2090

1. Wstęp
Zarówno w aktach prawnych, jak i w wielu publikacjach najczęściej podejmowanym tematem dotyczącym obowiązków osób funkcyjnych są obowiązki pracodawców w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Samo stwierdzenie w art. 207 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) - dalej k.p., że pracodawca jest odpowiedzialny za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, odsuwa na dalszy plan inne osoby funkcyjne, w tym również osoby kierujące pracownikami (kierowników działów, brygadzistów, mistrzów itp.) w kwestii dotyczącej obowiązków, jak i odpowiedzialności w zakresie bhp. Należy mieć świadomość, że sam pracodawca nie podoła ogromowi obowiązków nałożonych na niego przez k.p. i akty wykonawcze. Uwzględnić przy tym należy fakt, że przepisy stanowione w okresie transformacji ustrojowej aż do dzisiaj, w aspekcie zgodności z przepisami Unii Europejskiej, są bardzo ogólne. Ten stopień ogólności zmusza pracodawcę do tworzenia wewnętrznych uregulowań w zakładzie pracy dotyczących zagadnień bezpieczeństwa i higieny pracy. Najnowszym przykładem (obowiązująca od dnia 18 stycznia 2009 r. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy, Dz. U. Nr 223, poz. 1460) jest choćby sprawa wykonywania prac przez co najmniej dwie osoby. Nowe regulacje k.p. uchyliły rozporządzenie w tej sprawie, przerzucając odpowiedzialność za powyższe na pracodawcę. Ale już wcześniej w codziennej działalności pracodawca był zobowiązany wydawać instrukcje i wskazówki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy. To oznaczało i dalej oznacza, że pracodawca tworzy wewnętrzne uregulowania, opierając się na zasadach bhp, które ujęte są w różnego rodzaju instrukcjach, zarządzeniach lub ocenie ryzyka zawodowego.
Kto pomaga pracodawcy w realizacji postanowień aktów prawnych dotyczących bhp? Na ile zaangażowane są w ten problem osoby kierujące pracownikami? Czy na osoby kierujące pracownikami nałożono obowiązki w zakresie bhp? Czy osoby kierujące pracownikami ponoszą odpowiedzialność za stan bhp? Jakie są relacje pracowników służby bhp z kadrą kierowniczą?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami pracownicy służby bhp podlegają bezpośrednio pracodawcy i nie mogą być obarczani dodatkowymi obowiązkami, a ich zakres działania określony jest w rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 109, poz. 704 z późn. zm.)

Prowadząc zajęcia z pracodawcami i osobami kierującymi pracownikami, niejednokrotnie podejmuję dyskusję z uczestnikami szkolenia, jak oni rozumieją swoje powinności względem odpowiedzialności za stan bhp, jakie są ich obowiązki lub jak w praktyce są one realizowane. Okazuje się, że wiedza na te tematy jest bardzo różna, a najczęściej fragmentaryczna. Tam, gdzie wdrożono zintegrowany system zarządzania przedsiębiorstwem lub system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, w którym kierownicy czynnie uczestniczą w realizacji postanowień tego systemu oraz obowiązujących przepisów, wiedza jest największa. Kierownicy komórek organizacyjnych w wielu dużych zakładach pracy dopiero podczas zajęć dowiadują się o wielu sprawach wynikających z przepisów bhp. Wydaje się, że najsłabiej wiedzę tą mają przyswojoną osoby kierujące pracownikami w zakładach pracy o charakterze administracyjno-biurowym. Podobnie sprawa wygląda w grupie najmniejszych zakładów pracy, w których osobą kierująca jest sam pracodawca. Przykładowo wielu z nich twierdzi, że wszelkie działania w obszarze szeroko pojętego bezpieczeństwa, w tym wszystkie szkolenia z dziedziny bhp (nawet i instruktaż stanowiskowy) powinien prowadzić pracownik służby bhp.

