tronie Ludwik Filip Orleański z linii Burbonów; Karta konstytucyjna (14 sierpnia 1830 r)- zmiany w interesie mieszczaństwa Karty Ludwika XVIII : uznanie teorii suwerenności narodu, zdemokratyzowanie ordynacji wyborczej i składu parlamentu , pozbawienie króla prawa wydawania ordonansów, przyznanie inicjatywy ustawodawczej obu izbom); rządy parlamentarne ; sujusz króla z bogatą burżuazją; rewolucja przemysłowa; liberalizm ekonomiczny i brak wpływu społeczeństwa na rządy podstawą niezadowolenia w kręgach drobnomieszczańskich i robotniczych; 1848 r.- francuska wiosna ludów (zlikwidowanie mionarchii, ustanowienie republiki)

6. ii republika ( 1848 - 1852 ) :

ustrój republikański, 4 XI 1848 r.- konstytucja : demokratyczny charakter, nawiązanie do zasad Deklaracji praw z 1789 r (wolność, równość, braterstwo, ochrona : rodziny, pracy, własności, porządku publicznego; prawa socjalne : prawo do pracy, opieki społecznej, bezpłatnej nauki), trójpodział władzy : ustawodawcza (jednoizbowe Zgromadzenie, demokratyczne 4- przymiotnikowe wybory z wyłączeniem kobiet), wykonawcza (prezydent , 4 lata, słabe veto zawieszające, odpowiedzialność konstytucyjna wraz z ministrami, akty wymagające kontrasygnaty ministrów); 10 XII 1848 r.- prezydentem bratanek Napoleona I - Ludwik Napoleon Bonaparte; 1849 r.- wyłonięte Zgromadzenie (przewaga rojalistów, dążenie do przywrócenia cesarstwa); 2 XII 1851 r.- zamach stanu i rozwiązanie Zgromadzenia; 20/21 XII 1851 - plebiscyt (większość za nową konstytucją); 14 I 1852 r.- konstytucja republikańska; XI 1852 r.- senat przyznaje prezydentowi godność dziedzicznego cesarza; 2 XII 1852 rr.- Ludwik Napoleon cesarzem Franzuzów jako Napoleon III; przekształcenie republiki w cesarstwo

7. ii cesarstwo ( 1852 - 1870 ) :

cesarz (na czele państwa , dztiedziczny, władza przez ministrów nie tworzących kolegialnego rządu, prawo veta stanowczego, inicjatywa ustawodawcza); legislatywa : Ciało Ustawodawcze, Rada Stanu (opracowywanie projektów), Senat (badanie zgodności ustaw z konstytucją, prawo interpretowania i zmiany konstytucji); 2 okresy : rządy autorytarne (do lat 60), monarchia parlamentarna (21 V 1870 r.- nowa konstytucja : władza cesarza ograniczona na rzecz parlamentu, senat drugą izbą, demokratyzacja ustroju - nie weszła w życie); 4 IX 1870 r.- po klęsce z Prusami detronizacja dynastii Bonapartych, powołanie Rządu Obrony Narodowej - definitywny koniec monarchii francuskiej

8. iii republika ( 1870-75 - 1940-46 ) :

I i II 1871 r.- demokratyczne wybory do Zgromadzenia; do czasu uchwalenia konstytucji Zgromadzenie suwerenną władzą ustrojodawczą i ustawodawczą; egzekutywa ( szef władzy wykonawczej - od 31 VIII 1871 r.- prezydent Republiki, 7 letnia kadencja); III do V 1871 r.- komuna paryska (nawiązanie do ideologii jakobińskiej , socjalizm utopijny, prekursor frontów ludowych, głoszone zasady : państwo jako federacja wolnych gmin, jednolitość i niepodzielność władzy państwowej, odpowiedzialność reprezentantów przed ludem); Zgromadzenie : od 12 II 1871 r. obrady nad konstytucją, 4 lata, rozbicie wewnętrzne w obozie zwolenników monarchii (ostatecznie kompromis)

- konstytucja III Republiki (1875 r. do 1940) - oparcie na wzorcach ustrojowych Anglii (wprowadzenie zasady monarchicznej konstytucji

angielskiej); harmonijne połączenie zasad systemów ustrojowych - monarchii i republiki; składała się z 3 ustaw : o organizacji władz

publicznych (25 II 1875), o organizacji Senatu (24 II 1875), o stosunkach między władzami publicznymi (16 VII 1875); republikańska

forma rządów; ogólnikowe określenie uprawnień egzekutywy i legislatywy (ogólnikowość i elastyczność); trójpodział władzy ale

odstąpienie od reguły równoważenia władz; prezydent republiki (głowa państwa, na czele egzekutywy, mianował ministrów i

przewodniczył rządowi, inicjatywa ustawodawcza, słabe veto zawieszające, odpowiedzialność konstytucyjna , brak parlamentarnej); Rada

Ministrów (ministrowie pod przewodnictwem prezydenta, brak premiera, odpowiedzialność konstytucyjna i solidarna odpowiedzialność

parlamentarna); legislatywa - 2 nieżależne , równoprawne organy: Izba Deputowanych (600 posłów, 4 lata, wybory : powszechne,

bezpośrednie, równe i tajne); Senat (75 senatorów dożywotnich i 225 senatorów z wyborów powszechnych , równych ale pośrednich na 9 lat ;

nowela z 1884 r.- zniesienie instytucji senatorów dożywotnich); system wielopartyjny, żadne ze stronnictw nie mogło uzyskać

bezwzględnej większości, konieczność rządów koalicyjnych (nietrwałe, częste kryzysy gabinetowe)

9. „państwo francuskie“ i rząd emigracyjny (1940 - 1945 ) :

kapitulacja Francji; 10 VII 1940 r.- powołanie Zgromadzenia w Vichy (uchwalenie ustawy konstytucyjnej, przelanie całej władzy państwowej na ostatniego premiera III Republiki marszałka Filipa Petaina, upoważnienie go do nadania nowej konstytucji); 11 VII 1940 - „Akty konstytucyjne“nr 1 i 2 (Petain pełnia władzy wykonawczej i ustawodawczej, uchylenie przepisów konstytucji III Republiki sprzecznych z aktami 11 lipca, ustanowienie Państwa Francuskiego, odrzucenie praw jednostki i nadanie enigmatycznych praw pracy, rodziny i ojczyzny); państwo ze stolicą w Vichy i dyktatura Petaina do 25 VIII 1944 r (osobiście do 1942); 18 IV i 17 XI - akty konstytucyjne - pod naciskiem Niemców przekazanie władzy P.Lavalowi (pełne uprawnienia ustawodawcze jako szef rządu, polityka wewnętrzna i zagraniczna, kolaboracja z Niemcami); 1940 r.- gen. Ch. de Gaulle odmówił podporządkowania się rządowi Petaina (opozycja); 28 VI 1940 .- de Gaulle uznany przez rząd brytyjski za szefa wolnych Francuzów, organizacja Komitetu Wolnej Francji (VI 1944 - przekształcenie w Rząd Tymczasowy); po wkroczeniu aliantów do Francji Rząd Tymczasowy dekretem z 9 VIII 1944 proklamował nielegalność rządu Vichy i jego aktów; Rząd Tymczasowy (przewodnictwo de Gaulla, połączenie legislatyywy i egzekutywy, celem wybory do Konstytuanty, rozwiązany 2 XI 1945); Konstytuanta wyłoniła nowy Rząd Tymczasowy na czele z de Gaulle'm.

10. iv republika ( 1946 - 1958) :

21 X 1945 - wybory do Konstytuanty (19 IV socjalizujący projekt konstytucji - odrzucony); 2 IV - nowe wybory (29 IX 1946 - projekt konstytucji, 13 X - zatwierdzenie w referendum);

- Konstytucja IV Republiki - nawiązanie do konstytucji III Republiki, zasady suwerenności ludu, dominacja parlamentu : Zgromadzenie

Narodowe i Rada Republiki (organ doradczy, reprezentacja jednostek terytorialnych), egzekutywa : prezydent i rząd z premierem

(osłabienie pozycji prezydenta na rzecz premiera), prawo do pracy, wolność stowarzyszeń, opieka nad jednostką i rodziną, ochrona zdrowia,

bezpieczeństwo materialne, bezpłatne wykształcenie - system ustrojowy wadliwy : rozbicie polityczne parlamentu, kruche koalicje rządowe, częste zmiany gabinetów; V 1958 r.- konflikt algierski - przekazanie władzy wykonawczej gen. de Gaulle'owi i utworzenie nowej konstytucji

11. v republika ( od 1958 r. ) :

- konstytucja V Republiki - 4 X 1958 r.- dominacja władzy wykonawczej, wzmocnienie roli prezydenta (uprawnienia osobiste nie wymagające kontrasygnaty ministerialnej, szef rządu), premier (nie jest już szefem rządu tylko I ministrem); rząd (określa i realizuje politykę narodu, zarząd państwem), wzmocnienie roli Senatu; konstytucja kompromisem między systemem parlamentarnym a prezydenckim (zracjonalizowany parlamentaryzm, ustrój półprezydencki); 1962 r.- nowela do konstytucji (wprwadzenie powszechnych i bezpośrednich wyborów prezydenta na 7 - letnią kadencję)

II REFORMY ADMINISTRACJI I SADOWNICTWA :

- rewolucja francuska - likwidacja partykularyzmów, lokalnych przywilejów, zróżnicowanego stanowo i niejednolitego ustroju sądów

- 1789 r. Konstytuanta - zarząd terytorialny - podział administracyjny kraju na 4 szczeble : departamenty, dystrykty, kantony, gminy

miejskie i wiejskie; zarząd lokalny w rękach obieralnych organów samorządowych (zniesienie terenowych urzędów państwowych); rady :

departamentalne, dystryktowe i municypalne (wieloosobowe , wyłaniane przez obywateli w wyborach cenzusowych) ; sądownictwo - równe,

powszechne , odrębne instancje dla spraw cywilnych (sądy pokoju i trybunały dystryktu) i karnych (sądy policji municypalnej, sądy

policji poprawczej , trybunał dystryktu), Trybunał kasacyjny (w przypadku wadliwego postępowania lub naruszenia prawa uchylał wyrok

i przekazywał sprawę do ponownego rozpatrzenia), sędziowie (wybieralni we wszystkich instancjach, kwalifikacje zawodowe); system

zarządu terytorialnego oparty na pełnym samorządzie nie sprawdził się w praktyce

- 1800 r Napoleon - zarząd terytorialny - skrajny centralizm i biurokratyzm, zrezygnowanie z kolegialności i wybieralności organów ;podział

na : departamenty (prefekt) , okręgi (podprefekt) i gminy (mer); rady departamentalne , okręgowe i gminne (charakter opiniodawczy);

sądownictwo - sędziowie pokoju , trybunał apelacyjny , Trybunał Kasacyjny; zniesienie obieralności sędziów(nominacje) nieusuwalność i

niezawisłość sędziów, likwidacja sądów specjalnych (jedynie sądy wojskowe i kościelne)

- 1946 r. konstytucja IV Republiki - odchodzenie od modelu scentralizowanego do samorządowego , ogniwem zarządu terytorialnego rady

wszystkich stopni z merami; delegat rządu (koordynowanie prac funkcjonariusz państwowych, kantrola administracyjna samorządów);

Rada Stanu (ciało opiniodawcze, doradcze i pośredniczące między narodem a rządem, opiniowanie i redagowanie projektów ustaw i

rozporządzeń administracyjnych ; najwyższy sąd administrycyjny)

III PANSTWO A KOSCIOŁ :

- rewolucja francuska - laicyzacja państwa i prawa, ograniczanie zasięgu oddziaływania związków wyznaniowych na życie publiczne

- Deklaracja praw człowieka - zasada wolności wyznania (rownouprawnienie i obywatelstwo francuskie protestantom i Zydom)

- dekret Konstytuanty z 2 XI 1789 - przekazanie dóbr kościelnych do dyspozycji narodu (przejęcie na własność państwa majątków

kościelnych i wypłata proboszczom miesięcznych uposażeń w formie rekompensaty

- dekret z 13 II 1790 r.- kasata wszystkich zakonów z wyjątkiem prowadzących działalność oświatową lub charytatywną

- ustawa z 12 VII 1790- konstytucja cywilna kleru - nowy podział diecezji dostosowany do podziału administrycyjnego, proboszczowie i

biskupi wybierani, zerwanie stosunków z Watykanem, likwidacja instytucji kościelnych

- ustawa z 27 XI 1790 - obowiązek duchowieństwa do złożenia przysięgi wierności królowi , odmowa pociągała utratę urzędu -tylko 4

biskupów złożyło przysięgę- schizma i powstanie kościoła konstytucyjnego nie uznawanego przez episkopat który odmówił przysięgi

- ustawa Konwentu z IX 1792 r.- obowiązkowe śluby cywilne, dopuszczenie rozwodów, przekazanie sądownictwa w sprawach małżeńskich

sądom państwowym, duchownym odebrano funkcją urzędników stanu cywilnego

- dekret Konwentu z 21 II 1795 r.- rozdział Kościoła od państwa : państwo nie wspiera materialnie żadnego wyznania, obrzędy religijne

zabronione poza wnętrzem lokalu do tego celu przeznaczonego, żaden symbol religijny nie może być umieszczany w miejscu

publicznym, prawo nie uznaje żadnych przywilejów i wyróżnień dla duchownych , działalność kultowa objęta nadzorem państwa

- 15 VII 1801 r.- konkordat między Napoleonem a Watykanem - liczne ograniczenia działalności kościoła, nie przyznał religii katolickiej

statusu panującej jedynie zapis „katolicyzm jest religią znacznej większości obywateli“; nowy podział administracji kościelnej : 60

diecezji, 10 archidiecezji (granice pokrywające się z podziałem administracyjnym kraju), prawo nominacji przysługiwało królowi, papież

uznał za nienaruszalny stan faktyczny powstały przez rozsprzedaż dóbr kościelnych, rekompensatą stałe pensje dla biskupów i

proboszczów od rządu,

- artykuły ograniczone (77) z 8 IV 1802 r.- ograniczenie autonomii kościoła : podporządkowanie państwu, rozluźnienie więzi z Watykanem

- ustawa z 9 XII 1905 r.- rozdział kościoła od państwa, wolność wyznania i swobodne wykonywanie kultów w granicach porządku

publicznego, w świetle prawa aby uczestniczyć w obrocie cywilno-prawnym wymóg utworzenia stowarzyszenia o osobowości prawnej

V NIEMCY W XIX I XX WIEKU

I KONFEDERACJE NIEMIECKIE ( 1806 - 1866) :

1. związek reński :

- koniec I Rzeszy. Geneza Związku Reńskiego - do pocz. XIX w.- ustrojowy i prawny partykularyzm terytoriów, nominalne zwierzchnictwo

cesarza, pełna suwerenność władców niemieckich; 1797 - 1801 - klęska koalicji antyfrancuskich, utrata terytoriów na lewym brzegu Renu

i inkorporacja ich do Francji; 1803 - Deputacja Sejmu Rzeszy - sekularyzacja księstw duchownych i mediatyzacja kilku wolnych miast

(terytoria wcielone do innych państewek -redukcja państewek, wzmocnienie pozycji kilku państw); 1805 - klęska 3 koalicji- opowiedzenie

się po stronie Napoleona części państw niemieckich; 12 lipca 1806 r.- powołanie Związku Reńskiego przez Napoleona; 1 VIII 1806 r.-

wystąpienie Związku z Rzeszy; 6 VIII 1806 r.- deklaracja Franciszka II pod naciskiem Napoleona (zżekł się korony cesarskiej cesarstwa

rzymskiego i wszelkich uprawnień, pozostawił sobie tytuł cesarza Austrii, koniec Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego); 1813 r.-

klęska Napoleona w wojnie z Rosją , rozpad Związku Reńskiego (wystąpienie większości członków przeciwko protektorowi)

- terytorium i charakter prawny Związku Reńskiego - przystąpio 16 państw, w nastęnych latach wszystkie inne (wyjątkiem: Prusy, Monarchia

Habsburska, Księstwo Holsztynu i Pomorze Szwedzkie); akt powołujący Związek (trojakie znaczenie: obowiązki państw skonfederowanych

wobec protektora, nowa struktura ponadpaństwowa poddana opiece protektora i określenie ustroju Związku), stronami umów Napoleon i

władcy państw niemieckich; konfederacja (związek państw)z pozoru w rzeczywistości terytorium zależne, protektorat cesarza Franzuzów,

polityczna jedność, wspólne organa zwierzchnie, pełnie władzy w rękach państw członkowskich (suwerenność - w praktyce ograniczona,

zobowiązania do dostarczania Francji w przypadku wojny kontyngentów wojskowych, zakaz podejmowania decyzji dyplomatycznych

zagrażających interesom protektora)

- organa Związku - przewodnictwo Związku arcybiskup Moguncji (honoroowy charakter); Sejm Związkowy we Frankfurcie : 2 kolegia- I

(królowie i wielcy księciowie pod przewodnictwem księcia-prymasa), II (pozostali władcy , przewodnictwo księcia Nassau) - nie zebrał

się ani razu; protektor (Napoleon, w teorii zapewnienie bezpieczeństwa państwom, w praktyce wszelkie decyzje i narzucanie ich państwom)

- zmiany ustrojowe w państwach niemieckich - przeobrażenia ustroju społecznego, gospodarczego i politycznego; 1806 r.- mediatyzacja

terytoriów Rzeszy (likwidacja rozbicia terytorialnego); terytoria na lewym brzegu Renu (integralna część Cesarstwa Francuskiego jako 4

departamenty, skopiowanie systemu napoleońskiego konstytucjonalizmu z uwzględnienim miejscowych stosunków); państwa konstytucyjne

(tylko 4 : zniesienie poddaństwa, likwidacja barier stanowych, formalna równość wobec prawa, ograniczenie przywilejów, równość

wyznań, modernizacja struktury państwowej : zniesienie partykularyzmu, ujednolicenie administracji i opartcie na biurokratyźmie i

fachowości, reformy wojskowości, skarbowości, i prawa sądowego)

- Prusy - poza wpływami Napoleona, kląski w wojnach z Francją i rozprzestrzenienie się rewolucji francuskiej bodźcem do reform w

okresie kanclerstwa Steina i Hardenberga: zniesienie poddaństwa (1807), uwłaszczenie (1811), ograniczenie przywilejów i prawna

emancypacja Zydów (1812), zniesienie przymusu cechowego, wolność przemysłowa, unowocześnienie ustroju miast, reformy

skarbowości, wojskowości i administracji

2. związek niemiecki :

- geneza i terytorium - na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego w miejsce Związku Reńskiego powstał Związek Niemiecki (Deutscher

Bund); 8 VI 1815 - akt związkowy; 15 V 1820 - Akty wiedeńskie (szczegółowe przepisy dotyczące celów i zasad funkcjonowania Związku);

członkami wszystkie państwa I Rzeszy (oprócz : terenów austriackich - Węgier i Galicji; i pruskich - Wielkie Księstwo Poznańskie)

- charakter i cele Związku - konfederacja, podstawą umowy międzypaństwowe, członkowie w pełni suwerenni (w praktyce ograniczeni: zakaz

wystąpienia ze Związku, możliwość ingerencji w sprawy wewnętrzne członków, obowiązek przyjęcia wewnętrznych zasad ustrojowych :

powołanie stanów krajowych, równouprawnienie wyznań, emancypacja prawna Zydów, trójinstancyjne sądownictwo, dostarczanie

kontyngentów wojskowych na wypadek wojny); celem zewnętrzne i wewnętrzne bezpieczeństwo, straż pokoju i równowagi europejskiej

- organa wspólne Związku - brak rozbudowanej struktury wspólnych organów ; Zgromadzenie Związkowe we Farnkfurcie nad Menem :

(Sejm Związkowy - Bundestag) charakter stałego kongresu, pełnomocnicy państw członkowskich pod przewodnictwem przedstawiciela

Austrii , podział mandatów nierówny; najważniejsze sprawy : zmiana aktów prawnych, powoływanie organów wspólnych, wojna i pokój

(sprawy zasadnicze - jednomyślność; pozostałe - większość kwalifikowana; publikacja w krajach członkowskich momentem

obowiązywania; zasada - wyższość prawa związkowego nad prawem krajowym - „Bundesrecht bricht Landrecht“); Rada Scisła (sprawy

bieżące, decyzje nie zastrzeżone dla sejmu, prawo przygotowywania projektów uchwał ; 17 pełnomocników członków Związku - wyraźna

przewaga w mandatach dużych państw, głosowano większością głosów)

- organa wspólne tymczasowe - głównodowodzący sił zbrojnych Związku (Bundesoberfeldherr - w przypadkku wojny , wspólne dowództwo

i armia); Sąd Polubowny (gremia - rozstrzyganie sporów lub konfliktów między państwami członkowskimi)

3. procesy integracyjne i próby zjednoczenia w okresie związku niemieckiego :

próby zjednoczenia terytoriów i stworzenia silniejszych więzi gospodarczych i politycznych między państwami reprezentowała liberalna burżuazja (i niektórzy monarchowie), rywalizacja Austrii z Prusami o dominację w Związku perspektywą zjednoczenia pod kierunkiem jednego z nich zwycięsko wyszły Prusy

- Związek Celny - podstawową barierą granice celne, próby tworzenia porozumień celnych między państwami, 1828 r.- Związek Celny

(państwa S-niemieckie); 1833 r.- Niemiecki Związek Celny (zasługa Prus, początkowo 18 później prawie wszystkie państwa ; jednolity

obszar gospodarczy, przyspieszenie rewolucji przemysłowej , początek gospodarczej integracji Niemiec

