Struktura w rodzinie
Wielkość rodziny:
- rodzina wielodzietna:
styl wychowania autokratyczny,
wyraźny podział funkcji i obowiązków między dziećmi, przy czy starsze niekiedy przyjmują pewne funkcje wychowawcze i opiekuńcze rodziców, zajmując się młodszy rodzeństwem;
szybsze przystosowanie dzieci do zmiennych warunków życia i do sytuacji trudnych,
lepsze warunki do rozwoju samodzielności, umiejętności współdziałania i współpracy,
- rodziny małe:
rodzice, poświęcają wiele czasu wychowaniu dziecka, jeżeli jednak obydwoje pracują zawodowo, to mają często problem z zapewnieniem mu opieki,
styl wychowania bywa często liberalny
postawa matek - nadmiernie ochraniająca - bywa często przyczyną trudności dziecka w przystosowaniu się do grupy społecznej i zaburzeń emocjonalnych
Struktura rodziny a pozycja dziecka
- pozycja dziecka w rodzinie zależy od kolejności jego urodzin, od płci, wieku oraz od wielu innych czynników,
- nie ma powszechnie idealnej pozycji dziecka w rodzinie, która sprzyjała by osiągnięcia najbardziej korzystnych efektów wychowawczych
- wyniki badań empirycznych wykryły niejednoznaczne zależności między pozycją dziecka w rodzinie a jego zachowaniem się, przystosowaniem społecznym a kierunkiem rozwoju pewnych jego postaw i skłonności. Oto niektóre z tendencji (Alfred Adlera):
dziecko najstarsze , uprzywilejowane jako pierworodne, ponosi z tego powodu wiele ciężarów. Najpierw jako pierwsze doświadcza nadmiernej opiekuńczości, jest ofiarą barku ich doświadczenia. Po przyjściu na świat drugiego dziecka schodzi na plan dalszy, co może stać się przyczyną frustracji i zaburzeń emocjonalnych. Inne obserwowane u tych dzieci cechy to skłonność do pesymizmu, poczucie niepewności i małej wartości własnej, niepokój a zwłaszcza lęk przed kompromitacją, poczucie odpowiedzialności, agresywność, skłonności do dominowania, przejawiające się w kontaktach z młodszym rodzeństwem
dzieci urodzone jako drugie lub trzecie z rzędu są w korzystniejszej sytuacji wychowawczej, ze względu na doświadczenia rodziców, którzy pozostawiają im zwykle większą samodzielność i nie rozpieszczają tak jak pierworodnego, także przejawiają mniejszy niepokój o ich zdrowie i życie. Jeżeli różnica wieku jest nieduża, to sprzyja to wytworzeniu się stosunków demokratycznych w rodzinie. Te dzieci korzystają w procesie uczenia się ze wzorców dostarczonych przez starsze rodzeństwo, a własne doświadczenie przekazują młodszemu rodzeństwu, przejawiając często postawy opiekuńcze. Dziecko średnie, może czuć się zaniedbane i mniej kochane przez rodziców na korzyści młodszego rodzeństwa.
dziecko najmłodsze ma z tego tytułu wiele przywilejów. Bywa ono przez rodziców nadmiernie rozpieszczane, otoczone nadmierną troską i wyręczane w najprostszych czynnościach codziennych. Hamuje to rozwój jego samodzielności, czyniąc je kapryśnych. Starsze rodzeństwo lubi okazywać takiemu dziecku swoja władze, traktować je z góry. Nie bierze się go pod uwagę w rozstrzyganiu jakiś spraw rodzinnych, w rezultacie czego dziecko oczekuje stale specjalnych względów i pomocy innych ludzi, uczy się więc brać od innych, nie dając nic od siebie. Trudno mu się przystosować do grupy.