Nie powinny być tym osobom obce przepisy i reguły postępowania z tego zakresu, choćby z tego powodu, że osoba kierująca pracownikami ma obowiązek prowadzić instruktaż stanowiskowy z przyjętym do pracy pracownikiem. Ażeby dobrze go przeprowadzić osoba ta musi mieć wiedzę wynikającą z k.p., przepisów dotyczących szkoleń bhp, powinna znać treść instrukcji bhp oraz ocenę ryzyka zawodowego, a instruktaż prowadzić w oparciu o szczegółowy program szkolenia stanowiskowego dla poszczególnych grup stanowisk. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Jedną z nich - najistotniejszą - jest zbyt niska świadomość części pracodawców, jak i osób kierujących pracownikami, że bezpieczeństwo jest integralną częścią polityki przedsiębiorstwa, że każdy pracownik ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, a ich zapewnienie stanowi fundamentalną zasadę wynikająca z przepisów k.p.

2. Obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy
Obowiązki w zakresie bhp nałożone na osoby kierujące pracownikami zostały sprecyzowane w art. 212 k.p. Osoba kierująca pracownikami jest obowiązana:
1) organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy;
2) dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem;
3) organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy;
4) dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem;
5) egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
6) zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.

Z przedstawionych obowiązków wynika, że osoba kierująca pracownikami powinna być organizatorem pracy dla swoich podwładnych. Zobowiązana jest stworzyć odpowiednie warunki do pracy w oparciu o obowiązujące przepisy i zasady bhp. Warto zauważyć, że w przepisach k.p. nierozdzielnie występują dwie kategorie prawne, a mianowicie przepisy i zasady bhp. Jeżeli znalazły one swoje miejsce w przepisach k.p., oznacza to, że ich zastosowanie i przestrzeganie jest obowiązkiem.

W różnych publikacjach często zwracamy uwagę na definicje bezpieczeństwa i higieny pracy. Brzmi ona następująco: „Stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony życia i zdrowia przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy”. W definicji tej, mówiąc o stanie warunków pracy i jej organizacji, wchodzimy w obszar działalności po części pracodawcy, a nade wszystko osoby kierującej pracownikami. Wskazuje ona, że sprawy bhp powinny być skoncentrowane w dziale, wydziale, komórce organizacyjnej. Chociaż z treści art. 207 § 1 k.p. wynika, że pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, to kierownik jest organizatorem pracy i odpowiada za stworzenie takich warunków pracy w swojej komórce organizacyjnej, w której stan bezpieczeństwa i higieny pracy jest na najwyższym możliwym poziomie. W definicji wymieniono również samego pracownika, a konkretnie - zachowania pracowników. Określenie „zachowania pracowników” pojawia się zazwyczaj w przepisach Unii Europejskiej i powinno być rozumiane bardzo szeroko, przede wszystkim jako bezpieczne wykonywanie pracy.

W sukurs pracownikowi przychodzi przepis art. 210 k.p. stanowiący, że w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Dalej przepis wskazuje, że gdy powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Odnosi się to również do pracy wymagającej od pracownika szczególnej sprawności psychofizycznej.
Przepisy dotyczące bezpieczeństwa w obszarze działań kierownika i pracownika wzajemnie się przenikają. Przykładem tego może być także przepis art. 211 pkt 6 k.p., w którym określone są obowiązki pracowników, w tym obowiązek niezwłocznego zawiadomienia przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzeżenia współpracowników, a także innych osób znajdujących się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie.

Właściwa organizacja pracy i zrozumienie zarówno obowiązków, jak i odpowiedzialności na tych dwóch poziomach (kierownik - pracownik) powinny zapewnić odpowiedni poziom ochrony zdrowia i życia każdego pracownika, w tym i kierownictwa zakładu pracy. Wiadomo, że ochrona zdrowia i życia pracowników odnosi się do kwestii wypadków i chorób zawodowych. Liczbą i ciężkością wypadków i chorób zawodowych mierzymy w pierwszej kolejności stan bezpieczeństwa i higieny pracy. W definicji bhp znajdujemy jeszcze uwagę o zagrożeniach występujących w środowisku pracy. Powinny być one wyszczególnione w ocenie ryzyka zawodowego, która jest pomocna, a nawet niezbędna kierownikowi w prowadzeniu instruktażu stanowiskowego.
Kierownik jest organizatorem pracy podwładnego i odpowiada za właściwe warunki jego pracy. Jeżeli występujące zagrożenie nie pozwala pracownikowi realizować obowiązku pracowniczego, to właśnie przełożony (kierownik, mistrz, brygadzista) powinien doprowadzić stanowisko pracy do stanu bezpieczeństwa. Kierownik powinien więc monitorować stan bezpieczeństwa i higieny pracy w swojej komórce organizacyjnej i podejmować odpowiednie przedsięwzięcia w celu utrzymania stanu bhp na możliwie najwyższym poziomie. Potwierdzenie takiego stanu rzeczy znajdujemy w kilku wykonawczych aktach prawnych.

