Michaił Bachtin, Typy słowa prozatorskiego. Słowo w dziele Dostojewskiego. [w:] Problemy poetyki Dostojewskiego.

Michaił Bachtin zajął się analiza metalingwistyczną, nie lingwistyczną.

• Z punktu widzenia lingwistyki - nie da się dopatrzeć jakichś istotniejszych różnic między homofonicznym a polifonicznym użyciem słowa w literaturze pięknej. Na przykład w wielogłosowej powieści Dostojewskiego występuje znacznie mniejsze zróżnicowanie językowe - na rozmaite style, dialekty regionalne, i środowiskowe, gwary zawodowe itp. (Pisarze homofoniczni - Tołstoj, Pisiemski).

• Lew Tołstoj i inni zarzucali Dostojewskiemu jednostajność języka.

• Im wyższy jest stopień uprzedmiotowienia postaci, tym wyraźniej zostaje zaakcentowany odrębny styl jej mowy.

• Chodzi nie o samą obecność w dziele różnych językowych stylów, ale o to pod jakim kątem dialogowym są one zestrojone albo przeciwstawione.

• Stosunki dialogowe stanowią przedmiot metalingwistyki.

• Lingwistyka zna kompozycyjną formę ”mowy dialogowej”, ale bada te zjawiska czysto lingwistycznie. Dlatego przy badaniu „mowy dialogowej” musi lingwistyka korzystać z danych metalingwistyki.

• Stosunki dialogowe znajdują się poza zasięgiem lingwistyki.

• Język żyje wyłącznie w dialogowym obcowaniu posługujących się nim ludzi: to najwłaściwsza strefa jego istnienia. Całe życie języka, we wszystkich jego dziedzinach (bytowej, zawodowej, naukowej, artystycznej itd.) jest nasycone stosunkami dialogowymi.

• Stosunki dialogowe nie należą do lingwistyki, ale do dziedziny słowa, ponieważ słowo z natury swojej jest dialogowe.

• Stosunków dialogowych nie da się sprowadzić do stosunków logicznych i przedmiotowo-znaczeniowych (chociaż są bez nich niemożliwe) , bo nie posiadają elementu dialogowego, muszą one dopiero utworzyć z siebie samych wypowiedź i znaleźć autora, czyli twórcę danej wypowiedzi.

• Stosunki dialogowe są możliwe nie tylko pomiędzy względnie całymi wypowiedziami, mogą istnieć między pojedynczymi słowami jako reprezentantami cudzej pozycji myślowej. Mogą przenikać wewnątrz wypowiedzi, pojedynczego słowa, jeżeli ścierają się w nim dialogowo dwa głosy.

• Stosunki dialogowe mogą powstawać między jednym a drugim stylem słownym albo dialektem środowiskowym.

• Występuje również stosunek dialogowy wobec własnej wypowiedzi (rozdwojenie autorstwa).

• Stylizacja, parodia, opowieść ustna, dialog (składający się z replik) - należą do metalingwistyki. Słowo jest tu dwukierunkowe, zwrócone ku przedmiotowi mowy, a jednocześnie nastawione na inne słowo - mowę cudzą.

• Przy zwykłym podejściu słowo jest rozpatrywane w granicach monologowego kontekstu jednoosobowej wypowiedzi. Określa się przy tym słowo w odniesieniu do swojego przedmiotu lub do innych słów tegoż kontekstu tejże wypowiedzi.

• Odcień leksykalny słowa, na przykład archaiczny czy regionalny, wskazuje na jakiś inny kontekst, w którego obrębie słowo bytuje normalnie - kiedy jest zindywidualizowany (nawiązuje do jakiejś określonej wypowiedzi) wtedy jest to stylizacja.

• Obok słowa bezpośrednio skierowanego na swój przedmiot (słowo nazywające, informujące, wyrażające, obrazujące) występuje słowo zobrazowane lub uprzedmiotowione. Najbardziej charakterystyczną i rozpowszechnioną odmianą tego typu jest bezpośrednia mowa bohaterów (nie leży na jednej płaszczyźnie z mową autorską, lecz jakby w perspektywicznym oddaleniu od niej).

• Mowa bohaterów nie tylko wyraża swój przedmiot, stanowi przedmiot ukierunkowania jako słowo charakterystyczne.

• Kiedy w kontekście autorskim występuje mowa bezpośrednia, istnieją w obrębie tego kontekstu dwa ośrodki mowy:

• kompleks wysłowienia się autora

• kompleks wysłowienia się bohatera (nie samodzielny)

• Słowo bohatera zorganizowane jest jako słowo cudze, osoby z określonej grupy typologicznej.

• Słowo autora jest zorganizowane w kierunku bezpośredniego znaczenia przedmiotowego.

