Samorząd terytorialny
Istota samorządu - Samorząd terytorialny jest to jedna z form samorządu, rozumianego jako wydzielenie z zakresu władzy państwa pewnej dziedziny spraw i powierzenie ich do samodzielnego wykonania (rozwiązania) tej grupie społecznej, której sprawy te przede wszystkim dotyczą, a więc jak to określa Winczorek - wspólnoty samorządowej. Konstytucja poświęca rozdział VII Samorządowi terytorialnemu w art. 163 - 172, w rozdziale tym sformułowano wyraźnie zapis dotyczący jedynie konieczności istnienia samorządu na szczeblu gminnym, a ustawie zwykłej pozostawiono możliwość ustanowienia innych jednostek samorządu czy to na szczeblu lokalnym (powiat), czy to na szczeblu regionalnym (województwo). Trójszczeblowy podział terytorialny znalazł wyraz w ustawach: z 8 marca 1990 o samorządzie terytorialnym (od 1999 nosi nazwę o samorządzie gminnym), ustawa z 5 czerwca 1998 o samorządzie powiatowym, z tą samą datą jest również ustawa o samorządzie województwa, ustawa z 16. lipca 1998 ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw.
Samorząd gminny - Konstytucja w art. 164 ust 1 definiuje gminę jako podstawową jednostkę samorządu terytorialnego. Takie ujecie konstytucyjne oznacza, że ustrój władzy lokalnej musi być oparty na istnieniu gmin, a co więcej - niezależnie od ewentualnego utworzenia innych jednostek samorządu lokalnego bądź regionalnego (art. 164 ust 3), gminom musi zawsze być przyznane pozycja podstawowej jednostki samorządu terytorialnego, co powinno znajdować wyraz zwłaszcza w ujęciu zakresu działania gminy. Organem stanowiącym gminy jest rada (organ przedstawicielski), natomiast gmina jako jedyny z trzech samorządów posiada jednoosobowy organ wykonawczy (w zależności od rodzaju gminy mogą nim być wójt, burmistrz lub prezydent - art. 26 ustawy o samorządzie gminnym). Konstytucja przyjmuje zasadę podwójnego domniemania kompetencyjnego. Po pierwsze jeżeli jest brak pewności czy wykonanie zadania należy do organów administracji rządowej czy do samorządowej, wówczas przyjmuje się że zadanie te wykona samorząd terytorialny. Po drugie jeżeli brak jest rozstrzygnięć co do którego szczebla w systemie samorządu terytorialnego należy dane zadanie przyjmuje się że jest to zadanie przynależne do gminny.
Samorząd powiatu - jest środkowym szczeblem systemu samorządowego, możemy rozróżnić dwa rodzaje powiatów: powiat ziemski - składa się z graniczących ze sobą gmin, powiat grodzki - występuje na terenie miast, jeżeli miasto liczy 100 000 mieszkańców albo jeżeli stanowiło siedzibę wojewody przed likwidacją danego województwa. Tworzenie powiatów jest dokonywane w drodze rozporządzenia RM (art. 3 uSP). Powiat jest jednostką samorządową o wyłącznie samorządowym charakterze, co oznacza, że nie istnieją w nim organy rządowej administracji ogólnej (mogą natomiast istnieć organy rządowej administracji nie zespolonej). W zasadzie więc na szczeblu powiatu działają wyłącznie organy samorządowe do których zaliczamy radę powiatu (jako organ przedstawicielski i stanowiący zarazem), oraz zarząd powiatu ze starostą na czele (jako organ wykonawczy).
Samorząd województwa - ustrój województwa ma postać dualistyczną z jednej strony jako jednostce samorządu przysługuje mu pula zadań regionalnych wykonywanych samodzielnie i na własną odpowiedzialność, a także jako jednostce administracji rządowej, ponieważ realizuje zadania pozostawione przez prawo do kompetencji organów rządowych. W województwie istnieją dwa równoległe piony administracji: samorządowe i rządowe. Wojewoda jest terenowym organem administracji rządowej i przedstawicielem RM w województwie (art. 152 ust 1), powoływany jest przez premiera. Wojewoda jest organem tzw. Administracji ogólnej zespolonej podlegają mu jednostki organizacyjne i aparat urzędniczy, realizuje on zadania administracji rządowej, które nie zostały przekazane do właściwości innych organów tej administracji. Podstawowym organem województwa jest sejmik województwa będącym organem przedstawicielskim, a organem wykonawczym jest marszałek oraz zarząd województwa. Podlegają im samorządowe jednostki organizacyjne i aparat urzędnicy (urząd marszałkowski). Województwa są powoływane w drodze ustawy (powiat i gmina powoływane są w drodze rozporządzenia RM), oraz tylko w drodze ustawy określić można, które zadania publiczne należą do samorządów poszczególnych rodzajów - gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. Nie mogą to być jednak zadania o marginalnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb wspólnot samorządowych.