- próby politycznego zjednoczenia Niemiec - wiosna ludów: rewolucje burżuazyjno-demokratyczne (celem: polityczne zjednoczenie,

obalenie feudalizmu, emyncypacja polityczny mieszczaństwa, demokratyzacja ustroju); zwołanie parlamentu wstępnego (przygotowanie

demokratycznej ordynacji wyborczej do Konstytuanty); 1848 r.- Zgromadzenie Narodowe (zadaniem przygotowanie konstytucji)

- konstytucja frankfurcka - 1849 r. projekt, Rzesza państwem związkowym z dziedziczną władzą cesarską, szerokie uprawnienia organów

wspólnych Rzeszy: legislatywa - dwuizbowy parlament (izba wyższa: przedstawiciele państw; niższa: reprezentacja narodowa, posłowie z

wyborów demokratycznych); egzekutywa: cesarz z pomocą rządu (prawo veta zawieszającego); katalog wolnościowych i politycznych praw

obywatelskich ; - nie weszła w życie z powodu stłumienia rewolucji niemieckich, zwycięstwo stanowiska umiarkowanych liberałów,

kompromis między dążeniami do państwa unitarnego i utrzymania formy konfederacji ; Spory komu przyznać koronę cesarską

zjednoczonych Niemiec, przegłosowano że dla króla Prus , który jednak odmówił przyjęcia jej z rąk ludu

4. ustrój państw skonfederowanych ( 1815 - 1866 ) :

- wczesny konstytucjonalizm niemiecki - w okresie Związku Niemieckiego podstawy ustroju konstytucyjnego ; do nadania konstytucji i

powołania stanowych organów przedstawicielskich zobowiązywały monarchów decyzje kongresu wiedeńskiego (w praktyce rozciągnięte

w czasie); wczesne konstytucje wyrazem kompromisu między zachowawczymi postawami monarchów a liberalno-demokratycznymi

dążeniami społecznymi; charakter aktów oktrojowanych (dowód łaski władców); oparcie na francuskiej Karcie konstytucyjnej z 1814 r, :

forma ograniczonej monarchii konstytucyjnej, silna władza króla, parlament dwuizbowy z konserwatywnym charakterem izby wyższej;

Austria i Prusy utrzymały rządy absolutne do wiosny ludów

- Konstytucyjna monarchia pruska - wiosna ludów : 5 XII 1848 r.- Fryderyk Wilhelm IV pierwsza konstytucja; po stłumieniu rewolucji

poważnie zmieniona i wydana 31 I 1850 r: katalog praw obawytelskich ;egzekutywa : król (silna pozycja, władza wykonawcza przy pomocy

ministrów, nominacja urzędników, wojna , pokój, polityka zagraniczna, zwierzchnictwo nad wojskiem, inicjatywa ustawodawcza, prawo

sankcji), rząd (9 resortów, przewodniczył premier); legislatywa : dwuizbowy parlament (pełna legislatywa, stanowienie budżetu)Izba Panów

(wyższa, 180 człoonków, charakter arystokratyczno-biurokratyczny, czynne i bierne prawo wyborcze obywatele płacący wysokie podatki),

Izba Poselska (niższa, 350 posłów w wyborach powszechnych , jawnych ,pośrednich i nierównych- podział na 3 klasy w oparciu o kryterim

majątkowe- czynne prawo wyborcze mężczyźni, 24 lata, uprzywilejowane warstwy zamożniejsze, inicjatywa ustawodawcza, ratyfikacja

umów międzynarodowych); władza sądowa (niezawisłe , trójinstancyjne sądy, jawność postępowania)

konstytucja przekstałciła Prusy z monarchii absolutnej w monarchię konstytucyjną, w praktyce osobiste rządy monarchów; konstytucja

giętka (zmiana zwykłą większością głosów), niedemokratyczne zasady prawa wyborczego, obowiązywała aż do końca I WS

- Konstytucyjna monarchia habsburska - wiosna ludów : cesarz zmuszony do wydania konstytucji; 25 IV 1848 (niedemokratyczna, fala

protestów, obowiązywanie zawieszone w maju); III 1849 r nowa konstytucja (projekt rządowy, Austria jednolitą, niepodzielną i dziedziczną

monarchią, likwidacja odrębności ustrojowych poszczególnych krajów austriackich, dwuizbowy parlament, cesarz prawo veta absolutnego

- 31 XII 1851 - patent królewki uchylił jej moc, powrót absolutyzmu); 26 II 1861 r.- (po klęsce w wojnie z Francją) pierwsza

konstytucja: Patent ludowy (określenie struktury państwa) Ustawa o Radzie Rzeszy i Statut o Radzie Państwa (powołanie naczelnych

organów państwowych): egzekutywa (cesarz z rządem); legislatywa : dwuizbowy parlament (bez prawa stanowienia budżetu): Izba Panów

(wyższa, dziedziczni członkowie), Izba Poselska (niższa, 343 przedstawicieli w wyborach powszechnych); Rada Państwa (projekty ustaw)

konstytucja aktem niepełnym - brak przepisów o władzy sądowej, pozycji jednostki w spaństwie; podstaw ustroju parlamentarnego

II FEDERACJE NIEMIECKIE ( 1866 - 1933 ) :

1. związek północno - niemiecki :

w rywalizacji o dominację zwycięstwo Prus (sprowokowanie wojny z Austrią, błyskawiczna klęska , rozwiązanie Związku Niemieckiego); Związek Północno-Niemiecki - utworzony przez Prusy, federacja 22 krajów (poza Prusami żadne większe państwo) podstawą wspólna konstytucja, polityczne założenia konstytucji opracował Bismarck; 16 IV 1867 (uchwalenie), 1 VII 1867 (wejście w życie)

- ustrój Związku - król pruski (dziedziczne przewodnictwo Związkowi); legislatywa : Sejm Rzeszy (posłowie z wyborów powszechnych,

równych, bezpośrednich, tajnych na 3 lata; imunitet poselski, obrady jawne); Rada Związku (odbicie federacyjnej struktury związku, 43

członków związanych instrukcjami, formalnie II izba parlamentu, szerokie uprawnienia, akceptowanie i przyjmowanie projektów ustaw,

funkcja sądu polubownego); egzekutywa: Prezydium Rady (przygotowywanie projektów, zwoływanie i rozwiązywanie sejmu, powołanie i

nadzór urzędników, na czele premier pruski); sądownictwo : Wyższy Sąd Apelacyjny (sprawy bezpieczeństwa Związku, konstytucji,

naruszenie praw urzędników i federacji; sąd I i ostatniej instancji)

- znaczenie Związku - etap wstępny pełnego zjednoczenia Niemiec, integracja polityczna i gospodarcza małych państewek z Prusami,

przekreślenie aspiracji austriackich do odbudowy Rzeszy pod swoim kierownictwem, pierwowzór konstytucji II Rzeszy

2. ii rzesza niemiecka ( 1871 - 1918 ) :

1870 r.- pokonanie Francji przez Prusy ; porozumienie między królem pruskim oraz władcami Bawarii, Wirtembergii i Badenii; 1 I 1871 r.- II Rzesza Niemiecka - 25 członków (22 monarchie i 3 wolne miasta - bez Monarchii Austriackiej), państwo związkowe (federacja - państwa odrębne konstytucje, organa władzy , suwerenność); dominacja Prus, zasadę równości członków naruszały tzw. specjalne prawa zastrzeżone dla Bawarii i Wirtembergii

- Konstytucja II Rzeszy (16 IV 1871) - konstytucja giętka; podział kompetencji między federację i państwa składowe (wspólne : polityka

zagraniczna, wojsko, cła, sprawy monetarne, transport, poczta , telegraf, ustawodastwo, podatki); cesarz (na czele Rzeszy, dziedzicznie król

Prus : nieoodpowiedzialny, reprezentacja na zewnątrz, zwierzchnik sił zbrojnych, naczelny wódz, mianował kanclerza i urzędników, brak

prawa sankcji, akty wymagające kontrasygnaty kanclerza); kanclerz (władza wykonawcza w imieniu cesarza, niezależny od Sejmu, brak

rządu, równocześnie premier rządu pruskiego); legislatywa : Sejm Rzeszy (397 posłów z wyborów powszechnych, równych , bezpośrednich i

tajnych na 3 lata; ustawodastwo, budżet, ratyfikacja umów międzynarodowych; prawa wyborcze : mężczyźni 25 lat); Rada Związku (całkowicie odrębny organ, 58 członków, pełnomocnicy wszystkich krajów członkowskich, kompetencje ustawodawcze, sąd polubowny, wydawanie zarządzeć wykonawczych, przewodniczącym kanclerz); sądownictwo : Sąd Rzeszy (najwyższa instancja rewizyjna od sądów krajowych, wykładnia prrawa federacyjnego i krajowego)

- praktyka ustrojowa - stopniowa koncentracja władzy w ręku egzekutywy, dominacja Prus (podporządkowanie im polityki ogólnoniemieckiej)rozszerzanie kompetencji organów federacji (proces unitaryzacji); zasada wyyzszości prawa Rzeszy nad prawem krajowym; likwidacja partykkularyzmu prawnego; mimo tego II Rzesza do końca państwem federacyjnym

- Kościół - zasada tolerancji religijnej, niezależność ood państwa i pełna autonomia, zlikwidowanie kościoła państwowego (jednak nadal duży wpływ monarchów na kościół); II Rzesza - kościół ewangelicki utrzymał pozyycję kościoła państwowego, Bismarck upatrywał w kościele katolickkim zagrożenie jednożci państwa, dążenie do osłabienia i podpożądkowania państwu - walki o kulturę (Kulturkampf) szereg ustaw : 1871- kara więzienia za wygłaszanie w świątyniach poglądów zagrażajócych pokojowi publicznemu, 1872 - zakaz działalności zakonu Jezuitów, 1875 - zakaz płacenia przez państwo jakichkolwiek świadczeń na rzecz kościoła ; itd. polityka Kulturkampfu nie doprowadziła do załorzonych celów, osłabnięcie w kon. lat 70; pojawienie się nowego zagrożenia - ruch socjalistyczny : polityka zmierzająca doo likwidacji bądź ograniczenia socjalistycznej lewicy: ustawy antysocjalistyczne (1878- 1890), postępowe ustawy socjalne (1883-1889)

3. monarchia habsburska :

Austria poza obszarem zjednoczonych Niemiec, jedno z największych państw europejskich, do lat 60- tych absolutyzm; pierwsza konstytucja w 1861 r (zawieszona w 1865); ważniejszą sprawą problem węgierski : 1867 r.- unia personalna między Austrią a Węgrami - dualistyczna monarchia austro-węgierska, równorzędne pozycje (własne parlamenty , rządy i konstytucje), pewne organa wspólne : ministerstwa spraw zagranicznych, wojny i finansów oraz organy parlamentarny delegacje (60 członków, na przemian w Budapeszcie i Wiedniu); wspólne sprawy : polityka zagraniczna, wojskowa, waluta , podatki; Węgry konstytucja z 1848 r (ustrój parlamentarny, prawa obywatelskie mniejszości narodowych ograniczone - madziaryzm) istniała jak i austriacka do końca monarchii dualistycznej (1918)

- konstytucja grudniowa ( 21 XII 1867) - Ustawa zasadnicza - konstytucyjna monarchia ograniczona, silna władza cesarza i rządu,

liberalizm (wolność prasy, druku, stowarzyszeń, zgromadzeń), oparcie na francuskiej Karcie konstytucyjnej z 1814 i pruskiej konstytucji z

1850; cesarz (na czele państwa, niodpowiedzialny, powoływał rząd), rząd (egzekutywa, ministrowie odpowiedzialni prawnie); legislatywa :

Rada Państwa - Izba Panów (wyższa, charakter arystokratyczy), Izba Posłów (niższa, z wyborów, 1907 - demokratyczne,

czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze); podział na 17 krajów koronnych (znaczna autonomia; podział na powiaty ze starostami, a te na

gminy z samorządami) - sejmy krajowe (organy uchwałodawcze), Wydziały Krajowe (egzekutywa, pełne kompetencje w sprawach

miejscowych); namiestnicy lub prezydenci (najwyzsza władza administracyjna)

4. republika weimarska :

klęska w I WS, fala rewolucji, Rzesza utraciła Alzację i Lotaryngię na rzecz Francji oraz tereny E na rzecz Polski (Austria skurczyła się do niewielkiego terytorium); zmiany : obalenie ustroju monarchicznego i wprowadzenie republiki parlamentarnej (Austria federacją 9 krajów, konstytucja 1920); Rzesza od miejsca uchwalenia konstytucji Republiką Weimarską - federacja (21 rrepublik zw. krajami - Landy) utrata kompetencji przez monarchów, kraje (suwerenność, własne konstytucje , sprawy krajowe), kompetencje Rzeszy - ustawodastwo : stosunków zagranicznych, spraw obywatelskich, emigracji i imigracji, sił zbrojnych, systemu monetarnego, ceł, poczt, telekomunikacji, prawo karne i cywilne - prawo Rzeszy nad prwem krajowym , Najwyzszy Trybunał Rzeszy Niemieckiej (spory między krajami i Rzeszą)

- konstytucja Rzeszy (1919) - na wzorach III Republiki Francuskiej, konstytucja sztywna, oparcie na zasadach : suwerenność ludu, trójpodział

władzy, podmiotowość jednostki; pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze (niski cenzus wiekowy 20 lat, także kobiety), katalog praw

obywatelskich, instytucja referendum; prezydent (na czele państwa, w wyborach powszechnych i bezpośrednich na 7 lat, nieodpowiedzialny ,

akty wymagające kontrasygnaty, mianował kanclerza, reprezentacja państwa, zwierzchnictwo sią zbrojnych); rząd (egzekutywa i nadzór

aparatu administracyjnego, inicjatywa ustawodawcza, odpowiedzialni prawnie ), kanclerz (silna pozycja, przewodniczący rządu, główne

wytyczne polityki Rzeszy); Sejm Rzeszy (legislatywa, z pięcioprzymiotnikowych wyborów, ilość posłów krajów proporcjonalna do ilości

mieszkańców), Rada Rzeszy (II organ parlamentarny, odbicie federacyjnej struktury państtwa, liczba miejsc zależna od ilości

mieszkańców; kompetencje ustawodawcze ograniczone : veto zawieszające; nadzór nad administracją, opiniowanie rządowych projektów);

sądownictwo : nie rozbudowane, gównie sądy krajowe (powszechne i administracyjne); federacyjne : Sąd Rzeszy (sąd apelacyyjny),

Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy (tryybunał konstytucyjna dla najwyższych urzędników), Sąd Administracyjny Rzeszy (badanie

zgodności ustaw z konstytucją)

- praktyka ustrojowa - stosunki z Kościołem regulowane w oparciu o konkordaty na szczeblu krajów; kryzys parlamentarnych systemów

rządów :problemy ekonomiczne, powszechne niezadowolenie społeczne, niechętny stosunek armii, biurokratyzacja, upolitycznienie

sądownictwa, rozbicie polityczne, częste kryzysy rządowe, 1925 - wybór na prezydenta Hindenburga (militarysty i monarchisty - dążenia

do powrotu starego systemu), wyniki wyborów do Reichstagu : większość mandatów dla narodowych socjalistów (NSDAP, KPD),

umożliwienie powstania państwa totalitarnego

III NIEMIECKKIE PANSTWO UNITARNE :

1. geneza i podstawy państwa totalitarnego :

pocz, 30 lat - kryzys gospodarczy i polityczny, 1928 r.- wybory do Sejmu Rzeszy - narodowi socjaliści (NSDAP) najsilniejszym ugrupowaniem, znaczny sukces komunistów (KPD), zaniepokojenie partii konserwatywnych ; partie prawicowe (DNVP, Stahlheim) poparły kandydaturę Hitlera na kanclerza; 30 I 1933 - nominacja na kanclerza z rąk Hindenburga; stworzenie własnego rządu (rząd koalicyjny , tylko 2 ministrów z NSDAP, reszta ze starego gabinetu, wicekanclerzem Franz von Papen); 1 II 1933 - na wniosek Hitlera prezydent rozwiązuje Sejm , nowe wybory (kampania propagandowa nazistów, bezwzględność bojówek wobec przeciwników, uniemożliwienie udziału lewicy w wyborach - rozporządzenia prezydenta z II 1933 - aresztowanie wielu komunistów); 5 III 1933 - wyniki wyborów - bezwzględna większość naziści, komuniści pozbawieni mandatów na podstawie bezpodstawnego oskarżenia o podpalenie Reichstagu; 23 II 1933 - ustawa o pełnomocnictwach dla rządu - zezwalała rządowi uchwalanie prawa powszechnie obowiązującego bez ograniczeć , również niezgodnych z konstytucją (Hitler niekontrolowana władza dyktatorska) - przebudowa systemu państwowego, Sejm instytucją fasadową ;

12 XI 1933 - nowe wybory - system monopartyjny, likwidacja wszystkich zorganizowanych ugrupowań : KPD (III 1933 - oskarżenie o działalność zagrażającą bezpieczeństwu państwa, zakaz działania, pozbawienie mandatów), SPD (IV 1933 - zakaz działalności), wolne związki zawodowe (V - rozwiązanie), partie prawicowo-centrowe (VI-VII - zmuszone do samorozwiązania), 14 VII 1933 - zakaz tworzenia partii politycznych pod rygorem sankcji karnych (jedyną legalną partią NSDAP); 1 VIII 1934 - ustawa o połączeniu urzędu prezadenta i kanclerza; 2 VIII 1934 - śmierć Hindenburga i przyjęcie przez Hitlera tytułu „wodza i kanclerza Rzeszy“- dyktator , pełnia władzy ustawodawczej i wykonawczej , brak opozycji , poparcie społeczećstwa, podstawy nazistowskiego państwa totalitarnego

2. ustrój iii rzeszy :

- struktura państwa - formalnie podstawą państwa konstytucja weimarska (nigdy nie uchylona), w praktyce jej zasady złamane, instytucje

o roli dekoracyjnej, w rzeczywistości podstawą ustawy rządu Hitlera; III 1933 - ustawa o ujednoliceniu krajów z Rzeszą (rozwiązanie

parlamentów krajowych i powołanie nowych, nie dopuszczenie lewicy, nowe rządy na czele z narodowymi socjalistami, w krajach urząd

namiestnika Rzeszy do realizowania polityki kanclerza); 30 I 1934 - ustawa o przebudowie Rzeszy (likwidacja federacyjnej struktury

państwa, kraje okręgami administracyjnymi, rygorystyczny centralizm, hierarchiczny aparat administracji publicznej, sieć instytucji

pełnomocnych podległych NSDAP); silnie scentralizowane państwo unitarne

- organa władzy - Hitler (pełnia władzy uzasadniona zasadą wodzostwa, głowa państwa i szef rządu); 11 II 1934 - zniesienie Rady Rzeszy

(pozostaje tylko Sejm); państwowy aparat urzędniczy : podporządkowany idei nazistowskiej ; ustawa z 26 I 1937 - zobowiązanie do

bezwzględnego posłuszeństwa państwu i czynnego angażowania się po stronie narodowego socjalizmu; przysięga wiernożci Hitlerowi,

sędziowie uznani urzędnikami Rzeszy (uchylenie niezawisłości , orzekały w/g interesu nazistoowskiego), rozbudowany aparat policyjny

(gestapo) :podporządkowanie wojska, gospodarki i środków masowego przekazu

- pozycja jednostki w państwie - jednostka podporządkowana państwu , konstytucyjne prawa obywatelskie nie istniały, odrzucenie zasady

suwerenności narodu (całkowite podporządkowanie jednostki totalitarnemu państwu),odrzucenie równości wobec prawa, upośledzenie

tzw. rasy niższej niearyjskiej - 1933 - Zydzi pozbawieni wszelkich praw politycznych, 1933 - ustawa o obywatelstwie - Zydzi obywatelami

II klasy; 15 IX 1935 - ustawy norymberskie - dotyczące obywatelstwa Rzeszy i ochrony rasy - pozbawienie podstawowego prawa do

godności (wstęp do pozbawienia ich jakichkolwiek praw i fizycznej eksterminacji w następnych latach); pozbawienie praw politycznych

wrogów politycznych (komuniści i inni); społeczeństwo czyste rasowo - podział na 2 klasy : pełnowartościowi obywatele (aktywiści NSDAP

i aparat władzy i przymusu); drudzy pozbawieni tych praw lecz obarczeni obowiązkami; likwidacja samoorganizacji społecznej w oparciu

o samodzielne myślenie, likwidacja organizacji społecznych i zawodowych ; pełna instytucjonalizzacja życia społecznego - rezultatem

dezintegracja więzi międzyludzkich i upadek podstawowych zasad moralnych ; ustrój skrajną formą państwa faszystowskiego

3. stosunki między państwem a kościołami :

- kościół katolicki - 20 VII 1933 - konkordat między III Rzeszą a Watykanem (gwarancja Kościołowi katolickiemu pełnej swobody wyznań

i publicznego kultu, samodzielne regulowanie spraw wewnętrznych, organizacje charytatywne - w zamian uznanie reżimu hitlerowskiego);

1935 - konflikt między Kościołem katolickim a państwem - antykościelna propaganda, aresztowania i fizyczna eksterminacja nieposłusznych

księży, terror pod pretektem łamania podstawowych praw Rzeszy (homoseksualizm, przestępstwa dewizwe), uzależnienie nie powiodło się

- Kościół ewangelicki - podporządkowany państwu , scentralizowany, nowy statut, pastor Ludwig Mueller biskupem Rzeszy (nacjonalista i

zwolennik nazizmu); 1935 - zarządzenie o przekształceniu administracji wyznaniowej (kościoły krajowe pozbawione autonomicznych

uprawnień); Ministerstwo do Spraw Wyznaniowych (uporządkowanie spraw kościoła ewangelickiego, szefem Hans Kerrl - faktyczna

głowa Kościoła); Kościół wyznaniowy (opozycja , obrona integralności Kościoła)