A. Zgodnie z § 40 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) - dalej r.b.h.p., pracodawca jest obowiązany zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich usuwania. Przepis § 40 ust. 2 r.b.h.p. przewiduje zaś, że w razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników, osoba kierująca pracownikami jest obowiązana do niezwłocznego wstrzymania prac i podjęcia działań w celu usunięcia tego zagrożenia. W § 83 ust. 1 r.b.h.p. określono, że przed rozpoczęciem robót, o których mowa w § 82, pracodawca, u którego mają być prowadzone roboty, i osoba kierująca robotami powinni ustalić w podpisanym protokole szczegółowe warunki bezpieczeństwa i higieny pracy, z podziałem obowiązków w tym zakresie.

B. Zgodnie z § 4 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz. U. Nr 47, poz. 401) uczestnicy procesu budowlanego współdziałają ze sobą w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w procesie przygotowania i realizacji budowy. Bezpośredni nadzór nad bezpieczeństwem i higiena pracy na stanowiskach pracy sprawują odpowiednio kierownik robót oraz mistrz budowlany, stosownie do zakresu obowiązków.

C. Według § 6 ust. 1 rozporządzenia Ministrów Komunikacji oraz Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 10 lutego 1977 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu robót drogowych i mostowych (Dz. U. Nr 7, poz. 30) osoby kierownictwa i nadzoru obowiązane są kontrolować każde stanowisko pracy i instruować pracowników o zasadach bezpiecznego wykonywania robót. Kierownik zakładu pracy oraz kierownicy komórek organizacyjnych, majstrowie i brygadziści obowiązani są w szczególności:
1) organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy,
2) zapewnić pracownikom odzież ochronną i sprzęt ochrony osobistej oraz dopilnować, aby środki te były stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem,
3) zapewnić bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego,
4) zapewnić przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

D. W myśl § 20 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 19 maja 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac podwodnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1210) - dalej r.w.p.p. bezpośredni nadzór nad wykonywaniem prac podwodnych sprawuje kierownik. Kierownik w przypadku stwierdzenia u nurka objawów choroby podejmuje decyzję o niedopuszczeniu go do wykonywania prac podwodnych lub o przerwaniu pracy i wynurzeniu na powierzchnię. Kierownik w dzienniku prac podwodnych dokonuje zapisów o przyczynach przerwania wykonywania prac podwodnych. Przepis § 25 r.w.p.p. wskazuje, że kierownik przed rozpoczęciem prac podwodnych sporządza plan prac podwodnych.

Kierownik wydaje polecenie zejścia pod powierzchnię wody po przeprowadzeniu zanurzenia kontrolnego i otrzymaniu od każdego nurka potwierdzenia o prawidłowości działania sprzętu nurkowego, przekazanego systemem łączności telefonicznej albo bezprzewodowej. Niedopuszczalne jest wydanie polecenia zejścia pod powierzchnię wody bez przeprowadzenia zanurzenia kontrolnego. Kierownik odnotowuje w dzienniku prac podwodnych datę, czas i wynik przeprowadzonych zanurzeń kontrolnych.

Zgodnie z § 31 r.w.p.p. kierownik kontroluje szybkość zanurzania nurków i dzwonu nurkowego; odnotowuje w dzienniku prac podwodnych moment wejścia każdego nurka pod powierzchnię wody i kontroluje czas jego pobytu pod powierzchnią wody; nie dopuszcza do przekraczania czasu pobytu nurków pod powierzchnią wody ustalonego w planie prac podwodnych. Przez cały czas pobytu pod powierzchnią wody nurek jest obowiązany wykonywać polecenia kierownika. Każde polecenie kierownika albo skierowane do ekipy żądanie nurka o wykonanie określonej czynności przed wykonaniem powinno zostać powtórzone. Kierownik przechowuje przez okres 24 godzin zapisany przez urządzenia rejestrujące przebieg łączności z nurkiem pozostającym pod powierzchnią wody.