• Kiedy słowo autorskie jest zorganizowane to wtedy jest to stylizacja - literacka albo stylizowana opowieść ustna.

• Stylistyczna organizacja słowa uprzedmiotowionego (słowa bohatera) podporządkowana jest stylistycznym zadaniom autorskiego kontekstu, którego stanowi obiekt.

• Najwyższa instancja myślowa i stylistyczna - mowa autorska.

• Słowo autorskie nie musi wcale występować w tekście - może je zastępować słowo narratora, w dramaturgii nie ma ono swojego odpowiednika.

• Dramat niemal zawsze buduje się z zobrazowanych złów uprzedmiotowionych.

• Koncepcja autora może być realizowana za pomocą słów cudzych.

• Przykład dialogowego stosunku pomiędzy bezpośrednio znaczącymi słowami w obrębie jednego kontekstu - np. artykuł naukowy.

• Osłabienie lub rozpad kontekstu homofonicznego następuje wtedy, kiedy zderzają się dwie równorzędne, bezpośrednio skierowane na przedmiot wypowiedzi. Dwa słowa równej wagi, dotyczące tegoż tematu, skoro się zetknęły, muszą nieuchronnie się uwzględniać. Dwie wyrażone w słowie myśli nie mogą znaleźć się obok siebie i pozostać obojętne jak martwe przedmioty - muszą wewnętrznie się zetknąć, nawiązać kontakt znaczeń.

• Pełnoznaczne słowo, bezpośrednio skierowane na swój przedmiot, w obrębie danego kontekstu, stanowi najwyższą pozycję myślową.

• Słowo przedmiotowe jest skierowane na swój przedmiot, ale jest również obiektem cudzego autorskiego ukierunkowania.

TYPY SŁOWA W DZIELE LITERACKIM:

1. Słowo bezpośrednie skierowane wprost na swój przedmiot, wyrażające ostateczną pozycję myślową mówiącego.

2. Słowo uprzedmiotowione (słowo przedstawionej postaci)

1. Z przewagą określoności społecznie typowej

2. 
   Z przewagą określoności indywidualnie charakterystycznej

Różne stopnie uprzedmiotowienia

(jednogłosowe - I i II)

3. Słowo nastawione na cudze słowo (dwugłosowe - III)

1. Dwugłosowe słowo jednokierunkowe:

1. stylizacja

2. narracja opowiadacza

3. nieuprzedmiotowione słowo bohatera, który w pewnej mierze jest nosicielem koncepcji autora

4. Icherzählung (narracja w pierwszej osobie)

Przy osłabieniu uprzedmiotowienia słowa te dążą do utożsamienia obu głosów, czyli do pierwszego typu słów

2. Dwugłosowe słowo różnokierunkowe:

1. parodia ze wszystkimi jej odcieniami

2. narracja parodystyczna

3. Icherzählung parodystyczna

4. słowo parodystyczne przedstawionej postaci

5. 
   wszelkie formy przekazu słowa cudzego ze zmienionym akcentem

Przy osłabieniu uprzedmiotowienia i przy aktywizacji cudzej myśli słowa te dialogizują się wewnętrznie i dążą do rozszczepienia się na dwa słowa (dwa głosy) typu pierwszego

3. Typ aktywny (odzwierciedlone słowo cudze)

1. ukryta polemika wewnętrzna

2. autobiografia i spowiedź zabarwione polemicznie

3. wszelkie słowo oglądające się na słowo cudze

4. replika dialogu

5. 
   ukryty dialog

Tu słowo cudze działa z zewnątrz; możliwe są najrozmaitsze relacje względem cudzego słowa oraz różne stopnie jego deformującego wpływu

• Tylko słowo pierwszego typu może zostać obiektem stylizacji. Cudzą koncepcję artystyczno-przedmiotową podporządkowuje stylizacja celom własnym, czyli nowej koncepcji. Uprzedmiotowiona mowa bohatera nigdy nie bywa umowna. Bohater zawsze mówi „na serio”. Ujęcie autorskie nie sięga wewnątrz jego mowy, autor obserwuje ją z zewnątrz.

• Słowo umowne zawsze jest dwugłosowe.

• Stylizacja - pierwotnie bezpośrednie, nieumowne znaczenie służy teraz nowym zdaniom, które od wewnątrz biorą je w posiadanie i przemieniają w umowne.

• Naśladownictwo - nie przemienia danej formy w umowną, bo samo traktuje pierwowzór na serio, przywłaszcza go sobie, bezpośrednio adaptuje cudze słowo.

• Stylizacja może stać się naśladownictwem, jeżeli stylizujący nie wyraźnie zaakcentuje odmienność odtwarzanego stylu od cudzego.