- polityka wobec Kościołów chrześcijańskich - podporządkowanniei ograniczenie wpływów na życie społeczne : likwidacja szzkół

wyznaniowych, znoszenie lekcji religii, przymusowy nabór do szkół wielowyznaniowych, odchrystianizowanie obrzędów kościelnych

(chrzciny, śluby, pogrzeby),1939 - utworzenie kościoła III Rzeszy (nic wspólnego z chrześcijaństwem, przybudówka nacjonalizmu)

IV NIEMCY PO II WOJNIE SWIATOWEJ :

1. podział i okupacja niemiec :

- podstawy prawne - 24 I 1943 - deklaracja aliantów na konferencji w Teheranie - postulat podziału Niemiec i poddania ich woli

zwycięzców (plan - likwidacja aparatu państwowego, władza 4 mocarstw: USA, ZSRR, Francja, Anglia); 23 V 1945 - przejęcie władzy przez

aliantów; 2 VIII 1945 - konferencja poczdamska - podział Niemiec i Berlina na 4 strefy okupacyjne (ustalone władze okupacyjne, celem :

demilitaryzacja i denazyfikacja, zbudowanie podstaw demokratycznego ustroju przyszłych Niemiec, likwidacja struktur państwowych III

Rzeszy, przebudowa szkolnictwa, reorganizacja sądownictwa); 1949 - koniec okupacji po 4 latach; 1990- upadek komunizmu i zjednoczenie

- organa władz okupacyjnych - władza 4 mocarstw nad Niemcami jako całością przez Sojuszniczą Radę Kontroli nad Niemcami

(wspólne regulowanie spraw wobec całego terytorium, uzgadnianie przedsięwzięć gubernatorów, plany i uchwały w kwestiach politycznych

i wojskowych); wojskowi gubernatorzy (najwyższa władza w strefach); Sojusznicza Komendatura (wspólny organ dla Berlina, w sektorach

wojskowi komendanci) - 25 II 1947 - Rada Sojusznicza - postanowienie o likwidacji państwa pruskiego (podział na kilka odrębnych

krajów, kres istnienia, celem uniemożliwienie odbudowy potęgi Prus); 23 III 1948 - wystąpienie z Rady Sojuszniczej ZSRR (efekt zimnej

wojny i rozbierznych koncepcji wobec Niemiec; zawieszenie działalności Rady, rozpad Komendatury w Berlinie; 3 mocarstwa nadal

wspólna polityka, ZSRR samodzielnie); aparat administracyjny (na bazie stacjonujących wojsk, 1945-6 stworzenie administracji na

szczeblu komunalnym, później wyższe struktury)

- Państwowość Niemiec - państwo niemieckie w okresie okupacji nadal istniało (istniały niemieckie sądy, organa administracji,

obywatelstwo niemieckie uznawane prawnie; 31 VII 1973 - opinia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego - w świetle prawa

międzynarodowego RFN jest prawną kontynuacją Rzeszy niemieckiej

2. geneza dwóch państw niemieckich :

- odbudowa niemieckiego aparatu państwowego - postanowienia poczdamskie (państwa okupacyjne - oparcie administracji na zasadzie

decentralizacji, odbudowa samorządów lokalnych , nastęnie władz krajowych); partie demokratyczne (słabe : CDU - 1945; SPD - 1946),

socjalistyczne (SED - E strefa, poparcie ZSRR, duże znaczenie); 1946 - administracja szczebla podstawowego, przeprowadzenie wyborów w

strefach i krajach do parlamentów krajowych, wyłonione sejmy krajowe , przagotowanie konstytucji - na ich podstawie powołanie

rządów i władz krajowych (nadzór władz okupacyjnych, których decyzje jako prawo międzynarodowe stały ponad prawem krajowym ;

konstytucje zawierały generalną klauzulę transformacyjną - prawo międzynarodowe jest częścią konstytucji krajowej)

- powstanie dwóch państw niemieckich - rozbierzność zdań między mocarstwami dotyczące struktury państwa i wizji ustroju (ZSRR-

państwo unitarne ; W- zdecentralizowany ustrój i federacja);

- RFN - I 1947 - USA i Wielka Brytania - powstanie Bizonii (celem realizacja wspólnych celów gospodarczych, wspólna administracja);

1949 - wstąpienie Francji do Bizonii - Trizonia ; 1 VII 1948 - decyzja gubernatorów w oparciu o konferencję londyńską (6 III 1948)

powołująca ogólnoniemieckie zgromadzenie narodowe (przygotowanie projektu konstytucji pod kontrolą władz okupacyjnych, zasady

demokracji i federalizmu); 8-10 VII 1948 - konferencja w Koblencji (delegaci krajów negatywny stosunek, uznali tworzenie państwa ze

stref W za przekreślenie szansy na zjednoczenie; ustępstwo - najwyzsza akt ustrojowy nie konstytucją lecz ustawą zasadniczą -

tymczasową); 1 IX 1948 - obrady Konstytuanty, 8 V 1949 - uchwalenie Ustawy zasadniczej; 24 V 1949 - wejście w życie; IX 1949 - wybory

do parlamentu, powołanie legislatywy i egzekutywy; 24 V 1949 - zniesienie okupacji i powstanie RFN (zniesienie statutów okupacyjnych,

zachowane : prawo nadzoru nad polityką i handlem zagranicznym, kontrola wprowadzania w życie demokratycznej konstytucji - Wysoka

Komisja Aliancka); V 1955 - pełna suwerenność RFN (zniesienie pozostałych urządzeń okupacyjnych)

- NRD - strefa radziecka - 1947 - Niemiecki Kongres Ludowy (zdominowany przez SED i partie lewicowe); powołanie Niemieckiej Rady

Ludowej (zadaniem przygotowanie wyborów do zgromadzenia konstytucyjnego), V 1948 - wybory - wyłonięcie Niemieckiego Kongresu

Ludowego; III 1949 - projekt konstytucji; V 1949 - uchwalenie; 7 X 1949 - konstytucja weszła w życie, powstanie NRD; Radziecka

Komisja Kontroli (nadzór - likwidacja w 1953 po śmierci Stalina); III 1954 - ogłoszenie NRD państwem suwerennym

3. charakterystyka ustroju obu państw niemieckich :

ustroje odmienne, różnice widoczne w konstytucjach z 1949

- RFN - rozwiązania ustrojowe typowe dla zachodnioeuropejskich demokracji; Ustawa zasadnicza z 1949 obowiązuje do dzisiaj (40

nowelizacji); ustrój oparty na zasadach : federalizmu, republikańskiej formy rządów, suwerenności narodu, trójpodziału władzy, katalogu

praw wolnościowych, modelu socjalnego państwa prawnego ; federacja (10 krajów + Berlin W), kompetencje organów wspólnych (polityka

i handel zagraniczny, wojskowość , polityka gospodarcza, socjalna, finansowa), kraje suwerenne ( w zakresie kultury, oświaty, zdrowia,

porządku publicznego); legislatywa : Parlament Federalny (w demokratycznych wyborach na 4 lata, kompetencje ustawodawcze i kontrolne

wobec organów federacji); Rada federalna (reprezentanci rządów krajów, odbicie federalnej struktury państwa, kraj min. 3 przedstawicieli,

uprawnienia ustawodawcze i kontrolne wobec federalnych władz administracyjnych); egzekutywa : prezydent (funkcje reprezentacyjne);

rząd (w oparciu o większość parlamentarną, rządy koalicyjne z dominującą przewagą jednego z dwóch ugrupowań : partii chadeckich

CDU i CSU lub socjaldemokratów SPD); Federalny Trybunał Konstytucyjny (kontrola konstytucyjności ustaw)

zasada suwerenności w formie demokracji pośredniej (władzę w imieniu suwerena sprawuje parlament); zasada trójpodziału władzy

(kanclerska forma rządów parlamentarno-gabinetowych); zasada socjalnego państwa prawnego (praworządne działanie organów państwa,

społeczna sprawiedliwość i równość poprzez świadczenia socjalne dla grup ekonomicznie słabszych); zasada praworządności materialnej

(odwołanie do norm i zasad prawa ponadpozytywnego)

- NRD - socjalistyczny ustrój totalitarny charakterystyczny dla państw demokracji ludowej ; w okresie okupacji - nacjonalizacja przemysłu,

reforma rolna; lata 50 - kolektywizacja (likwidacja chłopskiej własności i średniego przemysłu prywatnego; własność państwowa

najwyzszą formą własności społecznej podlegającej szczególnej ochronie); zasada gospodarki planowej; Państwowa Komisja Planu

(najważniejszy organ rządowy); 1949 - konstytucja - pomyślana dla całych Niemiec, przyjmowała federacyjną strukturę; 1952 - reforma

administracyjna zniosła pozostałości ustroju federalnego, kraje jednostakami zarządu terytorialnego, powstanie państwa unitarnego na

zasadzie centralizmu ; konstytucja NRD - oparcie na zasadach demokratycznych , republikańska forma rządów, zasada suwerenności ludu,

pluralistyczna system polityczny, zasada praworządności i demokracji bezpośredniej, szeroki katalog praw obywatelskich (w praktyce

niewiele wspólnego z demokracją); naczelne organy : na zasadzie podziału kompetencji, Izba Ludowa (ustawodastwo i kontrola organów

władzy; w wyborach powszechnych i pozornie demokratycznych, przystępowanie do wyborów partii w ramach Frontu Ludowego z jednolitą

listą wyborczą określaną przez SED); prezydent (początkowo głowa państwa, 1969- śmierć Wilhelma Piecka - urząd zniesiony); Rada

Państwa Republiki (kolegialna głowa państwa w miejsce prezydenta, szerokie uprawnienia zagraniczne i wewnętrzne, prawoo wydawania

dekretów z mocą ustawy, dokonywanie wykładni prawa, badanie konstytucyjności ustaw) przewodniczący Rady (znaczna część uprawnień

Rady, łączony z funkcją szefa SED, ogromna władza nie podlegająca kontroli); Biuro Polityczne SED (faktyczna kontrola nad organami);

Rada Ministrów (władza wykonawcza, członkowie Izby Ludowej, ministrowie odpowiedzialni przed Izbą, prezes Rady z SED)

w praktyce większość norm konstytucyjnych charakter blankietowy : zasada suwerenności ludu (ograniczana zasadami : władza polityczna

sprawowana jest przez klasę robotniczą w sojuszu z pracującym chłopstwem i innymi warstwami pracującymi, a zadaniem władzy jest

realizacja funkcji dyktatury proletariatu ); zasada pluralistycznego systemu politycznego ( nie istniała , zakaz działania partii które nie

uznają przewodniej roli klasy robotniczej i jej partii SED); państwo wyłączność wszelkich decyzji politycznych i ekonomicznych, monopol

na środki masowego przekazu, system monopartyjny, nieprzestrzeganie wolnościowych praw jednostki, łączenie wysokich stanowisk

partyjnych i państwowych, brak jakichkolwiek niezależnych środków kontroli, rola Biura Politycznego SED - znamiona totalitaryzmu

4. zjednoczenie niemiec :

lata 80/90 - kryzys systemu komunistycznego, rozpad systemu stworzonego przez ZSRR, społeczeństwo państw zależnych suwerenność i prawo decydowania o swym losie; 3 X 1990 - zjednoczenie, podstawą akt zjednoczeniowy z 31 VIII 1990 (IX ratyfikacja przez parlamenty); NRD przestało istnieć, terytorium jako 5 nowych krajów włączone do RFN, Ustawa zasadnicza z 1949 konstytucją dla całych Niemiec

VI ROSJA I ZSRR W XIX I XX WIEKU :

I. PERIODYZACJA ROZWOJU FORMY PASTWA W ROSJI I W ZSRR W XIX I XX W :

XVIII w- reformy Piotra Wielkiego i Katarzyny II (przesunięcie granic na W kosztem rozbitej Polski); XIX-XX w- zmiany w drodze reform i rewolucji - reformy: Aleksandra I (+ 1825), Aleksandra II (+ 1881), Mikołaja II (+ 1918); do 1905 Rosja późną monarchią absolutną (wolne wkraczanie w kapitalizm); 1905 r.- rewolucja (konstytucja mikołajowska, przekształcenie w monarchię ograniczoną o charakterze konstytucyjnym); 1917 - rewolucja lutowa (obalenie monarchii i ogłoszenie republiki); 1917 - rewolucja październikowa - przewrót bolszewicki, dyktatura proletariatu (obalenie legalnego rządu, władza w ręku nielicznej partii komunistycznej z Leniniem na czele, zaprowadzenie reżimu formalnie konstytucyjnego i republikańskiego lecz faktycznie dyktatorskiego, brutalna monokracja sekretarzy partii w otoczeniu elit partyjnych, rzekomo w interesie społeczeństwa); Komunizm (doprowadził do destrukcji dotychczasowego dorobku Rosji);

tak w „białym okresie“ (do 1917) jak i „czerwonym“ (do 1991) charakterystyczna cykliczność reform i reakcji powrotu doo stanu sprzed zmian : po dyktaturze Stalina czasy odwilży po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (1956- słynny referat Nikity Chruszczowa); następnie zahamowanie rządami Leonida Breżniewa (1964-1982); rządy Gorbaczowa (fala różnokierunkowych zmian);

Rosja zawsze mocarstwem wielonarodowym, rusyfikującym, wyjątkowo silna władza centralna wykonywana sposobem policyjnym, w polityce zagranicznej imperializm, usiłowania rozszerzenia komunizmu (po II WS zależne państwa , tzw. rodzina państw socjalistycznych)

II CESARSTWO SAMODZIERZAWNE I JEGO REFORMY W XIX W :

1. reformy aleksandra i :

Aleksander I - reformy okresu przedkonstytucyjnego w ustawodastwie : Rada Państwa (powołana 1810 z inspiracji Michała Sperańskiego; komisja legislacyjna, ściśle doradcza, opiniująca projekty ustaw cesarskich; 90 członków spośród ministrów i urzędników, podział na departamenty); kancelaria (sprawy biurowe Rady , na czele sekretarz stanu); egzekutywa : monarcha (rządzenie krajem) likwidacja kolegialnych kierownictw ministerstw; 1802 - ministerstwa z ministrami jako szefami poszczególnych resortów, podział na departamenty; Komitet Ministrów (1812 r- szerszy od zespołu ministrów, także przewodniczący departamentów Rady Państwa; przewodniczącym cesarz, organ doradczy); reorganizacja Senatu (nadzór nad ministerstwami, uprawnienia trybunału konstytucyjnego, ogłaszał ustawy, nie zbierał się in pleno - departamenty w odległych miejscowościach Petersburg, Moskwa, Warszawa; kon XIX w.- podział na wydziały o charakterze sądów kasacyjnych i administracyjnych); kancelaria cesarska (po podziale na wydziały tylko I osobistą kancelarią cesarską); reformy oświaty i szkolnictwa - 4 typy szkół : parafialne (wsi, miasta), powiatowe, gubernialne (gimnazja) i uniwersytety; podział na 6 okręgów szkolnych poddanych kuratorom , poziom zależny od kuratora, w każdym kuratorium uniwersytet (1802- Dorpata, 1803- Wilno, 1804- Kazań, 1905 Charków, 1819 - Petersburg); 1814 - Aleksander I nadał konstytucję Królestwu Polskiemu którego był królem

2. reformy aleksandra ii :

po Mikołaju I (1825-1855) rządy Aleksandra II (1855- 1881); wojna krymska (1853-1856), wrzenie na wsi źródłem reformy włościańskiej - 1857 - powołanie Tajnego Komitetu (opracowanie odgórnego planu reformy, podobne komitety w guberniach), luty 1861 - Manifest i

Ustawa o reformie włościańskiej (dla Rosji europejskiej, Królestwo Polskie dopiero 1864) - ustawa charakter generalny (za nią szereg

ustaw lokalnych dostosowanych do warunków miejscowych), przyznanie włościanom i służbie dworskiej ststusu wolnych obywateli,

zwolnienie z pańszczyzny, przyznanie na własność użytkowanych zagród mieszkylnych i pól (zastrzeżenie odszkodowania dla panów i

normalizacji rozmiarów areału) likwidacja sądownictwa patrymonialnego, zwolnienie panów od opieki nad chłopami, poddanie normalnemu

prawu i sądownictwu powszechnemu, powołanie samorządów i sądownictwa (gminy wiejskie - wołosti i zgromadzenia gminne - mir);

odszkodowania (zapłata panu 20 % wartości otrrzymanej ziemi , resztę wykładało państwo); normalizacja goospodarstw (w oparciu o

kryteria glegowe, klimatyczne i liczebność rodziny chłopskiej; jednym gospodarstwom dodawano ziemi innym ujmowano - dodawano

tylko na obszarach NE : Wołogda, Wiatka, Perm, Ufa; na innych ujmowano); reforma rolna aktem kradzieży na chłopach w majestacie

prawa : umniejszenie gospodarstw, wyegzekwowanie odszkodowań, poddanie podatkom jako wolnych obywateli

- ustawa o samorządzie wiejskim (1861), ziemskim (1864) i miejskim (1870) - w prawie wyborczym do samorządu cenzus majątkowy i

kurialny system wyborczy); Zgromadzenia chłopskie (miry : w ramach gmin - wołosti, i wspólnot włościańskich - oobszcziny; zarząd

sprawami publicznymi); powiaty i gubernie (samorządowe zgromadzenia i zarządy, przewodnictwo marszałków szlachty); miasta (rada

miejska i zarząd z prezydentem na czele)

- sądownictwo - do 1864 - charakter stanowy, niefachowy, skomplikowany, zależny od administrycji; 1864 - 3 ustawy o ustroju sądów i

procedurach karnej i cywilnej: wprowadzenie sądownictwa powszechnego; wykroczenia i drobne sprawy cywilne : sądy pokoju (I instyncja)

i zjazdy sędziów pokoju (II instyncja); poważniejsze sprawy : sądy okręgowe z ławą przysięgłych (I) i izby sądowe (II); Senat (skargi

kasacyjne w sprawach karnych i cywilnych); prokuratura (organ ścigania przestępców, prokuratorem generalnym minister sprawiedliwości)

III CESARSTWO KONSTYTUCYJNE ( 1906 - 1917 ) :

rządy Mikołaja II (1896-1917); 1905 - fala rewolucyjna : wydanie oktrojowanej konstytucji mikołajowskiej - podobna do Karty konstytucyjnej Ludwika XVIII , skład z kilku aktów : obietnice sięrpniowe (1905- o zwołaniu doradczej Dumy Państwowej), Manifest z 17 X 1905 (zapowiedź nadania praw obywatelskich, rozszerzenie praw wyborczych, zwołanie Dumy Państwowej); ustawy zasadnicze z IV 1906 (precyzowały prawa obywateli, cesarza i legislatywy); od 1906 r. monarchia rosyjska ograniczona postanowieniami konstytucyjnymi; możliwość legalnego istnienia i działania stronnictw i partii ; cesarz (dziedziczny , na czele państwa, władza samodzierżawna, absolutna, inicjatywa i sankcja ustawodawcza, prawo wydawania dekretów z mocą ustawy w okresie międzysesyjnym, nieodpowiedzialny); egzekutywa : cesarz przez rząd ; Rada ministrów (przewodnictwo premiera, odpowiedzialność prawna, polityczny i solidarna przed nieodpowiedzialnym władcą); legislatywa : Parlament -obie izby równorzędne w ustawodastwie; uchwały nabierały mocy prawnej w momencie udzielenia sankcji monarszej, obie izby prawo zgłaszania interpelacji pod adresem ministrów i kierowników resortów; Duma Państwowa (niższa, z wyborów ograniczonych: cenzusem majątkowym, pośrednością, nierównością głosowania), Rada Państwa (wyższa, w połowie powoływał cesarz w połowie różne kolegia, duży konserwatyzm)

IV REPUBLIKA LIBERALNO-DEMOKRATYCZNA W ROSJI :

kryzys wewnętrzny, nienawiść do monarchii i do wojny podstawą zaburzeń, strajków i buntów w 1917, rewolucja antycesarska zwyciężyła, 2 III 1917 - abdykacja Mikołaja II i syna Aleksego na rzecz swego brata Michała (zawiadomienie o abdykacji Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej w telegramie z 3 III 1917), nieprzyjęcie korony przez Michała, Rosja bez głowy państwa

1. republikańska forma państwa :

odchodzący Mikołaj II polecił ks. Jerzemu Lwowi utworzenie rządu, który to zadanie podjął ale z nominacji Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej (nowej gąowy państwa; lipiec 1917 - rząd z Aleksander Kiereński na czele; 18 IX 1917 - ogłoszenie republiki, powołanie Dyrektoriatu (przewodniczący i 5 ministrów); 3 III 1917 - inauguracja Rządu Tymczasoewgo - ogłoszenie deklaracji praw obywatelskich : amnestia, wolność słowa, druku, stowarzyszeń, zebrań i strajków; likwidacja róznic stanowych, religijnych i narodowych; powszechne, bezpośrednie, równe i tajne prawa wyborcze do przyszłej konstytuanty i samorządów, których kontroli poddano policję ; likwidacja żandarmerii i Ochrany , wymiana gubernatorów i wicegubernatorów, wzmocnienie samorządu ale zachowanie dawnych organów państwowych; zwlekanie z wyborami do konstytuanty ; 12-15 sierpnia 1917 - Konferencja Państwowa w Moskwie (narada wszystkich zorganizowanych sił kraju); 14 IX 1917 - Narada Demokratyczna w Petersburgu (1500 delegatów rad, organizacji wojskowych, związkowych, ziemskich i in - wyłonięcie namiastki parlamentu w postaci Wszechrosyjskiej Rady Demokratycznej przekształconej w Tymczasową Radę Republiki Rosyjskiej - przedparlament , 555 członków)