W przepisach art. 212 k.p. określono, że osoba kierująca pracownikami powinna egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracownik w ramach odpowiedzialności porządkowej może być ukarany karą upomnienia, nagany bądź karą pieniężną. Kary te może nakładać pracodawca, kierownikowi pozostaje zatem możliwość wnioskowania do pracodawcy zastosowanie kary wobec nieodpowiedzialnego pracownika. Przed kierownikiem stoi trudne zadanie w obszarze egzekucji przestrzegania przepisów oraz zasad bhp. Oddziaływanie na zachowanie pracownika to nie tylko kary. Przełożony - kierownik poprzez swoje poprawne działania, postawę, sprawiedliwe rozstrzyganie spraw, wreszcie okazywaną pomoc podwładnym może osiągnąć więcej niż niejedna nałożona kara. Kierownik powinien być wzorem do naśladowania przez podwładnych. Bardzo istotnym obowiązkiem kierownika jest organizowanie, przygotowywanie i prowadzenie prac, uwzględniających zabezpieczenie pracowników przed wypadkami, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy. Kierownik (mistrz, brygadzista) może dopuścić do pracy pracowników, którzy znają przepisy i zasady bhp, niezbędne do prawidłowego i bezpiecznego wykonania określonej pracy. Oznacza to, że każdy kierownik powinien bardzo dobrze znać te zasady i przepisy bhp, a także samemu przestrzegać ich w codziennej działalności. Ponadto kierownik powinien doskonalić swój warsztat pracy, w tym doskonalić umiejętności skutecznego przekazywania określonej wiedzy swoim podwładnym. Obowiązek ten kierownik realizuje poprzez prowadzenie codziennego nadzoru nad pracą wykonywaną przez podwładnych. Nie należy zapominać, że przekazywanie wiedzy podwładnym zaczyna się od momentu przyjęcia pracownika do zakładu pracy (zespołu pracowniczego).

3. Instruktaż stanowiskowy
Zgodnie z § 11 ust. 5 rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860 z późn. zm.) - dalej r.s.b.h.p. instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego.

Zgodnie z § 9 ust. 2 r.s.b.h.p. instruktaż stanowiskowy powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach pracy i RYZYKIEM ZAWODOWYM związanym z wykonywana pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami, jakie mogą powodować te czynniki, oraz metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tych stanowiskach. Kierownik uczy swoich pracowników bezpiecznych zachowań. Aby poprawnie nauczać, sam musi posiadać odpowiednią wiedzę i znać założenia określone w przepisach r.s.b.h.p. w zakresie metod prowadzenia instruktażu.

Przypomnijmy zatem kilka wskazówek przydatnych kierownikom do organizacji i prowadzenia instruktażu stanowiskowego. Przepisy precyzują, że instruktaż stanowiskowy przeprowadza się przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku:
- pracownika zatrudnianego na stanowisku robotniczym oraz innym, na którym występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych;
- pracownika przenoszonego na inne stanowisko;
- ucznia odbywającego praktyczną naukę zawodu oraz studenta odbywającego praktykę studencką.

Pracownik wykonujący pracę na kilku stanowiskach pracy powinien odbyć instruktaż stanowiskowy na każdym z tych stanowisk. W przypadku wprowadzenia na stanowisku zmian warunków techniczno-organizacyjnych, w szczególności zmian procesu technologicznego, zmian organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń, pracownik zatrudniony na tym stanowisku odbywa instruktaż stanowiskowy przygotowujący go do bezpiecznego wykonywania pracy w zmienionych warunkach. Tematyka i czas trwania instruktażu stanowiskowego powinny być uzależnione od rodzaju i zakresu wprowadzonych na stanowisku zmian.
Czas trwania instruktażu stanowiskowego powinien być uzależniony od przygotowania zawodowego pracownika, dotychczasowego stażu pracy oraz rodzaju pracy i zagrożeń występujących na stanowisku pracy, na którym pracownik ma być zatrudniony. Dla stanowisk robotniczych instruktaż stanowiskowy powinien trwać nie krócej niż 8 godzin lekcyjnych. Należy uświadomić sobie, że instruktaż stanowiskowy kończymy, kiedy pracownik nabędzie odpowiednie umiejętności do wykonywania pracy. Oznacza to, że może on trwać dłużej niż 8 godzin, ale powinien być zakończony przed rozpoczęciem pracy przez pracownika.