specyficzna sytuacje mają jedynacy. Wychowuje się ono wyłącznie w wśród osób dorosłych, stając się czasem jedynym podmiotem ich uczuć i troski. Typowymi postawami rodziców jedynaków są, nadmierna koncentracja na dziecku, zbytnie ochranianie, przesadne oczekiwania i ambicje. Są pozytywne strony bycia jedynakiem. Jeżeli dorośli wychowują go względnie racjonalnie, nie stwarzają sytuacji przeciążających jego układ nerwowy, to ma warunki do szybkiego, szybkiego nawet przyspieszonego rozwoju umysłowego w ciągłym kontakcie z dorosłymi, którzy zaspokajają jego ciekawość zainteresowania. Unika przykrych doznań uczuciowych związanych z rywalizacją z rodzeństwem względy matki i ojca. Najnowsze badania przeprowadzone przez Józefa Dembowskiego wykazały pozytywny obraz stosunków rodzinnych w rodzinach z jednym dzieckiem. W młodszym wieku szkolnym jedynacy przejawiali silną więź emocjonalna z obojgiem rodziców, zgłasza z matką. Jedynacy (zwłaszcza chłopcy) mieli jednak większe niż nie jedynacy trudności w przystosowaniu się do pobytu w szkole i do wymagań nauczycieli.
Koncepcja Bernsteina - pogląd na temat zależności pierwotnej socjalizacji dziecka w rodzinie od swoistego
układu ról społecznych w tym środowisku wychowawczym oraz od związanego z
tym układem systemu komunikacji, czyli sposobu porozumiewania się miedzy
członkami rodziny.
- zdaniem Bernsteina w wyniku złożonego procesu socjalizacji dziecko ukazuje szczególna świadomość moralną, poznawczą i uczuciową. Socjalizacja dokonuje się nie tylko w rodzinie ale również w szkole, w kręgu rówieśniczym, a potem w miejscu pracy. Do najważniejszych kontekstów ( układ wzajemnych powiązań sytuacyjnych ) sytuacyjnych, odgrywających istotną role w rozwoju dziecka i w procesie wychowania, należą: kontekst regulacyjny, instrukcyjny, innowacyjny i interpersonalny.
kontekst regulacyjny, odnosi się do regulacji działania dziecka przez dorosłych, zwłaszcza rodziców. Dziecko uczy się różnych sposobów postępowania, oceny zachowania się własnego i cudzego, przyswaja zbiór reguł i norm reprezentowanych przez dorosłych, których autorytet uznaje.
kontekst instrukcyjny, dziecko uzyskuje od otoczenia informacje o obiektywnych cechach przedmiotu i zjawisk rzeczywistości, zdobywa też pewne umiejętności.
kontekst innowacyjny (wyobrażeniowy), skłania dziecko do różnorakich eksperymentów do przetwarzania otaczającego je świata na swój własny sposób.
kontekst interpersonalny, dotyczy sfery stosunków międzyludzkich pozwala dziecku na uświadomienie sobie własnych i cudzych stanów uczuciowych, a także uczy na nie odpowiednio reagować i wywoływać w nich zmiany.
Typy rodziny, ze względu na układ ról poszczególnych członków rodziny
Rodzina typu pozycjonalnego:
w tzw. pozycjonalnym układzie ról przestrzega się w rodzinie ściśle zasad wypływających ze statusu formalnego jej członków, z pozycji, jaką zajmują (pozycja matki, ojca, babci, dziadka, pozycja dzieci ze względu na kolejność urodzin i płeć). Istnieje wyraźny podział ról. Jest stosunkowo silna hierarchia ról, praw, obowiązków zakresu odpowiedzialności z nią związanej. Rozwój dziecka w tego typu rodzinie jest ograniczony wskutek konieczności dostosowania się do wymagań i reguł roli wynikającej z jego formalnego statusu rodzinnego. System komunikacji w rodzinie tego typu jest „zamknięty”, co wiąże się ze swoistymi cechami kodu ograniczonego, jakim posługują się jej członkowie. Najważniejsze z tych cech to:
zależność mowy od kontekstu, czyli ścisłe powiązanie wypowiedzi z konkretną sytuacją i jej specyficznymi składnikami,
wyrażanie znaczeń implicite, tj. w sposób zrozumiały przez inne osoby na tle wspólnych przeżyć i doświadczeń.
Rodzina, skierowana na osobowość:
rodzina, w której układ ról uwzględnia osobowość jej członków, nie posiada podziału ról. Pozycja i rola społeczna dziecka nie zostaje przypisana formalnie, lecz nabywa je ono w sposób spontaniczny. Podejmowanie decyzji zależy od indywidualnych cech psychicznych członka rodziny.
Bibliografia: Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski - „Psychologia wychowawcza”
3