2. dwuwładza :

zjawisko działania 2 uważających się za równorzędne pionów władzy rządzących jednocześnie państwem bez jego geograficzno - politycznego podziału (ryzyko dla stabilizacji państwa); 1905 - powstanie rad robotniczych (delegaci strajkujących załóg fabrycznych danej miejscowości);1917 - powstanie rad wojskowych i chłopskich (wyżna stołeczna rada petersburska), rady objęły cały kraj, stworzyły system władzy ludowej w postaci radzieckiej rządzący w kraju obok i w konkurencji z rządem, wybierały delegatów na wszechrosyjskie zjazdy rad w Petersburgu (pierwszy 2 VI 1917, drugi 6 XI 1917), powołały Centralne Komitety Wykonawcze (obok rządu tymczasowego funkcje rządu rad); Lenin dostrzegł w radach szansę ekstremy rewolucyjnej; 4 IV 1917 - tezy kwietniowe na zebraniu bolszewickim w Petersburgu (domagał się : nacjonalizacji ziemi, przemyslu i banków dla chłopów i robotników, samostanowienia dla narodów Rosji, pokoju bez aneksji, władzy państwowej dla ludu zorganizowanego w rady); Lenin wysyłał bolszewików do walki o zdobycie większości w radach; na II zjeździe w listopadzie byli już siłą decydującą; Rady doprowadziły do rozpadu walczącej armii, radykalizacji mas robotniczo-chłopskich, anarchizacji życia państwowego (niezbędne bolszewikom dla obalenia rządu); 6 XI demokracja rosyjska przestała istnieć

V KOMUNISTYCZNA REPUBLIKA RADZIECKA :

1. bolszewicki zamach stanu i pierwsze akty nowej władzy :

w przededniu II Zjazdu Rad 6 XI 1917 Lenin na czele Komitetu Centralnego partii bolszewickiej i Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego powołanego przez Komitet Wykonawczy Rady Petersburskiej przeprowadził z Pałacu Smolnego zamach stanu (poparcie pułków i floty, zdobycie Pałacu Zimowego, aresztowanie rządu, opanowanie stolicy z pomocą żołnierzy, początek ciężkiej wojny domowej do 1922);

7 XI 1917 - II Zjazd Rad w Pałacu Smolnym (większość bolszewicy i socjalistyczni rewolucjoniści); uchwała o przejęciu władzy i przekazaniu jej radom; 8 XI - dekret o pokoju; 9 XI - dekret o ziemi (przekazanie gruntów obszarniczych i cerkiewnych chłopom wraz z inwentarzem i zabudowaniami gospodarskimi); powołanie Rady Komisarzy Ludowych z Leninem na czele (I rząd komunistyczny, likwidacja struktur państwowych poprzedniego okresu); początek socjalistycznego państwa w Rosji opartego na dyktaturze proletariatu w sojuszu z chłopami, likwidacja pluralizmu, podstawowe akty: 15 XI 1917 - Deklaracja praw narodów Rosji przez Radę Komisarzy Ludowych; 20 XII 1917 - uchwała Rady Komisarzy Ludowych o utworzeniu Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Sabotażem i Kontrrewolucją (WCzK); 25 I 1918 - Deklaracja praw ludu pracującego i wyzyskiwanego przez III Wszechrosyjski Zjazd Rad; 28 I 1918 - dekret Rady Komisarzy Ludowych o utworzeniu Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Armii; 10 VII 1918 - konstytucja Rosyjskiej Federacji Socjalistycznej Republiki Rad (RFSRR) przez V Wszechrosyjski Zjazd Rad ; 30 XII 1922 - akt powstania ZSRR przez I Zajzd Rad ZSRR; 31 I 1924 - I konstytucja ZSRR; 5 XII 19366 - konstytucja stalinowska przez VIII Wszechzwiązkowy Zjazd Rad;

25 I 1918 - Deklaracja praw ludu pracującego i wyzyskiwanego (Rosja republiką radziecką i federacją republik narodowych, celem : zdławienie kapitalistycznych wyzyskiwaczy, zniesienie prywatnej własności ziemi, kontrola robotnicza nad wyzyskiwaczami, obowiązek pracy i uzbrojenie ludu ku pożytkowi rewolucji, nacjonalizacja banków, pokojowa polityka w sprawie II WS, sprzeciw kolonializmowi, proklamowanie niepodległej Finlandii, podkreślenie szkodliwości opozycji przeciwko władzy radzieckiej); do 1936 r- Wszechrosyjskie Zjazdy Rad i ich różne organa wykonawcze (Wszechrosyjskie Centralne Komitety Wykonawcze, Rada Komisarzy Ludowych i in) miały podstawowe znaczenie w ustawodastwie i egzekutywie, uchwalały wszelkie ważniejsze ustawy i konstytucje

2. powstanie federacji radzieckiej i jej charakterystyka :

15 XI 1917 - deklaracja Rady Komisarzy Ludowych o prawie narodów Rosji do samostanowienia o swoim losie i o możliwości ukonstytuowania się w odrębne niepodległe państwa ; 25 I 1918 - Deklaracja praw Ludu pracującego i wyzyskiwanego (zdeklarowanie utworzenia państwa federacyjnego); lipiec 1918 - konstytucja RFSRR (utworzenie federacji); XII 1922 - uchwała Zjazdu Rad o powstaniu ZSRR - zasada dobrowolego wstępowania i występowania oraz równouprawnienia poszczególnych republik związkowych (szczegóły konstytucyjnej regulacji federalizmu sprecyzowane w konstytucji stalinowskiej z 1936 - art.15 - ograniczenie suwerenności republik tylko zakresem spraw wamienionych w art. 14 zawierającym kompetencje Związkku - bardzo szerokie - powtórzenie w konstytucji breżniewowskiej z 1977); narody ZSRR zajęły jeden z czterech możliwych szczebli organizacji unii : republiki związkowej, republiki autonomicznej, obwodu autoonomicznego, okręgu narodowościowego; po II WS ZSRR obejmowało 16 republik ; możliwość swobodnego wyjścia ze Związku przewidziana została w art.17 konstytucji z 1936 i art.72 konstytucji z 1877 tylko dla republik związkowych; kompetencje republik związkowych : własna konstytucja zgodna z federalną, sprawy miejscowego życia społecznoągospodarczego i kulturalnego, łączności, budownictwa, dróg, ubezpieczeń, organizacji sądów (w praktyce pełne podporządkowanie)

3. ustrój państwowy zsrr w okresie od 1936 do 1991 :

ustrój od 1936 do 1991 określały konstytucje zasadniczo nie różniące się : stalinowska z 1936 (nowelizowana w 1951) i breżniewowska z 1977 (nowelizowana w 1990) ; Rada Najwyższa ZSRR : najwyższy organ władzy, skład z Rady Związku i Rady Narodowości (w wyborach powszechnych, równych , bezpośrenich i tajnych na 4 lata ; 1 delegat na 300000 obywateli); Prezydium Rady Najwyższej ZSRR (kolegialna głowa państwa, cała niepodzielna władza państwowa, przewodniczący i 16 zastępców, 15 członków i sekretarza, odpowiedzialna przed Radą Najwyższą , uprawnienia : wydywanie dekretów z mocą ustawy, interpretacja ustaw, rozpisywanie wyborów, zwoływanie Rady Najwyższej, uchylanie rozporządzeń Rad Ministrów ZSRR i republik związkowych, odbieranie sprawozdań rządowych, stan wojenny, przyznawanie orderów, nominacji, przyznawanie obywatelstwa, prawo łaski); organy zarządu centralnego : Rada Ministrów (przewodnictwo premiera, ministrowie na czele resortów, ministerstwa podzielone na ogólnozwiązkowe i związkowo-republikańskie); od 1936 zmiana konstytucji możliwa na mocy uchwały Rady Najwyższej większością 2/3; konstytucja breżniewowska z 7 X 1977 nie przyniosła zasadniczych zmian; nowelizacja konstytucji z 1977 w 1990 - wprowadzenie prezadentury ; 25 III 1990 Rada Najwyższa powołała na to stanowisko Gorbaczowa (okres kryzysu i szerokich reform , narody upominały się o chęć wystąpienia z ZSRR); XII 1991 w Mińsku - powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw (na całkiem nowych zasadych dawne republiki związkowe jako suwerenne państwa i podmioty prawa międzynarodowego publicznego, zjednoczenie w konfederację w imię pewnych tylko celów)- kryzys i rozpad ZSRR , koniec związku federalnego, odejście od socjalizmu i jego modelu państwa, powrót do wolności, demokracji i gospodarki wolnorynkowej

4. charrakterystyka totalitaryzmu radzieckiego :

oparcie na dyktaturze i totalitaryźmie, dławienie odruchów niezgodnych ze zdaniem rządzących, do 1936 - pozbawiono praktycznie cały naród bezpośrednich wyborów; bezprzykładne prześladowynie Kościoła; negacja dawnego prawa i zmienienie go na poczucie rewolucyjne mas którym dano broń do ręki, głos robotnika uważany za lepszy niż chłopa, opór dławiony siłą; zabranie chłopom ziemi w przymusowej kolektywizacji, prześladowanie dysydentów; monstrualnie rozbudowany aparat inwigilacji, donosicielstwa i terroru (WCzK, NKWD, GPU i KGB); szanowanie praw człowieka i obywatela nie brane poważnie, sieć obozów szczególnie za Stalina w okresie tzw. kultu jednostki (1924-1953); ustrój konstytucyjny wypaczała praktyka, organy konstytucyjne o dekoracyjnej roli - obok nich wszechwładna organizacja partyjna; stanowiska partyjne i związkowe obsadzane w systemie tzw. nomenklatury (rezerwowanie stanowisk dla odpoowiednio upartyjnionych i sprawdzonych osób), porządku strzegła milicja i wojsko całkowicie oddane partii;

5. ewolucja partii radzieckiej :

do 1918 - Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików); od 1918 - Roosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików); od 1925 - Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików); od 1952 - Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego ; 1956 - po XX Zjeździe KPZR skrytykowano reżim stalinowski , poprawiono demokrację wewnątrzpartyjną- nie uległa jednak zmianie dogmatyczna doktryna komunistyczna.

VII POLSKA W XIX I XX WIEKU :

W wyniku 3 rozbiorów Polski : 1772, 1793 (bez Austrii) i 1795 Prusy , Austria i Rosja dokonały likwaidacji państwa polskiego ; 3 I 1795 - układ podziałowy między zaborcami usuwał nazwę Polski z mapy politycznej kontynentu; po zaborze organizowanie ziem polskich : Rosja (rozciągnęła na nie podział na gubernie), Prusy (depatamenty kamer i powiaty), Austria (cyrkuły i dystrykty); pojawienie się historycznie niczym nie uzasadnionych nazw (Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Prusy Nowogrodzkie, Królestwo Galicji i Lodomerii); likwidowano ustrój polski zastępując go własnym (rosyjskim, pruskim i austriackim)

I KSIESTWO WARSZAWSKIE :

1. geneza księstwa warszawskiego :

1806 - wojna Francji z Prusami i Rosją (pokonanie w bitwach pod Auerstaedt i Jeną), wkroczenie do Wielkopolski, na wezwanie gen. H. Dąbrowskiego i J.Wybickiego Polacy zaboru pruskiego rozpoczęli powstanie (ułatwienie Francuzom wyparcia Prusaków); na oswobodzonych terytoriach organizowanie polskiej administracji lokalnej podporządkowanej wojkowemu dowództwu francuskiemu;

I do X 1807 - Komisja Rządząca (przez Napoleona, tymczasowa władza naczelna dla ziem odebranych Prusom; organizacja armii polskiej, szkolnictwo, podstawy sądownictwa i administracja, wyżywienie i zaopatrzenie armii francuskiej); 7 i 9 VII 1807 - traktaty pokojowe w Tylży Napoleona z Prusami i Rosją - z ziem II i III zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie; Gdańsk wolnym miastem, okręg białostocki przekazany Rosji; 1809 - po wojnie francusko-austriackiej włączenie ziem polskich zabranych przez Austrię w III rozbiorze (Galicja Zachodnia) doo Księstwa - decyzje w Tylży poszerzyły francuską strefę wpływów w Europie (Księstwo Warszawskie w ich obrębie)

2. ustrój księstwa warszawskiego :

- reformy społeczne - 22 lipca 1807 - konstytucja Księstwa Warszawskiego nadana przez Napoleona (wzór francuski-zniesienie poddaństwa,

formalne zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa i sądu ,w zakresie praw politycznych uprzywilejowanie szlachty- przewaga w sejmie,

samorządzie , sądach pokoju); dekret z 1808 - Zydzi wyłączeni z korzystania z praw politycznych (zakaz nabywania i dzierżawienia dóbr

ziemskich, zakaz produkcji i wyszynku napojów alkoholowych, ograniczona możliwość imigracji oraz zmiany miejsca zamieszakania);

21 XII 1807 - dekret królewski o sytuacji prawnej chłopów w Księstwie (zapis konstytucyjny o wolności chłopów rozumiany odmiennie

przez chłopów i dziedziców jako swoboda zmiany miejsca zamieszkania, cała ziemia uprawiana przez chłopów stanowi własność pana,

prawo dziedziców do usuwania użytkowników z zajmowanej ziemi); mieszczaństwo (szerokie możliwości udziału w życiu politycznym

- monarcha - w/g postanowień tylżyckich władcą Księstwa został wnuk Augusta III król saski Fryderyk August; korona dziedziczona

przez dynastię Sasów, połączenie z Saksonią unią personalną; książę silna pozycja : wydawanie dekretów uzupełniających konstytucję,

wyłączne prawo inicjtywy ustawodawczej, zwoływanie sejmu, sejmików i zgromadzeń gminnych, obsada i odwoływanie urzędników

- organa centralne - Rada Stanu (formalnie ciało doradcze w praktyce samodzielność ; pokrywała się ze składem rady ministrów , potem

poszerzona o radców stanu; przewodniczył król a w razie nieobecności prezes; ustawodastwo, przygotowywanie projektów ustaw

sejmowych i dekretów królewskich, realizacja królewkiego prawa inicjatywy ustawodawczej, rozpatrywanie sporów kompetencyjnych

między organami, sporów administracyjnych i sądzenie urzędników - funkcje sądu kasacyjnego; rozkład podatków na departamenty, ocena

sprawozdań ministrów; postanowienia nabierały mocy po zatwierdzeniu przez króla) ; Rząd (na wzorach francuskich, na czele resortów

ministrowie; 6 ministrów : sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych , wojny , przychodów i skarbu, policji oraz sekretarza stanu ;

sprawy zagraniczne przekazane ministrowi spraw zagranicznych Saksonii; w V 1812 - zbliżająca się wojna z Austrią - Fryderyk August

przekazał rządowi władzę zwierzchnią w Księstwie); rezydenci francuscy w Warszawie (pozycja nadrzędny wobec władz Księstwa,

zapewnienie bezpośrednich kontaktów między Warszawą a Paryżem z pominięciem pośrednictwa saskiego; dbanie o wykonywanie

nałożonych na Księstwo obowiązków; organizacja policji i wywiadu); Sejm Główny - niewielka rola obok dominującego monarchy; 2 izby:

senatorska i poselska - Senat (6 biskupów, 6 wojewodów i 6 kasztelanów, po przyłączeniu Galicji Zachdniej powiększenie do 10 - ostatecznie

30; powoływani dożywotnio przez króla, prawo sankcji); Izba Poselska (60 posłów i 40 deputowanych potem 100 posłów i 66 deputowanych;

skład ustalony w wyborach na sejmikach w powiatach; udział w sejmikach tylko osiadła szlachta, decydował cenzus majątkowy, prawa

wyborcze dla bogatszych warst mieszczańskich i chłopów-posiadaczy; kompetencje wąskie: ustawodastwo w sprawach podatkowych, zmiany

w prawie cywilnym i karnym, ustawodastwo monetarne - pozostałe do króla wraz z budżetem; zbieranie co 2 lata na sesje 15-dniowe, projekty

rozpatrywane najpierw w Izbie Poselskiej później w Senacie)- Sejm zebrał się na 2 sesje zwyczajne (1809 i 1811) i 1 nadzwyczajną (1812);

1812 - nadzwyczajna sesja - uroczyste ogłoszenie przywrócenia Królestwa Polskiego (sejm przyjął akt konfederacji powszechnej, rozwiązał

się i przekazał władzę Radzie Centralnej Konfederacji - koniec działalności na pocz.1813 po opanowaniu Księstwa przez wojska rosyjskie)

3. administracja terenowa :

w/g wzorów francuskich; podział na departamenty te zaś na powiaty - początkowo 6 departamentów (po przyłączeniu Galicji W 4 nowe), na czele departamentu prefekt (decyzje jednoosobowe, podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych); rady prefekturalne ( w departamentach ; rozstrzyganie sporów administracyjnych, decyzje o udzielaniu ulg podatkowych); na czele powiatu podperfekt (podobne kompetencje co prefekt); miasta : Warszawa, Poznań, Toruń, Kalisz , Kraków, Sandomierz , Lublin uznane za „municypalności“ (zarząd prezydentów municypalnych); pozostałe miasta jako gminy miejskie (burmistrz); gminy wiejskie (wójtowie) ; ciała samorządowe ( w terenie , ograniczone uprawnienia: rozkład ciężarów publicznych, opinie o działalności administracji; były to : rady departamentowe, powiatowe i municypalne); wymóg fachowej kadry urzędniczej ; 1811 - Szkoła Prawa i Nauk Administracyjnych w Warszawie

4. sądownictwo :

zrównanie obywateli wobec prawa, zniesienie sądownictwa stanowego, jawność i publiczność postępowania, niezawisłość sądów, dożywotność urzędu sędziowskiego, zasada fachowości; sprawy cywilne: sądy pokoju, trybunały cywilne, Sąd Apelacyjny w Warszawie; sprawy karne: policyjne sądy pokoju; 2 sądy policji poprawczej (w każdym departamencie); sądy sprawiedliwości kryminalnej; Rada Stanu (sąd kasacyjny dla spraw karnych i cywilnych)

5 . państwo a kościół :

wolność religijna wszystkich wyznań; wyznanie rzymsko-katolickie religią państwową; podział na 6 diecezji; stosunki napięte (dążenie do rozciągnięcia kontroli rządu nad Kościołem), wprowadzenie ślubów cywilnych i aktów stanu cywilnego (opór Kościoła); w rękach duchownych : szkolnictwo, urzzędy stanu cywilnego ; kalwini i luteranie (zezwolenie na konsystorze); Zydzi (daleko idący nadzór)

II KROLESTWO POLSKIE :

1. królestwo polskie w latach 1815 - 1830 :

- geneza królestwa polskiego - 1813 - klęska Napoleona (Księstwo Warszawskie pod okupacją rosyjską, konstytucja zawieszona, władze

centralne zlikwidowane, Aleksander I powołał Radę Najwyższą Tymczasową do zarządu krajem, organem doradczym Komitet Centralny),

1814 - kongres wiedeński - kompromis między Austrią, Rosją i Prusami (czwarty rozbiór); Prusy (departament: bydgoski, poznański,

kaliski), Austria (Wieliczka), Kraków (republika konstytucyjna pod kontrolą 3 mocarstw), Królestwo Polskie (pozostałe ziemie, połączenie

nieodwołalne przez konstytucję z Rosją)

- ustrój Królestwa - 27 XI 1815 - konstytucja Królestwa Polskiego - oktrojowana przez Aleksandra I (7 tytułów, 165 artykułów); oparcie na

Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 i tradycjach ustrojowych Rzeczypospoltej Szlacheckiej; złączenie z Rosją osobą władcy i

wspólną polityką zagraniczną (unia personalna), gwarancje : odrębnego charakteru państwowego Królestwa, własne terytorium, sejm,

administracja centralna i lokalna, armia, język polski (faktycznie ograniczona suwerenność), szeroki zakres praw obywatelskich (wolność

osobista, nietykalność osoby i własności, wolność druku i wyznania -później ograniczenia, kasacja wolności druku); rozszerzenie kompetencji

sejmu, uprzywilejownie właścicieli gruntów, równość wobec prawa tylko wyznawców religii chrześcijańskiej (nie obejmowała Zydów);

król (na czel państwa, silna pozycja, „osoba królewska jest święta i nietykalna“, dopełnianie konstytucji przez statuty ograniczone, prawo

sankcji, inicjatywa ustawodawcza, pełna władza wykonawcza - „rząd jest w osobie króla“, dowództwo nad armią, wojna i pokój,

rozporządzanie dochodami państwa, nominacje, prawo łaski, nobilitacje i nadawanie orderów, nieodpowiedzialny przez wymóg kontasygnaty

ministrów); namiestnik (zastępca monarchy na czas nieobecności, pierwszym i ostatnim był gen. napoleoński Józef Zajączek, po śmierci w

1826 urząd nieobsadzony; kompetencje: przedstawianie kandydatów na urzędy, cała władza wykonawcza z wyjątkiem polityki zagranicznej,

zwoływania sejmu czy nominowania urzędników; w rzeczywistości jedynie narzędzie w rękach komisarza cesarskiego Mikołaja