Instruktaż stanowiskowy kończy się sprawdzianem wiedzy i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, stanowiącym podstawę dopuszczenia pracownika do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Odbycie instruktażu ogólnego oraz instruktażu stanowiskowego pracownik potwierdza na piśmie w karcie szkolenia wstępnego, która jest przechowywana w aktach osobowych pracownika.
Załacznik do r.s.b.h.p., precyzuje organizację prowadzenia instruktażu, uczestników, wskazuje cele oraz etapy, według których powinien być ten instruktaż prowadzony. Celem szkolenia jest uzyskanie przez pracownika:
a) informacji o czynnikach środowiska pracy występujących na danym stanowisku pracy i w jego bezpośrednim otoczeniu oraz o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą;
b) wiedzy i umiejętności dotyczących sposobów ochrony przed zagrożeniami wypadkowymi i zagrożeniami dla zdrowia w warunkach normalnej pracy i w warunkach awaryjnych;
c) wiedzy i praktycznych umiejętności z zakresu bezpiecznego wykonywania powierzonej pracy.

Uczestnikami szkolenia są pracownicy nowo zatrudnieni na stanowiskach robotniczych i innych, na których występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych, dla pracowników przenoszonych na takie stanowiska oraz w przypadku zmiany warunków techniczno-organizacyjnych, tj. w razie zmiany procesu technologicznego, zmiany organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń. Szkolenie jest przeznaczone również dla studentów odbywających praktyki studenckie oraz uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu.
Szkolenie powinno być prowadzone w formie instruktażu, na stanowisku pracy, na którym będzie zatrudniony instruowany pracownik, na podstawie szczegółowego programu opracowanego przez organizatora szkolenia ( PRACODAWCĘ) i być podzielone na następujące etapy:
a) rozmowę wstępną instruktora z instruowanym pracownikiem;
b) pokaz i objaśnienie przez instruktora całego procesu pracy, który ma być realizowany przez pracownika;
c) próbne wykonywanie procesu pracy przez pracownika przy korygowaniu przez instruktora sposobów wykonywania pracy;
d) samodzielną pracę instruowanego pracownika pod nadzorem instruktora;
e) sprawdzenie i ocenę przez instruktora sposobu wykonywania pracy przez pracownika.

Sposób realizacji szkolenia i czas trwania poszczególnych jego części powinny być dostosowane do przygotowania zawodowego i dotychczasowego stażu pracy pracownika oraz zagrożeń występujących przy przewidzianej do wykonywania przez niego pracy. Korzystając z ramowego programu szkolenia, kierownik jest obowiązany opracować szczegółowy program szkolenia i według niego prowadzić instruktaż. Przepis § 5 r.s.b.h.p. zobowiązuje pracodawcę organizującego i prowadzącego szkolenie do zapewnienia:
1) programów poszczególnych rodzajów szkolenia opracowanych dla określonych grup stanowisk;
2) programów szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu - w przypadku prowadzenia takiego szkolenia.

Programy szczegółowe powinny byc opracowane dla poszczególnych rodzajów stanowisk (kierowca, spawacz, lakiernik, magazynier itp.). Przepis stanowi również, że w razie wykonywania pracy na terenie zakładu pracy pracodawcy przez pracownika innego pracodawcy, pracodawca zapewnia poinformowanie tego pracownika o zagrożeniach dla bezpieczeństwa i zdrowia podczas pracy na tym terenie. Uzyskanie tych informacji pracownik potwierdza podpisem. Instruktaż ogólny BHP przeprowadzany jest przez Inspektorów służby bhp.
Kierownik powinien umieć również opracować instrukcję bhp i wskazówki dla stanowiska roboczego z zakresu bhp w ścisłym powiązaniu z organizacyjno-technologicznymi zasadmi pracy na danym stanowisku. Pracę tę powinien wykonywać w ścisłym powiązaniu z pracownikami służby bhp.