• Narracja opowiadacza (najczęściej jest to postać z ludu - mowa ustna) - może przybrać formę słowa literackiego, może być zastępstwem słowa autorskiego albo opowieści ustnej w znaczeniu ścisłym. Cudzą konwencję słowną wykorzystuje autor jako pozycję niezbędną do snucia opowieści, np. opowiadacze-kronikarze u Dostojewskiego. Autor zachowuje do opowiadacza jako cudzego głosu dystans.

• Icherzählung - narracja w pierwszej osobie, analogiczna do narracji opwiadacza, może być typem słowa jednogłosowego (utożsamienie się ze słowem autorskim) i dwugłosowego.

• Parodia - autor zapożycza słowo cudze, lecz w odróżnieniu od stylizacji, nadaje mu kierunek myślowy wręcz sprzeczny z jego naturalnym.

• Wszystkie możliwe odmiany słowa parodystycznego cechują dążenia różnokierunkowe, w przeciwieństwie do dążeń jednokierunkowych w stylizacji, narracji opowiadacza i itd.

• Do słowa parodystycznego zbliża się słowo ironiczne - słowo wykorzystywane w kierunku sprzecznym z jego naturalną tendencją.

• Wprowadzone do mowy cudze słowo nieuchronnie nasiąka interpretacją i oceną - staje się dwugłosowe - występują zderzenie dwóch interpretacji - stawianego pytania i kwestionowanie słuszności cudzego stwierdzenia.

• Słowo cudze w ukrytej polemice - skierowane na swój przedmiot, jednakże każde twierdzenie dotyczące przedmiotu buduje się w taki sposób, żeby poza swoim znaczeniem służyło do zbijania cudzego słowa na tenże temat, cudzego twierdzenia o tym przedmiocie.

• Typy polemik:

• polemika jawna - słowo skierowane jest bezpośrednio na zbijane słowo cudze jako na swój przedmiot.

• polemika ukryta - słowo jest skierowane na swój przedmiot, który nazywa i wyraża i tylko okólną droga uderza w słowo cudze, na terenie samego przedmiotu (dwugłosowe).

• Każdy styl literacki zawiera w sobie elementy polemiki wewnętrznej. Słowo literackie wyczuwa obok siebie inne słowo albo styl.

• Słowo dialogowe ma bardzo swoistą semantykę. Szczególne zmiany jego struktury wywołuje uwzględnienie kontrsłowa (Gegenrede), co czyni je wewnętrznie wydarzeniowym, rzucając na jego przedmiot nowe aspekty.

• Zjawisko ukrytej dialogowości - zajmuje istotne miejsce w dziele Dostojewskiego.

• Jedną z najistotniejszych cech prozy literackiej jest możność użycia w jednym utworze słów należących do różnych typów z zachowaniem całej ich wyrazistości, bez sprowadzenia ich do wspólnego mianownika.

• Klasycyzm operuje słowem-rzeczą. Wyrosła na gruncie klasycyzmu stylistyka - ignoruje przemiany, którym ulega słowo w toku przejścia z jednej konkretnej wypowiedzi do drugiej, w procesie wzajemnego uwzględniania tych wypowiedzi.

• Romantyzm przyniósł ze sobą bezpośrednie pełnoznaczne słowo bez żadnego wpadania w umowność. Upodobał sobie szczególnie słowo autorskie.

• Stylistyka powinna się opierać nie tylko, a właściwie nie tyle na lingwistyce, co na metalingwistyce, która bada słowo nie w systemie języka, nie w „tekście” oderwanym od dialogowego kontaktu, lecz właśnie w samej strefie obcowania dialogowego, tj. tam, gdzie słowo żyje swym autentycznym życiem.

UTWORY DOSTOJEWSKIEGO

• Niezwykła różnorodność typów i odmian słowa.

• Dominuje różnokierunkowe słowo dwugłosowe.

• Występowanie zdialogizowanego słowa cudzego: ukryta polemika, polemicznie zabarwiona spowiedź, ukryty dialog.

• Prawie nie figurują słowa uprzedmiotowione.

• Mowa bohaterów organizowana w sposób uniemożliwiający uprzedmiotowienie.

• Przejścia od parodii do polemiki, od polemiki do ukrytego dialogu do wystylizowanej, ściszonej mowy w duchu żywotów świętych, od niej do opowieści parodystycznej, aż do otwartego dialogu.

• Oryginalność Dostojewskiego - swoiste rozmieszczenie typów słownych i ich odmian wśród głównych elementów kompozycyjnych utworu.

• Wielość głosów nie ulega redukcji, musi ona dominować aż do końca w jego powieści.

• Olbrzymia waga słowa cudzego.

---