Nowosilcowa i księcia Konstantego - naczelnego wodza; Komisja Rządowa Wojny organem wykonawczym naczelnego wodza); Sejm :

skład z króla, Senatu i Izby Poselskiej, kompetencje : ustawodastwo cywilne , karrne i administracyjne, zmiany w regulacji instytucji jak

sejm, Rada Stanu, komisje rządowe, sądownictwo, stanowienie o podatkach, systemie menniczym i budżecie, zacią do wojska, kontrola

rządu, opiniowanie sprawozdań Rady Stanu, sesje jawne co 2 lata, 1825 artykół dodatkowy zniósł jawność - Senat (biskupi, wojewodowie,

kasztelanowie i książęta krwi; mianowania monarsze, senatorami jedynie właściciele gruntów opłacający 2000 zł podatku rocznego, sąd dla

przestępstw wyższych urzędników, zbrodni stanu, rozporządzenie o ważności wyborów, prawo merytorycznego ustosunkowania się do

wnoszonych projektów); Izba Poselska (77 posłów i 51 deputowanych z wyborów na sejmikach i zgromadzeniach gminnych; na sejmikach

tylko szlachta- właściciele; prawa wyborcze jedynie czynszownicy z dóbr narodowych, nietykalność na czas obrad); Rada Stanu : podział

na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną ; Zgromadzenie Ogólne (skład: namiestnik, ministrowie, referendarze, radcy stanu, król

kierowniczył obradom, podobne kompetencje do Rady Stanu Księstwa : przygotowywanie projektów ustaw, sądownictwo kompetencyjne

i administracyjne kontrola administracji); Rada Administracyjna (węższy skład : namiestnik, 5 ministrów i inni członkowie, organ doradczy

przy namiestniku, wprowadzanie w życie postanowień królewskich, merytoryczne przygotowywanie obrad Zgromadzenia Ogólnego, po

śmierci namiestnika Zajączka przejęła jego kompetencje - najwyższy organ rządowy); komisje rządowe (zasada klegialności, resorty:

wyznań religijnych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości , spraw wewnętrznych i policji, przychodów i skarbu, wojny; ministrowie

przewodniczącymi komisji; minister-sekretarz stanu - łączność między królem a krajem; odpowiedzialność konstytucyjna ministrów)

- administracja terytorialna - podział Królestwa na 8 województw a te na obwody; województwa (zarząd kolegialnych komisji wojewódzkich

na czele z prezesami, skład z 5 wydziałów pod kierownictwem komisarzy), miasta (burmistrzzowie z ławnikami), miasta wojewódzkie

(prezydenci i radni urzędów municypalnych); wsie (wójtowie); samorząd (jedynie na szczeblu województwa, rady wojewódzkie)

- sądownictwo - niezawisłość, niusuwalność sędziów, pozbawienie Rady Stanu funkcji sądu kasacyjnego; Sąd Najwyższej Instancji

(odwołania w sprawach cywilnych); Sąd Apelacyjny (sprawy karne); Senat (najcięższe przestępstwa polityczne)

- praktyka konstytucyjna- sytuacja w Królestwi uzzależniona od sytuacji w Rosji; 1819 - wprowadzenie cenzury; aresztowania z przyczyn

politycznych , rozbudowa aparatu tajnej policji; wzrost aktywności tajnych związków: Towarzystwo Patriotyczne - członkowie

aresztowani w 1828, postawieni przed sądem sejmowym, który orzekł że nie są winni zbrodni stanu a jedynie przynależności do

nielegalnych związków , niewielkie kary więzienia)

2. królestwo polskie w latach 1830 - 1864 :

- powstanie lisopadowe - 29/30 XI 1830 - wybuch powstania; brak planu działania i składu władz powstańczych, władzę przejęła Rada

Administracyjna (30 XI odezwa wzywająca do spokoju i przywrócenia porządku; uwazała się za legalny organ władzy powołany przez

cara i zobowiązany do wierności wobec niego); 3 XII - powstanie Rządu Tymczasowego z Adamem Czartoryskim (przekazanie przez Radę

władzy); 5 XII - gen. Józef Chłopicki dyktatorem (podporządkowanie sobie Rządu Tymczasowego i zobowiązanie złożenia władzy w ręce

sejmu po jego zebraniu); 18 XII - zebranie Sejmu; 20 XII - powierzenie Chłopickkiemu dyktatury z szerokim zakresem władzy i

nieodpoweidzialnością polityczną (starał się doprowadzić do porozumiena z Mikołajem I , dymisja 18 I 1831); 24 I - utworzenie przez sejm

stanowiska wodza naczelnego - gen. Michał Radziwiłł (dowództwo, wpływ na egzekutywę); 25 I - detronizacja Mikołaja I, władza

wykonawcza powierzona Rządowi Narodowemu; 15 sierpnia - wobec niepowodzeń na froncie pozbawienie władzy nad armią wodza

naczelnego gen. Jana Skrzyneckego, dymisja Rządu Narodowego; władza wykonawcza gen. Jan Krukowiecki jako prezes rady ministrów;

po podpisaniu kapitulacji Warszawy Krukowiecki odwołany przez sejm, ostatnim prezesem rządu Bonawentura Niemojowski;

5 X klęska powstania, członkowie sejmu i rządu wraz z głównymi siłami armii przekroczyli granicę pruską

- Królestwo Polskie po powstaniu listopadowym - fala represji, ograniczenie odrębności państwowej Królestwa; Statut ograniczony z 1832

-(„Królestwo przyłączone na zawsze do Państwa Rosyjskiego, stanowi nierozerwalną jego część“, gwarancje osobnego rządu, odrębności

prawnej, wolność wyznania, nietykalność osoby i własności, zniesienie wojska polskiego i sejmu, wprowadzenie cenzury i wydatków na

cele imperium, rozciągnięcie kompetencji rosyjskiej Rady Stanu na teren Królestwa); 1833 - stan wyjątkowy; 1841 - likwidacja Rady

Stanu; 1847 - województwa przemianowane na gubernie, likwidacja polskiego sądownictwa najwyższego

- reformy Aleksandra Wielopolskiego - Zydzi zrównani w prawach z chrześcijanami; 1861 - oczynszowanie chłopów; utworzenie urzędu

naczelnika cywilnego (zastępca namiestnika, Wielopolski); reaktywowanie Rady Stanu (skład ze Zgromadzenia Ogólnego i Rady

Administracyjnej; rozległe kompetencje: obrady nad projektami ustawodawczymi, sąd kompetencyjny, kontrola urzędników); szkolnictwo -

przywrócona Komisja Wyznać Religijnych i Oświecenia Publicznego, w Warszawie Uniwersytet i Szkoła Sztuk Pięknych; wprowadzenie

organów samorządu (rady gubernialne, powiatowe i miejskie)

- powstanie styczniowe - kon. lat 50 - wzrost aktywności warstw społeczeństwa; powstawanie związków niepodległościowych ; 2 obozy

polityczne : „biali“ (uzyskanie dla Królestwa autonomii, odsuwanie walki niepodległościowej) i „czerwoni“ (szybki wybuch powstania

narodowego, na czele Komitet Miejski, od 1862 Komitet Centralny Narodowy), atmosfera napięta, manifestacje patriotyczne; Wielopolski

chciał doprowadzić do przedwczesnego wybuchu powstania przez zorganizowanie poboru do wojska rosyjskiego (branka); Komitet

Centralny decyzja o rozpoczęciu walki zbrojnej; 22 I 1863 - wybuch powstania - Komitet Centralny ogłosił się Tymczasowym Rządem

Narodowym w manifeście: reforma uwłaszczeniowa (chłopi ziemie na własność, chłopi bezrolni jeśli wezmą udział w powstaniu dostaną

3 morgi gruntów z dóbr naroodowych, dziedzicom odszkodowania z funduszy państwa); faktyczne kierownictwo Komisja Wykonawcza

Rządu Tymczasowego ze Stefanem Bobrowskim; „Biali“ wzmożona aktywność , wprowadzenie na dyktatora Mariana Langiewicza

(krótko, władza ponownie Rządu Tymczasowego); 10 V Rząd Tymczasowy nazwany Rządem Narodowym (ciało kolegialne, podlegało mu

5 wydziałów pod kierownictwem dyrektorów : wojny, spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, skarbu i prasy); administracja : stolica

(naczelnik miasta na czele, Rada Miejska organem doradczym); województwa (naczelnicy cywilni i naczelnicy powiatowi; komisarze

rządowi - kontrola czynności władz terenowych, pośrednictwo między władzami cywilnymi a wojskowymi); poł. 1863 - trybunały

rewolucyjne (sądzenie przestępców politycznych); władze powstania mimo że anonimowe działały sprawnie (funkcjonowanie polskiego

państwa podziemnego); jesień 1863 - kryzys powstania, dyktatorem Romuald Traugutt, wiosna 1864 - aresztowanie Traugutta, upadek

powstania; 2 III 1864 - ukaz carski - władze cesarskie reformy wiejskie - celem odciągnięcia chłopów od powstania (chłopi własność

ziemi jaką użytkowali, bezrolnym przydziały z gruntów narodowych, dziedzicom odszkodowania)

3. likwidacja odrębności królestwa polskiego po 1864 :

proces likwidacji odrębności prawnoustrojowej; 1864 - Komitet Urządzający (przewodnictwo namiestnika Fiodora Berga, zadaniem likwidacja odrębności Królestwa), 1864 - likwidacja Rady Stanu, Rady Administrycyjnej i komisji rządowych; 1876 - reorganizacja sądownictwa (likwidacja Komisji Sprawiedliwości, utworzenie warszawskiego okręgu sądowego podległemu rosyjskiemu ministerstwu sprawiedliwości); nazwa Kraj Przywiślański, likwidacja herbu, polityka rusyfikacji (szczególnie w szkolnictwie, język rosyjski językiem wykładowym; 1869 - likwidacja Szkoły Głównej, na jej miejsce rosyjski uniwersytet, szczególna rola kuratora Aleksandra Apuchtina); Kościół katolicki - (konfiskata dóbr, likwidacja klasztorów; ukaz z 1867 - podporządkowanie hierarchii kościelnej kolegium katolickiemu w Petersburgu); 1875 - likwidacja diecezji unickiej w Chełmie, wiernych zmuszano do przejścia na prawosławie; 1905 - w wyniku rewolucji złagodzenie politykki rusyfikacyjnej i antykościelnej; możliwość legalnej działalności oświatowej

III WIELKIE KSIESTWO POZNANSKIE :

1. status wielkiego księstwa poznańskiego :

w skład Księstwa obszary przyznane Prusom na kongresie wiedeńskim : departament bydgoski, poznański i kaliski; Księstwo integralną częścią monarchii pruskiej jako jedna z prowincji; wyrazem odrębności : nazwa, tytuł Wielkiego Księcia w tytulaturze króla pruskiego i włączenie herbu Księstwa do herbu królestwa pruskiego; odrębności ustrojowe zlikwidowane; 1815 - odezwa króla pruskiego - zapewnienie równorzędności języka polskiego obok niemieckiego w szkołach, urzędach i sądach, równy dostęp do urzędów - w praktyce prawa te nie respektowane, po 1832 uchylone; proces germanizacji, dążenia do integracji Księstwa z resztą monarchii pruskiej

2. ustrój społeczny :

ustrój stanowy, uprzywilejowana pozycja szlachty, 1807 - równość wobec prawa i systemu sądów powszechnych; 1823 - reforma uwłaszczeniowa (tylko duże gospodarstwa chłopskie, dziedzice odszkodowania, koszty uwłaszczenia obcciążały chłopów tzw. pruska droga do kapitalizmu, wytworzenie licznej warstwy bogatych chłopów, pozbawienie ziemi chłopów małorolnych

3. władze centralne księstwa :

namiestnik (lata 1815-1830 Polak Antoni Radziwiłł potem urząd zniesiony; charakter reprezentacyjny i honorowy, pośrednik między mieszkańcami a monarchą, nadawał tytuły i odznaczenia, zwoływał zgromadzenia powiatowe i prowincjonalne); Sejm (organem przedstawicielskim prowincjonalne zgomadzenie stanów zw. Sejmem; ustawa z 1823 - król pruski powołał zgromadzenia na szczeblu wszystkich prrowincji; 1827 - pierwsze zwołanie sejmu; kompetencje ograniczone: opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących prowincji oraz niektórych ustaw ogólnopaństwowych, prawo zażalenia i petycji do króla; skład: 48 osób, 3 stany - rycerski, mieszczański i chłopski; prawa wyborcze w stanie miejskim i włościańskim ograniczone cenzusem posiadania; kadencja 6 lat, obrady co 2 lata - w praktyce rzadziej; obradom przewodniczył marszałek spośród szlachty); nadprezydent (rzeczywista władza, pełnomocnik króla , kierowanie sprawami Księstwa jako caałości, samodzielność , uprawnienia poszerzane, nadzór nad administracją)

4. administracja i sądownictwo :

podział na 2 okręgi rejencyjne (poznański i bydgoski); te na powiaty, a te na gminy miejskie i wiejskie; rejencje (prezydent); powiaty (radca ziemski i sejmik powiatowa jako organ doradczy); gminy wiejskie (wójtowie, po 1837 - komisarze okręgowi); miasta (burmistrzowie lub prezydenci oraz rady miejskie)- wymóg fachowości i hierarchicznego podporządkowania; sądownictwo : sądy pokoju , sądy ziemiańskie, wyższe sądy ziemskie i Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu

IV RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA :

1. ustrój rzeczypospolitej krakowskiej:

kongres wiedeński- postanowienie że Kraków zostanie wolnym miastem, niepodległym i ściśle neutralnym pod opieką 3 mocarstw;

ustawy konstytucyjne z 1815 i 1818 (porozumienie 3 mocarstw co do ustroju, charakter liberalny, gwarancje samodzielności, udziału mieszkańców w administracji, ustawodastwie i sądownictwie); Senat (rząd Krakowa, skład prezes i 14 senatorów, 6 dożywotnio, kompetencje: egzekutywa, inicjatywa ustawodawcza, mianowanie i odwoływanie urzędników, prawo łaski, sąd kompetencyjny; prezes- reprezentacja na zewnątrz, nadzór i zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji); Zgromadzenie Reprezentantów ( 41 członków, czyynne i bierne prawo wyborcze na cenzusie majątkowym i wykształceniu, ustawodastwo, kontrola nad administracją, pociąganie do odpowiedzialności urzędników)

2. funkcjonowanie ustroju rzeczypospolitej krakowskiej :

brak suwerenności, opieka 3 mocarstw które reprezentowały jej interesy za granicą; 3 rezydenci mocarstw (utworzyli konferencję rezydentów- ingerowanie w sprawy zarządu krajem, ustywodastwa, sądownictwa, ograniczając rolę organów konstytucyjnych); w okresie powstania listopadowego zajęta przez wojska rosyjskie które wycofały się wskutek protestów Austrii; 1833 - rewizja konstytucji (ograniczenie wolności obywatelskich, pozbawienie Zgramadzenia Reprezentantów kompetencji, zmodyfikowanie składu senatu, konferencja rezydentów zwierzchnim organem władzy); 6 XI 1846 - traktat austriacko-rosyjsko-pruski (Kraków wszedł w skład Austrii)

V ZIEMIE POLSKIE POD ZABOREM AUSTRIACKIM :

1. sytuacja w zaborze austriackim do lat sześćdziesiątych xix wieku :

ziemie polskie włączone od 1772 do Austrii zachowały pewne odrębności; panowanie Józefa II (1780-1790)- unifikacja Galicji z restą państwa; 1790-1792 - rządy Leopolda II (polskie koła patriotyczne przedłożyły mu projekt konstytucji dla Galicji : autonomia, sejm o szerokich kompetencjach, prawa obywatelskie, utrzymanie polskości kraju; ze śmiercią Leopolda II załamanie planów); Galicja - Sejm stanowy (bez znaczenia); Wydział Karajowy (organ wykonawczy sejmu, wyłącznie zozkład podatków); gubernator (reprezentant cesarza, kierowanie polityką, administracją, przewodnictwo obrad sejmu); 1848 - wiosna ludów (zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów - dziedzicom odszkodowanie obciążające kraj; chłopi utrzymanie serwitutów); po stłumieniu ruchu rewolucyjnego ponowyne rządy absolutne określane od nazwiska ówczesnego premiera erą Bacha.

2. autonomia galicji :

przegrane wojny Austrii przeciwko : Francji i Włochom (1859) i Prusom i Włochom (1866);reformy : przekształcenie z monarchii absolutnej w państwo konstytucyjne (1860- dyplom październikowy, 1861- patent, ustawy z XII 1867); Galicja : autonomia (regulowana przez akty ogólnopaństwowe i krajowe - statut krajowy); 2 systemy władz : rządowe (namiestnik ze starostami w powiatach) i krajowe (autonomiczne: Sejm Krajowy i Wydział Krajowy); Sejm : 161 członków z wyborów (12 wirylistów z racji sprawowanych stanowisk); wybory: oparte na podziale wyborców na 4 kurie : wielkiej własności (arystokracja i bogata szlachta), izb handlowo-przemysłowych (izby Lwowa, Krakowa i Brodów)większych miast (w zależności od opłacanego podatku i wykształcenia), gmin wiejskich (mniejsze miasta, właściciele obszarów dworskich); pośrednie, nierówne (uprzywilejowanie szlachty, nie były powszechne (tylko 10 % ludności), jawne; kompetencje sejmu określone przez statut krajowy i austriackie ustawy zasadnicze : ustawodastwo w sprawach kultury krajowej (rolnictwo, leśnictwo, kredyty rolne, ustrój agrarny) zmiany statutu krajowego, budżet kraju, ustawodastwo budowli publicznych, zakładów dobroczynnych, kwestie szkolnictwa, administracji, sądownictwa, spraw kościelnych i wojskowych, ustawodastwo gminne, kontrola namiestnika; ustawy wymagały sankcji cesarskiej, sesje 1 w roku, przewodnictwo marszałka, zwoływanie, odraczanie, zamykanie i rozwiązywanie cesarz; Wydział Krajowy (organ zawiadowczy i wykonawczy sejmu, marszałek i 6 członków, przygotowywanie i organizowanie działalności sejmu, zarząd majątkiem, funduszami i zakładami krajowymi, kontrola samorządów terytorialnych, fundusze stypendialne, reprezentacja wobec rządu, inicjatywa ustawodawcza); Rada Szkolna Krajowa (charakter mieszany rządowo-autonomiczny, na czele namiestnik, kierowanie szkolnictwem elementarnym i średnim- uniwersytety podlegały wiedeńskiemu ministerstwu oświaty) - liberalny polityka władz austriackich ; Polacy - legalna obrona interesów narodowych i społecznych, administracja, szkolnictwo, sądownictwo, nieskrępowany rozwój polskiej kultury i nauki (1873 - Akademia Umiejętności), ośrodek polskiego życia umysłowego, legalna działalność partii politycznych, aktywny udział w polityce ogólnopaństwowej (wpływ na decyzje władz wiedeńskich miało liczne Koło Polskie w Radzie Państwa)

VI. II RZECZPOSPOLITA ( 1918 - 1939 ) :

1. odrodzenie się państwa polskiego :

- sprawy polskie w latach I WS - wybuch wojny nadzieją Polaków na odzyskanie niepodległości; plany odbudowy państwa z rządami

państw zaborczych; różne orientacje kół politycznych : aktywiści (na państwa centralne) i pasywiści (na Rosję i państwa zachodnie);

16 VIII 1914 - Naczelny Komitet Narodowy w Krakowie (członkowie stronnictw polskich w Galicji - oparcie o monarrchię austro-węgierską);

XI 1914 - Komitet Narodowy Polski w Warszawie (endecja z R. Dmowskim - oparcie o Rosję); poł. 1915 - KNP przeniósł się do Petersburga;

sierpień 1917 - zjazd działaczy emigracyjnych w Lozannie - przekształcenie KNP w Polski Komitet Narodowy w Paryżu (na czele R.Dmowski

- uznany przez mocarstwa zachodnie za oficjalnego reprezentanta Polski); IX 1917 - powstanie Rady Regencyjnej; 15 X 1917 - NKN

podporządkował się Radzie Regencyjnej i formalnie rozwiązał się; lato 1915 - wyparcie Rosjan przez wojska niemieckie i austriackie, na

ziemiach okupowanych utworzono 2 generalne gubernatorstwa : niemieckkie z siedzibą w Warszawie i austriackie z siedzibą w Lublinie; 5

XI 1916 - cesarze niemiec i austrii oznajmili że z ziem wydartych Rosji utworzą państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i ustrojem

konstytucyjnym (nie rozstrzygnięta kwestia granic); 6 XII 1916 - Tymczasowa Rada Stanu (przedstawiciel społeczeństwa posliego do

chwili wyboru stałej Rady Stanu; organ opiniodawczy, dymisja 26 VIII 1917; opracowała I projekt konstytucji państwa polskiego i

zorganizowanie 8 departamentów prototypów ministersw); 12 IX 1917 - patent powołujący Radę Regencyjną (przedstawiciele ziemiaństwa

i episkopatu : metropolita warszawski abp Aleksander Kkakowski, książę Zdzisław Lubomirski, hr. Zózef Ostrowski; kompetencje:

ustawodastwo, egzekutywa, zwierzcchnictwo nad Polską Siłą Zbrojną, powoływanie rządu, ograniczenie wetem stanowczym generał-

gubernatorów, nie cieszyła się poparciem społeczeństwa jako narzędzie okupantów); 4 II 1918 - Rada Stanu (organ wspomagający Radę

Regencyjną); 1 IX 1917 - szkolnictwo i sądownictwo w polskich rękach ; szkolnictwo (wszystkie szczeble); sądownictwo (sądy pokoju,

okręgowe, apelacyjne, Sąd Najwyższy - nazwa królewsko-polskich, w imieniu Korony polskiej, językiem urzędowym polski); 7 XII 1917 -

rząd (prezydencja Jana Kucharzewskiego, skład 10 ministrów: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, spraw wojskowych, wyznań

religijnych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, skarbu, rolnictwa i dóbr koronnych, przemysłu i nandlu, opieki społecznej i ochrony

pracy oraz aprowizacji - w ostatnim gabinecie z 5 XI 1918 jeszcze minister komunikacji oraz zdrowia publicznego); poparcie polskich dążeń

niepodległościowych : USA (punkt 13 orędzia prezydenta W. Wilsona zr I 1918 o utworzeniu niepodległej Polski); 3 VI 1918 - deklaracja

rządów Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch (poparcie stanowiska USA); 29 VIII 1918 - dekret Rady Komisarzy Ludowych RFSRR-

anulowanie traktatów rozbiorowych

- powstanie centralnych organów władzy państwowej - 28 X 1918 - Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie dla Galicji (rząd dzielnicowy

o uprawnieniach ustawodawczych, celem rozwiązanie stosunków prawnopaństwowych łączących Galicję z Austrią); Rada Narodowa Sląska