4. Instrukcja bhp
O obowiązku wdrożenia i udostępniania instrukcji bhp informuje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) - dalej r.b.h.p. W § 41 r.b.h.p. stwierdza się, że pracodawca jest obowiązany udostępnić pracownikom, do stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące:
- stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami zdrowia pracowników;
- obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych;
- postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i niebezpiecznymi;
- udzielania pierwszej pomocy.

Instrukcje te powinny w sposób zrozumiały dla pracowników wskazywać czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem danej pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy, czynności do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników. Instrukcje dotyczące prac związanych ze stosowaniem niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych powinny uwzględniać informacje zawarte w kartach charakterystyki tych substancji i preparatów.

Biorąc pod uwagę § 41 r.b.h.p., w instrukcji bhp (w zależności od potrzeb) można wykorzystać dodatkowe informacje, które wzbogacą jej treść przy zachowaniu wymogów określonych w przepisie. Instrukcja może składać się z następujących elementów:
1) uwagi (informacje) ogólne (np. wyjaśnienie definicji pojęć użytych w treści instrukcji, kto jest upoważniony do obsługi urządzenia, informacje dotyczące badań profilaktycznych, szkoleń bhp lub kwalifikacji zawodowych, uwagi dotyczące odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej);
2) podstawowe warunki bezpiecznej pracy (informacje dotyczące organizacji stanowiska pracy z punktu widzenia bezpieczeństwa, np. w zakresie wyznaczania i utrzymania dróg transportowych, zabezpieczenia urządzeń ciśnieniowych przed gromadzeniem się ładunków elektrostatycznych itp.);
3) czynności przed rozpoczęciem pracy (np. w zakresie kontroli stanu technicznego urządzenia lub przygotowania materiału do obróbki);
4) czynności podczas pracy (takie, których wykonywanie czy przestrzeganie zapewnia faktyczne bezpieczeństwo pracy, np. używanie sprawnych technicznie narzędzi pracy);
5) czynności zabronione (np. przy eksploatacji wózków jezdniowych podnośnikowych zabrania się operatorowi podnoszenia innych osób na widłach wózka);
6) czynności po zakończeniu pracy (np. informacje o uporządkowaniu stanowiska pracy);
7) uwagi końcowe, postępowanie w sytuacjach awaryjnych (np. jakie postępowanie obowiązuje, jeśli nastąpi wypadek na stanowisku pracy, sposób przekazania stanowiska następcy przy pracy zmianowej).

Do podstawowych obowiązków kierowników należy również systematyczna ocena poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz postaw (zachowań) pracowniczych. Ocena taka powinna być przeprowadzona m.in. na podstawie badań okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz zdarzeń potencjalnie wypadkowych. Chociaż sam kierownik nie uczestniczy w postępowaniu powypadkowym, informacje takie otrzymuje z dokumentacji powypadkowej. Oceny dokonuje także na podstawie analizy zachorowalności na choroby zawodowe i inne schorzenia związane z warunkami pracy. Temu celowi służą przeglądy (kontrole) warunków pracy. Kierownik obowiązany jest stosować różnorodne środki (techniczne, organizacyjne, medyczne), zapobiegające oddziaływaniu czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych na pracownika. Może to być:
- zastosowanie nowoczesnych środków technicznych (wentylacja, klimatyzacja, hermetyzacja);
- zmiana używanych substancji na mniej trującą lub nie trująca;
- rozwiązania organizacyjne, ograniczające wpływ szkodliwości na pracownika (okresowe przenoszenia pracowników do innych prac);
- prowadzenie badań i pomiarów czynników środowiska pracy;
- zapewnienie kontroli medycznej w ramach profilaktycznej opieki lekarskiej.

Kolejny obowiązek kierownika to dbałość o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem. Fundamentalną zasadą zapisaną w k.p. jest, że zakład pracy, tzn. pracodawca, kierownicy, pracownicy różnych służb, mistrzowie, brygadziści, pracownicy służby bhp są obowiązani zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Realizacja tego obowiązku to nieodłączny element bieżącej działalności zakładu pracy, opartej na wykorzystaniu doświadczeń oraz osiągnięć nauki i techniki. Na każdym kierowniku organizującym pracę ciąży obowiązek utrzymania pomieszczeń pracy, budynków, terenów i związanych z nimi urządzeń i instalacji w stanie zapewniającym zatrudnionym pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.