Cieszyńskiego (Sląsk Cieszyński- cele podobne do PKL); w Galicji Wschodniej Ukraińska Rada Narodowa (1 XI 1918 - proklamowała

powstanie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej- w odpowiedzi stronnictwa polskie założyły 25 XI 1918 Tymczasowy Komitet

Rządzący we Lwowie; ,doprowadzenie do wojny zakończonej latem 1919 wyparciem wojsk ukraińskich za Zbrucz); w Królestwie 6/7 XI 1918

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie (opozycja do Rady Regencyjnej, z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej i

PSL- Wyzwolenie, na czele Ignacy Daszyński)- 7 XI - manifest: nadanie Polsce ustroju demokratycznej republiki parlamentarnej, katalog

praw i wolności obywatelskich, 8-godzinny dzień pracy, radykalne reformy społeczne, ekonomiczne, rolne, nacjonalizacja przemysłu; 10 XI

Rząd lubelski podporządkował się J.Piłsudskiemu po powrocie do Warszawy z Magdeburga (przejął inicjatywę tworzenia organów

państwowych); 11 XI 1918 - Rada Regencyjna powierzyła Piłsudskiemu naczelne dowództwo wojskowe; 14 XI - swoją władzę i rozwiązała

się; premierem I. Daszyński (utworzenie rządu tymczasowego, celem wyboory do sejmu - fiasko); premierem Jędrzej Moraczewski - 18 XI -

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej; 22 XI - dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (zasady

organizacji tymczasowych organów władzy); podporządkowanie się rządowi : Polskiej Komisji Likwidacyjnej i Rady Narodowej Sląska

Cieszyńskiego (które po połączeniu ze wshodniogalicyjskim Tymczasowym Komitetem Rządzącym przekształciły się w Komisję Rządzącą

dla Galicji, Sląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy - III 1919 w miejsce Komisji powołany urząd Generalnego Delegata Rządu we Lwowie

- kompetencje administracyjne); zabór pruski : 3 XII 1918 - Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu; 27 XII 1918 - wybuch powstania, władza

Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (wpływ Narodowej Demokracji i prawicowych ugrupowań konserwatywnych), 1 VIII 1919 - traktat

wersalski i ustawa Sejmu Ustawodawczego - podporządkowanie ziem byłego zaboru pruskiego organom państwowym w Warszawie

(początkowo odrębność tych terenów, IV 1922 zarządzane przez administracyjne Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej); 17 I 1919 -

powołanie Ignacego Paderewskiego na premiera i ministra spraw zagranicznych (Komitet Naroodowy Polski w Paryżu ograniczony do

reprezentacji Polski na konferencjach pokojowych)

- granice - granica zachodnia i północna - (28 VI 1919 - traktat wersalski : do Polski - Wielkopolska, część Prus Zachodnich i Pomorza

Gdańskiego; Gdańsk - wolnym miastem nadzorowanym przez Ligę Narodów, Polska prowadzenie spraw zagranicznych, opieka nad

obywatelami, włączenie do polskiego obszaru celnego); Warmia , Mazury i Górny Sląsk (plebiscyty): 11 VII 1920 - plebiscyt na Warmii,

Mazurach i Powiślu (z okręgów olsztyńskiego i kwidzyńskiego Polsce tylko 5 gmin); 20 III 1921 - plebiscyt na Górnym Sląsku (3 V 1921 -

wybuch III powstania śląskiego, 20 X 1921 - Rada Ambasadorów dokonała podziału spornego obszaru : 61% dla Niemców; Polsce

przeważająca część przemysłu; 15 V 1922 - konwencja górnośląska w Genewie między Polską a Niemcami - uregulowanie na 15 lat

stosunków gospodarczych i ochronę praw mniejszości narodowych na tym obszarze); granica południowa - 10 IX 1919 - traktat pokojowy z

Austrią w Saint Germain en Laye (Austria zrzekła się terenów należących do Austro-Węgier); granica polsko-czechosłowacka na Sląsku

Cieszyńskim, Spiszu i Orawie - 5 XI 1918 - umowa między Radą Narodową Sląska Cieszyńskiego a czeskim Narodnim Viborem (granica

na Sląsku Cieszyńskim, rząd czechosłowacki nie uznał umowy, 23 I 1919 - wojska czeskie przekroczyły tę linię; 3 II 1919 - umowa

wytyczająca tymczasową linię demarkacyjną w Paryżu; 10 VII 1920 - umowa w Spa o zgodzie na arbitraż wielkich mocarstw ; 28 VII 1920

- decyzje Rady Ambasadorów - niekorzystne dla Polski); granica wschodnia - 2 koncepcje : Piłsudski (połączenie Polski węzłem

federacyjnym z Ukrainą, Białorusią i Litwą), Dmowski i endecja (program inkorporacyjny - przyłączenie ziem wschodnich po linię wytyczoną

zasięgiem wpływów Kościoła katolickiego : Litwa, Białoruś do Mińska, Ukraina z Kamieńcem i Podolem), 5 I 1919 - oddziały bolszewickie

zajęły Wilno i Grodno; 1919-1920 wojna polsko- radziecka; 8 XII 1919 - propozycja wielkich mocarstw tymczasowej granicy wschodniej

(linia Curzona) odrzucona przez rząd polski; 18 III 1921 - traktat pokojowy polsko-radziecki w Rydze (granica biegła południkowo od rzeki

Dźwiny na północ po Zbrucz do jego ujści do Dniestru); problem Wileńszczyzny - 7 X 1920 - umowa polsko-litewska w Suwałkach

(tymczasowa linia demarkacyjna,Wilno po stronie litewskiej; w przeddzień wejścia umowy w życie wkroczenie oddziałów gen. Zeligowskiego

do Wilna - utworzenie Litwy Srodkowej, wyłoniony w wyborach powszechnych sejm wileński podjął 20 II 1922- uchwałę o włączeniu

Wileńszczyzny do Polski, 3 III 1922- delegacja sejmu podpisała w Warszawie akt złączenia Litwy Srodkowej z Polską - nie uznany przez

rząd litewski w Kownie); 15 III 1923 - uchwała Rady Ambasadorów - potwierdzenie wschodniej granicy ; koniec kształtowania się granic

- ludność - duże zróżnicowanie narodowościowe, zróżnicowana struktura wyznaniowa, struktura społeczno - zawodowa ludności

odzwierciedlała rolniczy charakter ekonmiki kraju, do 1939 - proces uprzemysłowienia kraju (modernizacja struktury społecznej)

2. system rządów parlamentarnych w latach 1919 - 1926 :

- tymczasowe zasady organizacji władzy państwowej - 22 XI 1918 - dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej

(pierwszy akt prawny o charakterze konstytucyjnym; tymczasowe zasady organizacji władzy państwowej, władza najwyższa Piłsudski jako

Tymczasowy Naczelnik Państwa); 28 XI 1918 - dekret o ordynacji wyborczej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego (zasada wyborów 5-

przymiotnikowych, prawa wyborcze dla kobiet, skład 348 posłów - XI 1922 po przyłączeniu Wileńszczyzny - 432 ); 26 I 1919- wybory do

sejmu (1 VI 1919 - wybory w Poznańskiem, 12 V 1920- na Pomorzu); 10 II 1919 - zwołania Sejmu Ustawodawczzego; 20 II 1919 - Piłsudski

przekazał władzę Sejmowi (tego samego dnia uchwała parlamentu o powierzeniu Piłsudskiemu dalszego sprawawania urzędu Naczelnika

Państwa - mała konstytucja); 18 V 1921 - wybory parlamentu i prezydenta; 11 XII 1922 - zaprzysiężenie G. Narutowicza na prezydenta

- Mała konstytucja (20 II 1919) - systemy rządów parlamentarnych, suwerenem nie naród lrcz parlament, podporządkowanie egzekutywy

sejmowi, Sejm Ustawodawczy (suwerenna i ustawodawcza władza); Naczelnik Państwa (na czele administracji cywilnej i wojskowej,

powoływanie rządu, odpowiedzialny politycznie przed sejmem, akty wymagały kontrasygnaty ministrów, brak weta i inicjatywy)

- Konstytucja marcowa (17 III 1921) - II 1919 - prace nad projektem Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego (2 stanowiska: model

francuskiej republiki - prawica z Narodową Demokracją na czele i model republiki ludowej -Polska Partia Socjalistyczna) - przewaga endecji

- wzorowanie konstytucji na praktyce konstytucyjnej III Republiki Francuskiej); 12 VI 1920 - projekt pod obrady sejmu (w obradach spory,

rozstrzygnięcia wynikiem kompromisu między postulatami prawicy i lewicy, konstytucja wypadkową rozbieżnych stanowisk : dwuizbowy

parlament, niewielkie uprawnienia senatu, naczelne stanowisko Kościoła katolickiego wśród równouprawnionych wyznań); 17 III 1921 -

uchwalenie konstytucji - model państwa prawnego, oparcie na zasadach demokratycznych i liberalnych, prymat jednostki nad zbiorowością

i narodu nad państwem; szeroki katalog praw i wolności obywatelskich; zasady : zasada ciągłości państwa polskiego (odrodzona Polska

nie jest państwem nowym lecz restytucją państwa po 123 latach zaborów z ciągłością tradycji narodowo-państwowej); republikańska

forma rządów (art. 1 „Państwo Polskie jest Rzeczpospolitą); zasada zwierzchnictwa narodu (art 2: naród źródłem władzy i suwerenem jako

zbiór wszystkich obywateli; idea demokracji politycznej, równe prawa polityczne); zasada demokracji przedstawicielskiej (odrzucenie

demokracji bezpośredniej; parlament jedynym reprezentantem narodu, dominująca pozycja wśród organów); zasada podziału władzy (art 2:

legislatywa-sejm i senat; egzekutywa- prezydent i ministrowie; sądownictwo- niezawisłe sądy; rezygnacja z klasycznej zasady równoważenia

się władz - parlament na pierwszym planie); zasada rządów parlamentarnych (art.43: prezydent sprawuje egzekutywę przez ministrów i

urzędników; odpowiedzzialność polityczna rządu i ministrów, wymóg kontrasygnaty aktów prezydenckich przez premiera i ministra, rząd

musiał cieszyć się poparciem większości parlamentu); zasada państwa liberalnego (cele państwa i stosunek do obywateli : państwo powołane

do urzeczywistnienia interesów i zachowania praw jednostki; interes jednostki nadrzędny w stosunku do państwa); zasada jednolitości

państwa (Polska państwem unitarnym i jednolitym; jedynym wyjątkiem autonomia Sląska zagwarantowana w ustawie konstytucyjnej z

15 lipca 1920 - ststut autonomiczny województwa śląskiego - Sejm Sląski- legislatywa, Rada Wojewódzka w Katowicach - egzekutywa);

a) władza ustawodawcza - sejm i senat; wybory (5-przymiotnikowe: powszechne , równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne; czynne prawo

wyborcze: każdy obywatel bez różnicy płci, 21 lat, senat 30 lat; bierne: sejm 25 lat, senat 40 lat; zasady rozwinięte w ordynacjach wyborczych

do sejmu i senatu z 28 lipca 1922; lista przestępstw powodujących utratę praw wyborczych; głoosowanie na listy kandydatów zgłaszanych

przez partie polityczne, podział mandatów w/g belgijskiego systemu d'Hondta - proporcjonalnie do listy głosów jaka padła na daną

listę); kadencja 5 lat; posłów 444, senatorów 111; posłowie i senatorowie reprezentantami całego narodu, nieskrępowani instrukcjami,

imunitet parlamentarny i nietykalność poselska, kierownictwo prac marszałkowie sejmu i senatu; sesyjny tryb prac parlamentu;

kompetencje: ustawodawcze ( stanowienie praw publicznych i prywatnych; wyrażanie zgody na rozporządzenia władz - nie ma ustawy

bez zgody sejmu; inicjatywa ustawodawcza wraz z rządem; senat: dodatkowo poprawki, bezwzględne weto wobec ustaw); elekcyjne

(wybór prezydenta); ustrojodawcze (dokonywanie zmian i rewizji konstytucji); kontrolne (w pełni sejm, ograniczony senat; prawo

interpelacji, pociąganie ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej, zgoda na wojnę , pokój, stan wyjątkowy)

b) władza wykonawcza - prezydent i rząd ; prezydent - głowa państwa, na czele organów wykonawczych, 7 lat przez Zgromadzenie

Narodowe, zastępcą marszałek sejmu, akty wymagały kontrasygnaty premiera i ministra, odpowiedzialność konstytucyjna za zdradę kraju,

pogwałcenie konstytucji lub przestępstwa karne (Trybunał Konstytucyjny); kompetencje: jako głowa państwa (reprezentacja na zewnątrz,

przyjmowanie przedstawicieli państw obcych, wysyłanie dyplomatów); wykonawcze (mianowanie i odwoływanie premiera, obsadzanie

urzędów wojskowych i cywilnych, wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw i zarządzeń ,najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych);

ustawodawcze (zwoływanie, zamykanie, odraczanie i rozwiązywanie parlamentu, promulgacja i publikacja ustaw); władza sądowa

(mianowanie sędziów, prawo łaski); Rada Ministrów (organ kolegialny, przewodnictwo premiera, kompetencje : inicjatywa ustawodawcza,

wnioski do prezydenta o obsadzie urzędów, decyzje o stanie wyjątkowym, wykonywanie zadań zleconych w ustawach zwykłych w formie

rozporządzeń wykonawczych, zarządzeń i uchwał; odpowiedzialność solidarna rządu i indywidualna odpowiedzialność polityczna i

konstytucyjna ministrów za swą działalność)

c) prawa obywatelskie - nadrzędność interesów jednostki; polityczne (czynne i bierne prawo wyborcze do obu izb parlamentu i

organizacji samorządowych; prawo piastowania urzędów i stanowisk państwowych); obywatelskie (równość wobec prawa, prawo do ochrony

życia, wolności, mienia, prawo dochodzenia swych krzywd i strat w drodze sądowej), społeczne (prawo do ochrony pracy szczególnie

młodocianych i kobiet, prawo do ubezpieczenia społecznego, prawo do ochrony macieżyństwa, prawo do bezpłatnej nauki w zakresie

kształcenia podstawowego w szkołach państwowych i samorządowych); ograniczenia jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawach

d) wolności obywatelskie - osobiste (wolność myśli, sumienia, wyznania, nauki i nauczania, wychodźctwa, nietykalność mieszkania,

tajemnica korespondencji), polityczne (wolność słowa, prasy, koalicji, narodowości), gospodarcze (nietykalność własności prywatnej)

e) obowiązki obywateli - wierność RP, poszanowanie ustaw i rozporządzeń władz, obowiązek służby wojskowej, ponoszenie ciężarów i

świadczeń publicznych, wychowanie dzieci na prawych obywateli i obowiązek kształcenia w zakresie szkoły podstawowej

f) organy nadzwyczajne - 3 VI 1921 - ustawa o kontroli państwowej - powołanie Najwyższej Izby Kontroli (zasada kolegialności i

niezależności sędziowskiej członków; kontrola całej administracji państwowej pod względem finansowym, budżetu, wnioski o

absolutorium rządu); 27 IV 1923 ustawa o Trybunale Stanu (skład : I prezes Sądu Najwyższego jako przewodniczący, 12 członków- 8 sejm,

4 senat; co najmniej połowa prawnicy, wiek 40 lat)

g) praktyka rządów parlamentarnych do zamachu majowego 1926 - ustrój faktyczny odpowiadał ustrojowi konstytucyjnemu, system

rządów parlamentarnych, dominacja parlamentu, prezydent nie wywierał wpływu na działalność legislatywy, rozdrobnienie polityczne w

parlamencie (wynik sprzeczności interesów klas społecznych; różnice mentalności,kultury, praktyki politycznej, konflikty i antagonizmy

międzydzielnicowe); brak większości w sejmie utrudniał prowadzenie jednolitej polityki państwa, posłowie kierowli się interesem swoich

partii a nie państwa, koalicje rządowe na krruchych podstawach; gdy nieskuteczne były zabiegi utworzenia większości parlamentarnej

powstawały gabinety pozaparlamenbtarne tzw. rządy fachowców (premier i ministrowie spoza partii politycznych parlamentu); jednakże

duży dorobek ustawodawczy sejmu; 12 - 15 maja 1926 - zamach stanu J. Piłsudskiego (zamach majowy)

2. autorytarny sytem rządów w latach 1926 - 1939 :

- Nowela sierpniowa (2 VIII 1926) - wzmocnienie władzy wykonawczej względem uprawnień parlamentu : prezydent (prawo rozwiązywania

sejmu i senatu przed upływem kadencji, prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie gdy sejm i senat były rozwiązane),

określenie ścisłych terminów uchwalenia budżetu (przekroczenie terminu powodowało że rządowy projekt stawał się obowiązującą

ustawą); zapoczątkowanie i ułatwienie ewolucji ustroju państwa w kierunku autorytarnym

- rządy pozaparlamentarne po maju 1926 - odrzucenie podstawowych założeń ustroju liberalno-demokratycznego; nadrzędność interesu

państwa nad interesem narodu, eliminacja z życia publicznego partii o innych celach, ograniczenie parlamentaryzmu na rzecz władzy

wykonawczej, parlament i partie uznane za podstawowe źródło niesprawności funkcjonalnej ustroju politycznego (uzdrowienie - sanacja);

celem uświadomienie społeczeństwu iż system polityczny po 1921 jest szkodliwy i przeprowadzenie reform ustrojowych ; ograniczanie

uprawnień ustawodawczych i kontrolnych sejmu w drodze swoistej interpretacji konstytucji; częste korzystanie prezydenta z prawa

odraczania i zamykania sesji parlamentu uniemożliwiło izbom norrmalną pracę, uprawnienia ustawodawcze stopniowo przejmował

prezydent: sejm utracił wpływ na powoływanie i odwoływanie rządu na rzecz prezydenta, rząd niekontrolowany, sam rozstrzygał o

kierunkach polityki państwa, Piłsudski decydował osobiście w najważniejszych sprawach i sam określał swoje kompetencje; III 1928 -

wybory do sejmu i senatu II kadencji - w składzie cała opozycja antysanacyjna (próby przywrócenia parlamentowi uprawnień z

konstytucji marcowej), jesień 1929 - powstanie Centrolewu (konflikt z sanacją, 1930- uchwały krakowskiego kongresu Centrolewu; po

nim aresztowania posłów, przywódców opozycji i proces brzeski); 1930 - przedterminowe wybory do parlamentu (większość Bazpartyjny

Blok Współpracy z Rządem - warunki do uchwalenia nowej konstytucji )

- Konstytucja kwietniowa (23 IV 1935) - prace już w sejmie II kadencji, przyspieszone po XI 1930; projekt przygotowany przez znanego

prawnika posła BBWR Stanisława Cara; 26 I 1934 - przedłożenie na plenarnym posiedzeniu sejmu (demonstracyjne zareagowanie

opozycji i opuszczenie sali, korzystając z sytuacji większość rządowa uchwaliła tezy konstytucyjne jako projekt konstytucji, sposób

uchwalenia nielegalny); 16 I 1935 - po wprowadzeniu poprawek senat przyjął projekt; 23 III 1935 - przyjęcie poprawek przez sejm;

23 IV 1935 - podpisanie konstytucji prrzez prezydenta; stanowiła podsumowanie sanacyjnej doktryny konstytucyjnej w pierwszych 10

artykułach tworzących tzw. dekalog, zawarto w nim 4 naczelne zasady konstytucyjne : państwo jako dobro wspólne wszystkich obywateli,

zasada współdziałania obywateli z państwem dla realizacji dobra wspólnego, zasada elitaryzmu, zasada jednolitej i niepodzielnej władzy

prezydenta; odrzucono suwerenność ludu zastępując ją solidarystyczną formułą państwa, podkreślenie państwa i społeczeństwa,

nadrzędność państwa, równość praw wszystkich obywateli bez względu na narodowość, zakres praw politycznych uzależniony od

stopnia aktywności w pracy dla dobra ogółu; odrzucenie tendencji nacjonalistycznych, odrzucenie indywidualistycznej, liberalnej

koncepcji praw człowieka, zakaz totalnego unicestwienia praw jednostki; odrzucenie koncepcji podziału władzy (zastąpienie zasadą

jednolitej i niepodzielnej władzy nieodpowiedzialnego prezydenta), jedynym suwerenem w państwie był prezydent, konstytucja zawierała

normy bardziej ogólne, o 45 artykułów krótsza od marcowej , przewyższała konstytucję marcową pod względem poziomu techniczno-

legislacyjnego, wewnętrznej spójności i konsekwencji

a) prezydent - odpowiedzialny jedynie wobec Boga i historii za losy państwa; na 7 lat w/g skomplikowanej procedury, w elekcji uczestniczył

prezydent, Zgromadzenie Elektorów i ewentualnie naród; urzędujący prezydent decydujący głos wskazania nowego kandydata lub siebie

samego; w razie opróżnienia urzędu w czasie kadencji uprawnienia prezydenta przejmował marszałek senatu; kompetencje : ustawodawcze

(wydawanie dekretów z mocą ustawy bez formalnego zatwierdzania przez parlament, prawo weta zawieszającego, mianowanie 1/3

senatorów, zwoływanie, otwieranie, odraczanie i zamykanie sesji, promulgacja i publikacja ustaw); ustrojodawcze (uprzywilejowana pozycja

w sprawie rewizji konstytucji, silne weto wobec projektów poselskich, projekty prezydenta głosowane tylko w całości i bez zmian, bez

jego zgody zmiana konstytucji nie była możliwa); wykonawcze (obsada urzędników i sędziów, prawo łaski, zwierzchnictwo nad siłami

zbrojnymi, reprezentacja na zewnątrz); kontrolne (rozwiązywanie parlamentu, odwoływanie rządu i urzędników, pociąganie ministrów do

odpowiedzialności konstytucyjnej); nadzwyczajne na okres wojny (wyznaczanie następcy, mianowanie naczelnego wodza, zarządzenie

stanu wyjątkowego, wydawanie dekretów); akty urzędowe prezydenta dzieliły się na : prerogatywy osobiste i uprawnienia zwykłe:

prerogatywy osobiste (decyzje podejmowane w ich ramych nie wymagały kontrasygnaty nikt za nie nie odpowiadał : wskazywanie

kandydata na prezydenta, zarządzanie głosowania powszechnego, wyznaczanie następcy na czas wojny, mianowanie urzędników i sędziów,

rozwiązywanie parlamentu przed upływem kadencji, prawo łaski), uprawnienia zwykłe (wymagały kontrasygnaty)

b) rząd - wzmocniona pozycja, kierowanie sprawami państwa nie zastrzeżonymi innym organom państwa, premier faktycznym szefem

rządu; kompetencje : inicjatywa ustawodawcza, wydawanie rozporządzeń wykonawczych i decydowanie w sprawych przekazanych jej przez

ustawy, odpowiedzialność polityczna przed prezydentem; odpowiedzialność parlamentarna solidarna i indywidualna przed parlamentem;

odpowiedzialność konstytucyjna indywidualna przed Trybunłem Konstytucyjnym

c) parlament - osłabiona pozycja,zmienienie relacji na korzyść senatu; 8 lipca 1935 - ordynacje wyborcze, wybory : sejm (liczba

zmniejszona do 208; 4- przymiotnikowe, odrzucenie zasady proporcjonalności i powszechności, podniesienie cenzusu wiekowego : czynne

24 lata, bierne 30 lat), Senat (zasada elitaryzmiu, wyeliminowanie powszechności i bezpośredności, 96 senatorów : 32 mianował prezydent,

64 wybierały wojewódzkie kolegia wyborcze, prawo wyborcze : bierne 40 lat, czynne 30 lat i 3 wymogi : tytuł zasługi, tytuł wykształcenia i

tytuł zaufania); kompetencje : ustawodawcze (ograniczoone zrównaniem dekretów prezydenta z ustawami, wykluczenie inicjatywy

ustawodawczej sejmu w zakresie budżetu, umów międzynarodowych, uzależnienie od zgody rządu uchwalania ustaw, prezydent weto

stanowcze); ustrojodawcze (ograniczenie wymogiem zgody prezydenta na rewizję konstytucji); kontrolne (prawo pociągania rządu i

ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej, udzielanie rządowi absolutorium)

d) praktyka - konstytucja owocem kryzysu demokracji parlamentarnej w Europie, droga między systemem liberalno-demokratycznym a

totalitarnym, w efekcie polska odmiana ustroju autorytarnego, zharmonizowanie mocnej władzy z wolnością obywateli; 12 V 1935 - śmierć

Piłsudskiego - walka o suściznę po nim; V 1936 - gabinet F. Sławoja - Składkowskiego; 13 lipca 1936 - ogólnik prezesa Rady Ministrów

(marszałek E. Rydz- Smigły uznany za pierwszą osobę po prezydencie, akt ten naruszał konstytucję, osłabiał władzę prezydenta na

rzecz generalnego inspektora sił zbrojnych); ugrupowania Rydza -Smigłego próbują wprowadzić do katalogu zasad systemu

politycznego nacjonalizm, uzupełniony elementami totalitarnej dyktatury wojskowej („Ozon“)

3. administracja publiczna :

- struktura - powołana do bezpośredniego realizownia zadań państwa w sferze funkcji wykonawczach, każda jednostka organizacyjna

wyposażona w uprawnienia zabezpieczające wykonywanie funkcji jej powierzonych (władztwo administracyjne - przyzwolenie na

stosowanie przymusu w formie aktów administracyjnych dla realizycji podjętych decyzji); podział na : administrację centralną i

terytorialną; terytorialna z organów administracji rządowej (zespolenie działów administracji specjalnej z ogólnymi) i samorządu ;

a) administracji rządowej- 2 struktury: administracja ogólna (polityczna - wykonywanie zadań ministra spraw wewnętrznych),

administracja specjalna (wykonywanie zadań pozostałych resortów); dla potrzeb administracji ogólnej podział na : województwa,

powiaty, gminy miejskie i wiejskie; dla celów administracji specjalnej : okręgi wojskkowe, sądowe, kolejowe i szkolne;

b) samorząd - forma udziału społeczeństwa w zarządzaniu określonym terytorium , podział na : terytorialny (powszechny), gospodarczy i

zawodowy; konstytucja marcowa przewidywała szeroki udział samorządu w zakresie adminisrtracji, kultury i gospodarki, wyposażenie w

dużą autonomię; po przewrocie majowym kryzys - ograniczenie kompetencji i podporządkowanie orhganom administracji rzządowej tzw.

proces upaństwowienia się idei samorządu

- administracja centralna - Rada Ministrów (uprawnienia wykonawcze, funkcje administracyjne: koordynacja działalności administracyjnej

ministrów, ustalanie struktury organizacyjnej ministerstw); Prezydium Rady Ministrów (organ pomocniczy); Ministrowie (podwójny charakter:

jako członkowie rządu i jako szefowie działów administracyjnych, zastępcami podsekretarze stanu); ministerstwo (organ pomocniczy ministra,

podział na: departamenty, te na wydziały, biura, działy i referaty w/g specjalizacji rzeczowej); 3 I 1918 - dekret Rady Regencyjnej (podstawy

aparatu państwowego : 8 ministerstw i 2 urzędy); X 1918 - (ministerstwo Spraw Zagranicznych i Ministerstwo Spraw Wojskowych); po

odzyskaniu niepodległości 16 ministerstw; 19 I 1928 - rozporządzenie prezydenta o organizacji i zakresie działania władz administracji

ogólnej (13 ministerstw); 1939 - 11 ministerstw; konstytucja marcowa - wyspecjalizowane urzędy specjalne podporządkowane ministrom :

Główny Urząd Statystyczny, Gąówny Urząd Miar, Główny Inspektorat Pracy, Państwowy Instytut Geologiczny, Dyrekcja Monopoli

Państwowych

- administracja terytorialna - administracja rzządowa w 2 pionach: administracja ogólna i administracja specjalna

a) administracja ogólna - województwo (wojewoda), powiat (starosta powiatowa lub grodzki), Warszawa (Komisarz Rządu), gminy

miejskie i wiejskie (samorząd terytorialny); województwa - wojewoda (podlegał pod względem osobowym MSW, służbowym premierowi i

ministrowi danego resortu; na obszarze wojewódzkim przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej i specjalnej; jako reprezentant

rządu: uprawnienia do uzgadniania całej działalności administracyjnej w województwie z linią polityki rządu, żądać wyjaśnień, zwoływać

zebrania kierowników organów, prawo zawieszania wykonalności zarządzeń organów administracji specjalnej sprzecznych z polityką

rządu i interesem państwa, opiniowanie kandydatów i żądanie ustąpienia pracowników administracji specjalnej, wydawanie rozporządzeń

wykonawczych do ustaw oraz aktów prawnych organów centralnych , rozporządzenia porządkowe w celu utrzymania bezpieczeństwa,

spokoju i porządku publicznego; jako szef administracji ogólnej : administracja w zaresie spraw wewnętrznych, bezpieczeństwa i porządku

publicznego, podlegała mu policja państwowa, nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem, sprawy wznaniowe, kultury i sztuki,

przemysłu i handlu, rolnictwa i reform rolnych, opieki społecznej, komunikacji- organem pomocniczym : urząd wojewódzki, czynnikiem

społecznym przy wojewodzie rada wojewódzka - ciało opiniodawcze z samorządu powiatowego, wydział wojewódzki - z wojewody , 3

członków rady wojewódzkiej i 2 urzędników państwowych - uprawnienia stanowcze i dpradcze); Warszawa - Komisarz Rządu

(administracja ogólna w zakresie nie przekazanym Magistratowi, status równy wojewodom); powiaty - starostowie (naczelnicy

administracji państwowej, podlegali wojewodom, reprezentowali rząd, szefowie adinistracji ogólnej i działów z nią zespolonych, podobny

status i uprawnienia jak wojewoda, ponadto orzecznictwo w sprawach o wykroczenia karno-administracyjne; współdziałały z nim: samorząd

powiatowy, sejmiki powiatowe, wydziały powiatowe); miasta wydzielne - starostowie grodzcy (miasta pow. 75 tyś. mieszkańców)

b) administracja specjalna - posiadały resorty : Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, Reform Rolnych, Wyznań

Religijnych i Oświecenia publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej

- samorząd - podział na terytorialny , gospodarczyy i zawodowy

a) samorząd terytorialny - w okresie międzywojennym: dostosowany do podziału administracyjnego kraju, decyzje w sprawach samorządu

należały do wybieralnych rad, współdziałanie jednostek organizacyjnych z administracją ogólną, posiadanie osobowości publicznoprawnej

tzn . przysługiwało im w określonych sprawach władztwo administracyjne; w strukturze samorządu organa uchwalające i wykonawcze ;

gminy wiejskie (uchwałodawcze - rada gminy; wykonawcze- zarząd gminy skład wójt i ławnicy); gminy miejskie (stanowienie -rada miejska;

wykonywanie- zarząd miejski z prezydentem i ławnikami); miasta wydzielone (stanowienie - rada miejska; wykonywanie - zarząd miejski z

burmistrzem i ławnikami); powiaty (stanowienie - rady powiatowe, wykonastwo - starosta); uprawnienia samorządu terytorialnego : własny i

poruczony zakres działania : własny (sprawy gospodarcze, kulturalne , oświatowe, zdrowia publicznego,nakładanie danin, opłaty komunalne,

zakładanie przedsiębiorstw użyteczności publicznej : gazownie , elektrownie, komunikacja miejska, oczyszczalnie); poruczony (sprawy

przekazane mu w drodze ustaw lub rozporządzeń: administracja drogowa, zdrowia publicznego, budowlana, opieki społecznej, pośrednictwa

pracy, przemysłowa); nadzór nad samorządem : MSW, wojewodowie, starostowie, organa wykonawcze stopnia wyższego (prawo

zatwierdzania wyborów, sankcjonowannie lub zawieszanie uchwał, zatwierdzanie budżetów, rrozwiązywanie organów)

b) samorząd gospodarczy - zrzeszał osoby fizyczne i prawne ; podział na: przemysłowo-handlowy, rzemieślniczy i rolniczy; celem :

współdziałanie z władzami państwowymi w kierowaniu określonymi dztiedzinami gospodarki oraz reprezentowanie interesów

poszczególnych grup wytwórców; organa te wyposażone w osobowość publicznoprawną; jednostkami organizacyjnymi bały : terytorialne

Izby Przemysłowo- Handlowe, Izby Rzemieślnicze, Izby Rolnicze; organem uchwałodawczym izb - wyybierani radcy ; jednostkami

wykonawczymi : dyrektorzy;

c) samorzząd zawodowy - zrzeszenie członków poszczególnych grup zawodowych, celem reprezentacja i obrona interesów tych grrup;

m.in.: izby adwokackie z Naczelną Radą Adwokacką; izby lekaarskie z Naczelną Izbą Lekarską

4. organizacja sądownictwa :

w II RP sądy powszechne i sądy szczególne; pomocnicze funkcje : prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura i notariat; konstytucja marcowa (najwyżniejsza pozycja niezawisłych sądów), konstytucja kwietniowa (sądy organami pod zwierzchnictwem prezydenta)

- zasady sądownictwa : zasady niezawisłości sędziów (sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom, orzeczenia sądowe nie mogą

być zmienione ani przez władzę ustawodawczą ani wykonawczą; imunitet sędziowski); zasada nominacji sędziów przez prezydenta;

zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawych wymiaru sprawiedliwości (nikt nie może być pozbawiony sądu któremu podlega ,

żadna ustawa nie może zamykać obywatelom drogi sądowej do dochodzenia krzywdy i straty); zasada udziału czynnika społecznego w

wymiarze sprawiedliwości (wybór sędziów pokoju przez ludność, udział obywateli w sądach przysięgłych do orzekania o zbrodniach

zagrożonych cięższymi karami i o przestępstwach politycznych; w konstytucji kwietniowej zapisu tego brak); zasada wyłączenia z

kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw (sądy nie mają prawa badania ważności ustaw należycie ogłoszonych

jedynie stosują ustawy); zasada hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa

- podział na sądy: powszechne (wyrokujące we wszystkich sprawach cywilnych i karnych) i sądy szczególne (dla określonej kategorii spraw)

a) sądy powszechne - 1928 - prawo o ustroju sądów powszechnych ; jednolita organizacja , podział na sądy grodzkie, okręgowe,

apelacyjne i Sąd Najwyższy (czuwał nad jednolitością orzecznictwa sądowego, podział na 2 izby : cywilną i karną)

b) sądy szczególne - ściśle określone sprawy (sądy wojkowe, pracy, wyznaniowe) i sprawy wynikające zee stosunków publicznoprawnych

(Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Administracyjny); sądy wojskowe (na podstawie wojskowych kodeksów);

sądy pracy (w sprawych cywilnych wynikających ze stosunku prracy ); sądy wyznaniowe (sprawy małżeńskie, na podstawie prawa

wewnętrznego określnego wyznania); Trybunał Kompetencyjny (1925 - ustawa o powołaniu Trybunału; rozstrzygania sporów o właściwość

między władzami administracyjnymi a sądami); Najwyższy Trybunał Administracyjny ( orzekanie o legalności aktów administracyjnych;

2 izby : ogólnoadministracyjna i skarbowa)

c) funkcje pomocnicze : Prokuratura (hierarchicznie zorganizowany urząd państwowy do walki z przestępczością; na czele minister

sprawiedliwości jako naczelny prokurator, sieć prokuratur w terenie); Prokuratoria Generalna (1919 ; obsługa prawna skarbu państwa,

instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz zakładów finansowych przez państwo; zastępstwo procesowe przed sądami, wydawanie

opini prawnych organom państwowym; centrala w Warszawie, sieć oddziałów terenowych )

5. państwo a kościół :

konstytucja marcowa - kompromis, odrzucenie modelu rozdziału ale i nie przyznano religii katolickiej pozycji religii państwowej; system powiązania państwa z Kościołem - państwo zwierzchnie prawa nad wszystkimi kościołami, uznanie przez państwo zasad religijnych w sferze swego działania i życia publicznego m. in: sakralny wstęp do konstytucji, religijna forma przysięgi prezydenta, obowiązek nauki religii w szkołach; prymat ustawodastwa państwowego nad prawem wewnętrznym wszystkich kościołów; nie przeprowadzono równouprawnienia wszystkich związków religijnych, ustanowiono system legalizacyjny - podział na wyzania prawnie przez państwo uznane i nie uzane; uznane (prawo do zbiorowego i publicznego odbywania nabożeństw, samodzielne prowadzenie swych spraw wewnętrznych, posiadanie i nabywanie majątku ruchomego i nieruchomego, zarządzania nim i rozporządzania); nie uznane (brak uprawnień, tworzyły zbiorowości religijne istniejące tylko faktycznie, ograniczenie wolności wyznania, uniemożliwienie propagowania zasad swojej wiary i publicznego odbywania praktyk religijnych); wyróżnienie Kościoła katolickiego (odmienny zakres autonomii i tryb regulacji sytuacji prawnej, prawo do zarządzania się własnymi normami wewnętrznymi - prawo kanoniczne; przywileje honorowe - pierwszeństwo w uroczystościach państwowo-religijnych); 10 II 1925 podpisanie konkordatu w Watykanie (Kościół katolicki pełna wolność, swobodna jurysdykcja, zarząd swoimi sprawami i majątkiem; duchowieństwo specjalne przywileje : zwolnienie od służby wojskowej, ochrony karna, prawo nabywania i posiadania majątku ruchomego i nieruchomego; korzyści rządu - uznanie przez Watykan granic politycznych Polski, prawo wnoszenia sprzeciwu wobec kandydatów na stanowiska kościelne)

VII. POLSKA W LATACH II WOJNY SWIATOWEJ :

1. ustrój ziem polskich pod okupacjami :

agresja na Polskę Niemiec i ZSRR ; przegranej kampanii wrześniowa; terytorium polskie pod okupacją obu mocarstw; 23 VIII 1939 - pakt Ribbentrop-Mołotow w Moskwie (pakt o nieagresji; granica wpławów Niemiec i ZSRR - linia Narwi, Wisły i Sanu); 28 IX 1939 - niemiecko-radziecki traktat o granicach i przyjaźni (nowa linia interesów - od Prus E wzdłuż Pissy do Małkini i dalej wzdłuż Bugu i Sanu do Karpat);

- obszar zajęty przez ZSRR - likwidacja polskiej administracji państwowej i samorządowej; władza przejęta przez Zarządy Tymczasowe

pod nadzorem NKWD; 6 X 1939 - głosowanie powszechne; 22 X - wybory (zbojkotowane przez Polaków; wyłonięcie delegatów do

Zgromadzeń Narodowych - ukraińskiego we Lwowie i Białoruskkiego w Białymstoku)31 X - 2 XI 1939 - V Sesja Rady Najwyższej; 2 XI -

uchwała o wcieleniu terenów do Ukraińskiej i Białoruskiej Socjalistycznej Rrepubliki Rad; przeprowadzenie spisu ludności; 29 XI 1939

- dekret Rady Najwyższej (narzucenie obywatelstwa radzieckiego wszystkim osobom na terenach okupowanych); XII - paszportyzacja

(wymiana dokumentów polskich na radzieckie - zrzeczenie się obywatelstwa); od II 1940- VI 1941 - masowe akcje deportacyjne

- obszar zajęty przez Niemców - 8 X 1939 - dekret kanclerza Hitlera (inkorporowanie do Rzeszy : Pomorza, Pozańskiego, Górnego Sląska,

Zagłębia Dąbrowskiego, W powiaty woj, krakowskiego i łądzkiego, okręg ciechanowski i Suwalszczyzna); z ziem tych 2 okręgi Rzeszy :

Gdańsk (Prusy W i Kraj Warty) i prowincja górnośląska; okręgi dzielone na rejencje, te na powiaty miejskie i wiejskie; okręg (namiestnik);

prowincja (nadprezydent)rejencja (prezesi), powiaty miejskie (burmistrzowie), powiaty wiejskie (starostowie); 4 II 1941 - rozporządzenie o

niemieckiej liście narodowej - podział ludności na kilka grup: obywatele polscy narodowości niemieckiej przyznający się do pochodzenie

(Reichsdeutsche - zrównynie w prawach i obowiązkach z obywatelami Niemiec), obywatele polscy niemieckiego pochodzenia z małżeństw

mieszanych , Mazurowie, Kaszubi i Slązzacy (niemiecka przynależność państwowa z możliwością cofnięcia jej, niektóre prawa obyywateli,

podlegali ograniczeniom); obywatele polscy narodowości polskiej (status poddanych Rzeszy), Zydzi i Cyganie (bezzpaństwowcy); 12 X 1939

- dekret Hitlera o uttwprzeniu Generalnego Guberatorstwa - z ziem które nie weszły w skład Rzeszy, pod władzą suwerenną Fuehrera, od

Rzeszy oddzielone granicą celną, dewizowo-walutową i policyjną; posiadało osobowość prawną i własną walutę; podział na 4 dystrykty:

krakowski, rdomski, lubelski i warszawski (1941 - galicja); generalny gubernator (cała administracja wraz z sądownictwem); rząd GG z

sekretarzem stanu (organ doradczy i wykonawczy); 10 pełnomocników ministerstw i urzędów centralnych (reprezentacja władz Rzeszy);

w terenie gubernatorzy dystryktów i starostowie powiatowi i miejscy; uchylono polskie prawo państwowe, administracyjne, finansowe i pracy;

kompetencje ptrawodawcze (kanclerz, oorgany centralne Rzeszy, generalny gubernator, wyższy dowódcy SS i policji); odizolowanie

obywateli polskich żydowskiego pochodzenia - masowa eksterminacja, rozbudowana forma terroru (5,4 mln Polaków, w tym 3 mln Zydów)

2. władze państwowe na emigracji :

17 IX 1939 - opuszczenie terytorium Polski przez prezydenta, naczelnego woodza i ministrów (rozkład polskiej państwowości); internowanie władz polskich w Rumunii; prezydent I.Mościcki desygnował 30 IX 1939 na swgo następcę w. Raczkiewicza; misja utworzenia rządu gen. W. Sikorski; 6 X 1939 - utworzenie rządu; osłabienie pozycji prezydenta kosztem rządu; rząd czołowe miejsce w systemie najwyższch organów władzy państwowej; skład rządu : 4 wicepremierów i ministrów bez teki, 8 ministrów resortowych (spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, spraw wojskowych, skarbu, przemysłu i handlu , informacji, opieki społecznej), prace rządu : polityka zagraniczne, rozbudowanie polskich sił zbrojnych, kontakt z krajem; Rada Narodowa (namiastka parlamentu na emigracji, na podstawie dekretu prezydenta z 9 XII 1939; członkowie mianowani przez prezydenta na wniosek premiera, reprezentowali główne stronnictwa polityczne, 12 - 40 członków; charakter organu doradczego prezydenta i premiera, opiniowanie w sprawach wnoszonych przez rząd, inicjatywa i wnioski ustawodawcze, siedzibą Rady Narodowej była siedziba rządu)