5. Zagadnienie środków ochrony zbiorowej
Rozważając problematykę ochron zbiorowych należy wiedzieć, że obowiązek ich stosowania jest zapisany w wielu różnych aktach prawnych. Oto niektóre z nich:
1. Przepis art. 207 k.p. wskazuje na obowiązek pracodawcy w zakresie ochrony zdrowia i życia pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, przy wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
2. W art. 211 k.p. został nałożony na pracownika obowiązek stosowania środków ochrony zbiorowej, a także używania przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem
3. W art. 212 k.p. ustawodawca nakłada na osoby kierujące pracownikami obowiązek, polegający na dbaniu o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy oraz wyposażenia technicznego, a także sprawność środków ochrony zbiorowej i stosowanie ich zgodnie z przeznaczeniem.
4. Zgodnie z r.b.h.p. jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie oraz bezpieczeństwo pracowników, natomiast w sytuacji gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania tych rozwiązań nie jest wystarczające, pracodawca musi zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń.

6. Sankcje
Treść art. 283 § 1 k.p. potwierdza, że osoba kierująca pracownikami spełnia w zakładzie pracy bardzo ważną rolę, gdyż z racji odpowiedzialności za stan bezpieczeństwa i higieny pracy sytuuje go na równi z pracodawcą. Przepis ten, stanowi że kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30.000 zł.

Tej samej karze podlega, kto:
1) wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie 30 dni właściwego okręgowego inspektora pracy i właściwego państwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju, zakresie prowadzonej działalności, jak również o zmianie miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności oraz o zmianie technologii, jeżeli zmiana technologii może powodować zwiększenie zagrożenia dla zdrowia pracowników;
2) wbrew obowiązkowi nie zapewnia, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego albo jego części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, pozytywnie zaopiniowanych przez uprawnionych rzeczoznawców;
3) wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności;
4) wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności;
5) wbrew obowiązkowi stosuje:
a) materiały i procesy technologiczne bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych,
b) substancje i preparaty chemiczne nieoznakowane w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację,
c) niebezpieczne substancje i niebezpieczne preparaty chemiczne nieposiadające kart charakterystyki tych substancji, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem;
6) wbrew obowiązkowi nie zawiadamia właściwego okręgowego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy, nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę, nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, albo przedstawia niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób;
7) nie wykonuje w wyznaczonym terminie podlegającego wykonaniu nakazu organu Państwowej Inspekcji Pracy;
8) utrudnia działalność organu Państwowej Inspekcji Pracy, w szczególności uniemożliwia prowadzenie wizytacji zakładu pracy lub nie udziela informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań;
9) bez zezwolenia właściwego inspektora pracy dopuszcza do wykonywania pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku życia.
Problematykę odpowiedzialności podejmuje również art. 220 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.), który stanowi że kto, będąc odpowiedzialnym za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli działa nieumyślnie, podlega karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Nie podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

7. Podsumowanie
Zgodnie z przytoczonymi przepisami na pracodawcach i organizatorach pracy, czyli osobach kierujących pracownikami spoczywa odpowiedzialność za tworzenie takich warunków pracy w zakładzie, które w pełni zabezpieczyłyby pracowników przed wypadkami, chorobami zawodowymi i innymi schorzeniami, wywołanymi warunkami środowiska pracy. Aby sprostać temu zadaniu, kierownik komórki organizacyjnej powinien dobrze znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, stosować je w praktyce i przekazywać tę wiedzę i umiejętności pracownikom i innym osobom uczestniczącym w procesie pracy. Powinien to robić w ramach codziennego nadzoru, jak i podczas prowadzonych szkoleń bhp. Zadanie to jest realizowane w zmieniających się warunkach ekonomicznych i społecznych. Pracodawcy i osoby kierujące pracownikami, aby osiągnąć cele produkcyjne, muszą poszukiwać takich rozwiązań organizacyjnych, które umożliwiają jego osiągnięcie przy jednoczesnym uwzględnieniu konieczności ochrony zdrowia i życia człowieka, a także warunków środowiska. Kadra kierownicza w zakładach pracy powinna traktować z należytą uwagą i troską problemy bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia jak własne, aby żyć i pracować w stanie spokoju i pewności, w warunkach skutecznej ochrony przed zagrożeniami.