3. państwo podziemne :

władzom na emigracji podlegały w okupowanym kraju instytucje cywilne i organizacje wojskowe tworzzące rozbudowany i specyficzny system organów władzy państwa podziemnego; 13 XI 1939 - Komitet Ministrów dla Spraw Kraju - 2 piony : cywilnopolityczny i wojskowy

- pion cywilny : Krajowa Rada Ministrów (26 VII 1944 - delegat rządu i 3 jego zastępcy; walka z okupantem, sprawne funkcjonowanie

aparatu administracyjno-sądowego), Delegatura (wykonywanie funkcji delegata rządu, skład z resortowych departamentów), pocz. 1940 -

Polityczny Komitet Porozumiewawczy prrzekształcony 21 III 1943 w Krajową Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego (organ

opiniodawczy w stosunku do delegata rządu; reprezentacja interesów większości społeczeństwa, wysuwanie kandydatów na stanowisko

delegata rządu, opiniowanie zmian kadrowych w rządzie londyńskim); 9 I 1944 - Rada Jedności Narodowej (tymczasowy, podziemny

parlament krajowy, odpowiednik emigracyjnej Rady Narodowej);

- pion wojskowy - oparty na podziemnych siłach zbrojnych; genezą sięga założonej na podstawie rozkazu marszałka Rydza-Smigłego

Służby Zwycięstwa Polski; z niej utworzono Związek Walki Zbrojnej przekształcony 14 II 1942 w Armię Krajową (kontynuatorkę

zbrojnych sił państwa polskiego); na czele Armii Krajowej dowódca AK, od 1944 Komendant Sił Zbrojnych w Kraju; organem

dowodzenia Komenda Główna (podział na wydziały wojskowe oraz komórki specjalne : Biuro Informacji i propagandy oraz Kierownictwo

Dywersji)

ujawnienie w IV 1943 zbrodni katyńskiej (wydarzenie wykorzystywane przez Stalina jako pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem londyńskim); budowa konkurencyjnego dla rządu londyńskiego ośrodka władzy w Moskwie; VI 1943 - zjazd konstytucyjnego Związku Patriotów Polskich (utworzenie dyywizji im T. Kościuszki; przygotowania do powołania rządu w postaci Polskiego Komitetu Narodowego); Komuniści w kraju - XI 1943 - deklaracja programowa PPR „o co walczymy“; 31 XII 1943 - powołanie Krajowej Rady Noarodowej; 3 I 1944 - wkroczenie Armii Czerwonej w granice II RP ; III 1944 - rząd ZSRR wyraził zgodę na uznanie KRN za przedstawicielstow narodu polskiego (podporządkowanie jej Związku Patriotów Polskich oraz tworzenie w ZSRR oddziałów wojska polskiego); III 1944 - uzgodnienia moskiewskie (na terenach oswobodzonych od Niemców przystąpiono do organizacji aparatu KRN);

22 VII 194 - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowościowego (organ wykonawczy KRN); władze radzieckie unicestwiły próby podjęcia działalności przez wychodzący z konspiracji aparat cywilny i wojkowy; od powstania wyrszawskiego proces rozkładu struktur polskiego państwa podziemnego; etapy : 19 I 1945 - decyzja o formalnym ozwiązaniu AK; II 1945 - aresztowanie w Pruszkowie 16 przywódców Polski podziemnej; 1 VII 1945 - zaprzestanie działalności Rady Jedności Narodowej; 28 VI 1945 - utworzenie w Moskwie Tymczasowego Rządu Jedości Narodowej; 5 VII 1945 - uznanie TRzJN przez międzynarodowe mocarstwa zachodnie; rząd londyński odsunięty, władza komunistów

VII. POWSTANIE POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ :

1. ustrój państwa w okresie przejściowym ( 1944 - 1947 ) :

do czasu uchwalenia małej konstytucji w II 1947 brak ustawy zasadniczej; specyficzna struktura aparatu państwowego, rozwiązania państwa socjalistycznego koegzystowały z zasadami II RP; unikano sprecyzowania podstaw ideologicznych władzy zacierały wzmianki o Polsce komunistycznej czy socjalistycznej zastępowanych formą państwa ludowo - demokratycznego; istniała legalna opozycja, po jej rozgromieniu umocnienie u steru władzy obozu PPR; odrzucenie pozorów demokratycznych rządów, wcielenie w życie państwa socjalistycznego, w praktyce ustrojowej stosowanie założeń konstytucji marcowej tylko frazesem; zasada iż władza należy do narodu nie miała pokrycia w praktyce, odchodzono również od teorii podziału władzy, wszystkie najważniejsze stanowiska państwowe obsadzane przez członków PPR; przyspieszyła ten proces mała konstytucja i utrwaliła konstytucja z 1952 ; ogólne ramy ustroju społeczno-politycznego wytyczyły : odezwa PPR „o co walczymy“, 31 XI 1943 - Deklaracja KRN, 20 lipca 1944 - powstanie PKWN (organ wykonawczy KRN, skład przedstawiciele PPR i lewicowych PPS, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego); jesień 1944 - Blok Stronnictw Demokratycznych (koalicja PPS, SL i SD);

- 22 lipca 1944 - Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Chełmie Lubelskim - zerwanie z zasadą legitymiumu władzy,

jedynym legalnym źródłem władzy KRN; powołanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (legalna tymczasowa władza

wykonawcza dla kierowania walką wyzwoleńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy państwowości polskiej), podkreślenie iż

KRN i PKWN działają na podstawie jedynie obowiązującej legalnej konstytucji marcowej; deklaracja przeprowadzenia reformy rolnej,

nacjonalizacji przemysłu, reformy ubezpieczeń społecznych i szkolnictwa; trwały sojusz ze ZSRR i Czechosłowacją, skonkretyzowanie

kształtu granicy W i N (granica E linią dobrego sąsiedztwa; 16 VIII 1945 - układ dwustronny - zgodnie z postanowieniami jałtańsko-

poczdamskimi na linii Curzona); Krajowa Rada Narodowa (11 IX 1944 - ustawa o organizacji i zakresie działania rad narodowych -

określono skład, organa i kompetencje KRN; centralna instytucja sprawująca władzą przez PKWN i rady narodowe; najwyższa instytcja w

państwie, nie miała charakteru organu przedstawicielskiego powołanego w drodze wyborów; kompetencje : ustawodastwo, planowanie

działalności gospodarczej, uchwalanie budżetu i planu społeczno-gospodarczego, decyzje w ważnych sprawach politycznych i

międzynarodowych, kontrola organów wykonawczych, nadzór nad radami narodowymi); przewodniczący KRN ( 11 IX 1944 - ustawa KRN

o kompetencji przewodniczącego KRN - wszystkie kompetencje marszałka sejmu , urząd prezydenta opróżniony i jego kompetencje

przejął przewodniczący KRN); Prezydium KRN (skład: przewodniczący KRN, zastępcy, naczelny dowódca Wojska Polskiego; wzorowane

na Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, prawo wykonywania uprawnień KRN pomiędzy posiedzeniami KRN z wyjątkiem ustawodastwa i

kontrolą rad narodowych); rady narodowe (ustawa z 11 IX 1944 - o organizacji i zakresie działania rad narodowych ; instytucje

ustawodawcze i samorządowe, odwzorowywały model państwa radzieckiego, ze względu na protesty odstąpiono od koncepcji rad

narodowych jako organów państwa - kon. 1944; pozbawione możliwości działania, nie posiadały swojej egzekutywy, instytucje

fasadowe); samorząd (dekret PKWN z 23 XI 1944 - restytuowanie samorządów terytorialnych, rady narodowe włączone do samorządu

jako organ uchwałodawczy; organem wykonawczym : wydział wojewódzki z wojewodą, wydział powiatowy ze starostą, zarząd miejski z

prezydentem lub burmistrzem, zarząd gminy z wójtem); PKWN ( ustawa KRN z 21 VII 1944; tymczasowa władza wykonawcza do czasu

utworzenia Rządu Tymczasowego; podporządkowana KRN, komitet wykonawczy KRN; faktycznie większy stopień samodzielności;

uprawnienia : wydawanie dekretów z mocą ustawy z wyjątkiem ratyfikacji umów międzynarodowych); Rząd Tymczasowy (31 XII 1944-

zastąpił PKWN; podporządkowany Prezydium KRN, odpowiedzialność polityczna przed KRN, wydawanie dekretów z mocą ustawy; 28 VI

1945 - przekształcenie w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej; 8 II 1947 - rozwiązanie przez nowy parlament); 6 IX 1944 - dekret

PKWN o reformie rolnej (przejęcie bez odszkodowania ziemi poniemieckich oraz majątków przekraczających 50 ha użytków rolnych,

100 ha ogólnej powierzchni wraz z inwentarzem żywym i martwym; wywłaszczeni mogli otrzymań samodzielne gospodarstwo do 5 ha

poza obrębem powiatu w którym znajdował się wywłaszony majątek); 12 XII 1944 - dekret PKWN (przejęcie na własność państwa lasów

i gruntów o powierzchni 25 ha, likwidacja wielkiej własności i warstwa ziemiańskiej); 3 I 1946 - ustawa o nacjonalizacji podstawowych

gałęzi gospodarki narodowej (nacjonalizacja bez odszkodowań przedsiębiorstw byłej Rzeszy, z odszkodowaniem przedsiębiorstw :

kopalnie , huty, przedsiębiorstwa zatrudniające pow. 50 pracowników na 1 zmianę);

30 VI 1946 - referendum (sfałszowane , 68,2% przeciwko utrzymaniu senatu, likwidacja senatu); wybory do sejmu wyznaczne na 19 I 1947; okres przedwyborczy charakteryzował się szykanami, psychologicznym naciskiem na społeczeństwo, masowymi rrepresjami przeciwko PSL; celem zlikwidowanie oporu społecznego przeciwko nowemu systemowi

2. mała konstytucja z 19 II 1947 :

19 I 1947 - wybory do Sejmu Ustawodawczego (wyniki sfałszowane, większość Blok Demokratyczny); przyspiesznie procesu budowy nowego systemu władzy; 4 II 1947 - zwołanie Sejmu Ustawodawczego; II 1947 - sejm przyjął 3 dokumenty regulujące materie konstytucyjne: 4 II 1947 - ustawa o wyborze prezydenta RP (uregulowanie trybu elekcji, prezydent wybierany przez sejm na 7 lat, 5 II - wybór na prezydenta jedynego kandydata dotychczasowego prezydenta KRN Bolesława Bieruta); ustawa z 10 II 1949 - wprowadznie na wzór radziecki rozbudowanego modelu specjalistycznych ministerst branżowych

- Mała Konstytucja lub Konstytucja Lutowa (19 II) - ustawa konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP; cechy:

tymczasowość i niepełność; do czasu uchwalenia nowej konstytucji; regulowała tylko ustrój i zakres działania naczelnych organów

państwowych, ramowa i elastyczna konstrukcja; zachowanie w praktyce tylko pozornych zasad suwerenności narodu, podziału władzy i

rządów parlamentarnych; model ustroju państwa mieszczący się między klasycznym systemem demokracji parlamentarnej a zasadami

porządku prawnego państwa radzieckiego; oparcie na założeniach konstytucji marcowej, zasadach Manifestu PKWN, ustawodastwie o

radach narodowych i reformach społecznych i ustrojowych; ustawodastwo - Sejm Ustawodawczy, egzekutywa - prezydent, Rada Państwa i

rząd, wymiar sprawiedliwości - niezawisłe sądy; Sejm Ustawodawczy (najwyższy organ państwowy w zakresie ustawodastwa, ustalanie

zasadniczego kierunku polityki państwa, kontrola nad władzą wykonawczą, pociąganie do odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta;

wyeliminowanie hamulców wobec parlamentu : rozwiązywania przed upływem kadencji, weto stanowcze, kontrola zgodności z konstytucją

ustaw); Rząd (dekrety z mocą ustawy na podstawie konkretnego pełnomocnictwa Sejmu, dekrety wymagały zatwierdzenia Rady Państwa i

sejmu); prezydent (władza wykonawcza przez ministrów; akty wymagały kontrasygnaty premiera i ministra; powoływanie i odwoławynie

premiera, odpowiedzialność konstytucyjna; brak odpowiedzilności politycznej i cywilnej; przewodniczący Rady Państwa; Bierut skumulował

w swoim ręku uprawnienia prezydenckie i funkcję przywódcy PPR - zerwanie z zasadą ponadpartyjności głowy państtwa); Rada Państwa

(kontynuacja Prezydium KRN; stały skład : wiryliści z racji sprawowanych funkcji : prezydent jako przewodniczący, marszałek i 3

wicemarszałkowie Sejmu, prezes NIK, naczelny dowódca Wojska Polskiego; kompetencje : inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie

dekretów z mocą ustawy rządu, nadzór nad radami narodowymi, wprowadzanie stanu wyjątkowego i stanu wojennego, podporządkowana

mu NIK); Prezydium Rządu (uchwała rządu z 31 V 1950 - nie opublikowana; skład : premier i wicepremierzy, podsekretarz stanu, niektótrzy

ministrowie; organ sztabowy zastępujący rząd i podejmujący pod przewodnictwem prezydenta wszystkie istotne decyzje w sprawach

należących do kompetencji rządu); konstytucja nie uregulowała ustroju sądownictwa i terenowych organów państwa ; ustawa z 20 lipca

1950 - o nowelizacji prawa o ustroju sądów powszechnych orazz o Prokuraturze RP (likwidacja oragizacji sądownictwa z II RP; sądy

powiatowe i wojewódzkie w miejsce sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych; odrębny pion organów prokuratorskich, powiatowych i

wojewódzkich na czele z prokuratorem nadzorowanym przez Radę Państwa); ustawa z 20 III 1950 o terenowych organach jednolitej

władzy państwowej (zniesienie dualizmu administracji terenowej; likwidacja organów administracji rządowej- wojewodów i starostów i

administracji samorządowej - wydziały wojewódzkie, powiatwe, zarządy miejskie i gminne, burmistrzów, prezydentów i wójtów; ustanowienie

rad narodowych jako jedynych organów władzy państwowej w terenie - oparcie na zasadach ZSRR); 22 II 1947 - odrębna deklaracja

praw i wolności człowieka (nie znałazła się w konstytucji, niższa ranga i znaczenie, nie umniejszyła zakresu swobód obywatelskich w

porównyniu z konstytucją marcową nadając niektórym prawom nową interpretację; poszerzała sferę praw obywatelskich o nowe prawa

socjalne : prawo do pracy i wypoczynku, opiekę nad rodziną oraz matką i dzieckiem; ochronę zdrowia i zdolności do pracy; o zakresie

praw i wolności jednostki decydował ostatecznie nie kontrolowany przez społeczeństwo aparat władzy; tego typu formuły prawne

sankconowały bezprawie epoki stalinowskiej, otwierając przed organami przymusu szerokie możliwości łamania praw i wolności

człowieka pod pretekstem walki z wrogami ludu, demokracji,itp nazwanyym epoką „błędów i wypaczeń“ czy „kultu jednostki“);

- cechy praktyki ustrojowej tego okresu - nadanie konstytucyjnej formule o władzy zwierzchniej narodu charakteru klasowego

(suwerenność w państwie pojmowana nie w kategoriach ogólnonarodowych, ale ograniczona do zwycięskiej klasy robotniczej i jej

sojuszników - postępowych chłopów); zastąpienie zasady podziału władzy zasadą jedności władzy państwowej; likwidacja rządów

parlamentarnych; eliminacja legalnej opozycji, zjednoczenie partii robotnicznych i powstanie PZPR; zastępowanie organów państwowych

w wykonywaniu ich funkcji konstytucyjnych przez ogniwa i instancje PZPR; kumulowanie stanowisk państwowych i partyjnych;

pozbawienie Sejmu roli przypisanej mu w konstytucji (nie wykonywał funkcji kontrolnej, ograniczony w działalności ustawodawczej; nie

ustalał kierunków polityki państwa); 1947-1952 - odchodzenie od koncepcji ustrojowych i instyytucji konstytucji marcowej

zastępowanych wzorowanymi na modelu radzieckim; utrwalenie tych zmian miała przynieść nowa konstytucja państwowa

3. konstytucja z 22 lipca 1952 :

1951 - prace nad projektem; 26 V 1951 - przyjęcie ustawy o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji i na jej podstawie powołanie Komisji Konstytucyjnej pod przewodnictwem Bieruta; I 1952 - projekt konstytucji poddany publicznej dyskusji; 30 IV 1952 - Komisja Konstytucyjna uchwaliła ostateczny projekt i przekazała go do sejmu; 22 lipca 1952 - uchwalenie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; w rzeczywistości udział sejmu i Komisji Konstytucyjnej w tworzeniu konstytucji lipcowej tylko formalny charakter; właściwym autorem projektu kierownictwo partyjne - Biuro Polityczne KC PZPR, decydujący wpływ wywarli Bierut i J. Berman; Komisja Konstytucyjna fasadową instytucją pozorującą demokratyczny tryb opracowania konstytucji

- naczelne zasady ustrojowe - PRL jest państwem demokracji ludowej, suwerenna władza należy do ludu pracującego miast i wsi (zasada

ludowładztwa- dozwalała interpretację która uzasadniała stosowanie różnych ograniczeń w zakresie praw plitycznych, społecznych i

innych wobec warstw które nie mieściły się w pojęciu ludu pracującego miast i wsi); PRL ogranicza, wypiera i likwiduje klasy społeczne

żyjące z wyzysku robotników i chłopów; zasada sojuszu robotniczo-chłopskiego; zasada przedstawicielskiej formy sprrawowania władzy

ludu pracującego, zasada odpowiedzialności przedstawicieli przed wyborcami, zasada praworządności ludowej, zasada współudziału mas

w rządzeniu państwem, koncepcja jednolitości władzy państwowej

- organa władzy - pionowa konstrukcja (w/g zasady centralizmu demokratycznego; zaprzeczenie teorii trójpodziału władzy); sejm

(najwyższy organ władzy państwowej, najwyższy wyraziciel woli ludu pracującego miast i wsi, wybory 4-przymiotnikowe na 4 lata :

powszechne, bezpośrednie, równe i tajne; brak prezydenta - jego prerogatywy jako zwierzchnika władzy wykonawczej przejął sejm; prawo

elekcji i zwierzchnictwo nad rządem, utracił jednak funkcję ustalania zasadniczego kierunku polityki państwa ); Rada Ministrów

(naczelny, wykonawczy i zarządzający organ władzy państwowej); rady narodowe (ustawa z 20 III 1950 o terenowych organach jednolitej

władzy państwowej; wybory 4-przymiotnikowe spośród kandydatów zgłaszanych przez partie; wyrażają wolę ludu pracującego, kierują w

swoim zakresie działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną); prezydia rad narodowych (realizowanie zadań rad narodowych, terenowe

organy wykonawcze i zarządzające); Rada Państwa (faktycznie wysunęła się na pierwszy plan; organ zastępujący i uzupełniający

działalność sejmu i wypełniający funkcje głowy państa; kompetencje : prawo zwoływania sejmu, inicjatywa ustawodawcza, dekrety z mocą

ustawy, powoływanie i odwoływanie ministrów, zwierzchnictwo nad rządem, nadzór rad narodowych, wybór składu Sądu Najwyższego i

prokuratora generalnego; wzorowana na Prezydim Rady Najwyższej ZSRR)

- sądownictwo - ustawa z lipca 1950 o ustroju organów sądowych i prokuratury - zasada wybieralności sędziów, mianowani i odwoływani

przez Radę Państwa, rozpoznawanie i rozstruzyganie spraw w sądach z udziałem ławników ludowych pochodzących z wyboru

- katalog praw i wolności obywatelskich - prawa polityczne (prawo wyborcze, prawo zrzeszania się, prawo zwracania się obywateli do

organów państwowych ze skargami i zażaleniami); prawa socjalne (prawo do pracy i wypoczynku, prawo do ochrony zdrowia oraz do

pomocy w razie choroby lub niezdolności doo pracy, prawo do opieki nad małżeństwem, rodziną i młodzieżą, prawo do własności

indywidualnej i osobistej); prawa kulturalno-oświatowe (prawo do nauki, swobodnych badań naukowych, korzystania ze zdobyczy kultury

i do twórczego udziału w rozwoju kultury narodowej); wolności obywatelskie (nietykalność i bezpieczeństwo osobiste, nienaruszalność

mieszkania, tajemnica korespondencji, nietykalność mienia, wolność słowa i druku, zgromadzeń, wieców, pochodów i manifestacji, sumienia

i wyzania); obowiązki obywateli (przestrzeganie przepisów konstytucji i ustaw, przestrzeganie soocjalistycznej dyscypliny pracy, strzeżenie

i umacnianie własności społecznej, obrona ojczyzny i służba wojskowa)

- praktyka - konstytucja lipcowa zbliżona do konstytucji stalinowskiej w jej znowelizowanym kształcie z III 1951; nowy system władzy

przesłonięty monumentalną fasadą i demokratyczną frazeologią konstytucji, odrzucenie teorii liberalnej (miała służyć elicie rządzącej a

ograniczań społeczeństwo),państwo wartością najwyższą, żadne rzeczywiste środki kontroli społeczeństwa nad aparatem władzy;

- przełom polityczny - VI 1989 - wybory do sejmu i senatu ; 1989-1992 - nowele do konstytucji (zmienienie podstawowych zasad ustroju

państwa); 17 XI 1992 - ustawa konstytucyjna - tzw mała konstytucja (oparta na teorii podziału władzy i przywracająca system rządów

parlamentarnych)

---