Wszelkie zadania jakie są wykonywane przez samorząd terytorialny można rozbić na dwa fronty: zadania własne - to zadania przynależne jednostkom samorządu terytorialnego, które prowadzi samodzielnie i na własną odpowiedzialność. W odniesieniu do szczebla gminnego zakres zadań własnych gminy obejmuje 4 podstawowe grupy spraw dot.: infrastruktury technicznej, infrastruktury społecznej, ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, ładu przestrzennego i ekologicznego. Zadania zlecone - są to zadania które na mocy ustawy zostały przekazane z administracji państwowej do organów samorządu terytorialnego, zadania te są wykonywane w imieniu i na rzecz zleceniodawcy. Konsekwencja poza samorządowego charakteru zadań zleconych jest poddanie ich innym rygorom prawnym niż to jest w przypadku zadań własnych, a znajduje to wyraz nie tylko w zleceniu tych zadań (forma ustawy), ale również w sposobie finansowania - samorząd musi otrzymać potrzebne środki finansowe, które muszą być odpowiednie do rozmiaru zadań jakie im są powierzane.
Finanse samorządu terytorialnego - samorząd terytorialny jest oparty na gospodarce budżetowej. Budżet jest to opracowany, uchwalony i wykonany w sposób prawem przewidziany plan finansowy, obejmujący wydatki nie przekraczające dochodów z wpływami zwrotnymi na okres roku kalendarzowego, na podstawie którego jest prowadzona gospodarka finansowa. Ten plan finansowy ma zasadnicze znaczenie w realizacji zadań przynależne samorządowi. Konstytucja rozróżnia 3 podstawowe źródła dochodów jednostek samorządu terytorialnego: dochody własne - przysługujące z mocy uregulowań prawnych, do podstawowych dochodów własnych samorządu terytorialnego możemy zaliczyć: podatki lokalne (np. od nieruchomości), dochody przypadające z udziału w podatkach państwowych (np. podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych), dochody z opłat (np. opłaty lokalne typu opłata targowa, miejscowa, administracyjna, opłata skarbowa, opłata eksploatacyjna), Dochody z majątku jednostek samorządowych. Subwencje - można przyjąć iż subwencja jest formą transferu środków finansowych z budżetu państwa do budżetów samorządów terytorialnych. Ma ona charakter bezzwrotny, nieodpłatny. Subwencja ma na celu uzupełnienie środków własnych budżetu jednostek samorządu terytorialnego i jest wykorzystywana na cele, o których decydują organy stanowiące tych jednostek. Dotacje celowe - jest to również transfer finansowy natomiast posiada ona ścisłe przeznaczenie i określą wysokość na finansowanie lub dofinansowanie konkretnego zadania budżetowego.
W każdej jednostce samorządu terytorialnego działają dwa rodzaje organów: organy przedstawicielskie - inaczej stanowiące są w gminie i powiecie jest rada gminy, powiatu, a w województwie jest to sejmik województwa. Rada (Sejmik) jest organem stanowiącym i kontrolnym na swoim terytorium w szczególności rada: wybiera i odwołuje organy odwoławcze, uchwala budżet, rozpatruje sprawozdania z jego wykonania, uchwala miejscowy plan zagospodarowania, podejmuje uchwały w sprawie podatków i opłat lokalnych (regionalnych), kontroluje działalność organów wykonawczych, podejmuje uchwały w sprawach majątkowych, uchwala statut określający organizację wewnętrzną, wydaje akty prawa miejscowego. Organem wykonawczym w gminie jest wójt, w powiecie zarząd i starosta, a w województwie zarząd i marszałek. Organy te ponoszą odpowiedzialność za swoją działalność przed radą czy sejmikiem.
Wybory do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw - wybory do rad i sejmików są prowadzone na podstawie ustawy z 16 lipca 1998 r. ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw. Ustawa ta przyjęła dla wyborów szczebla wojewódzkiego system proporcjonalny oraz próg 5 % (art. 162) W odniesieniu do gmin system wyborczy zależy od ich wielkości. W gminach do 20000 mieszkańców stosuje się system większości względnej, w gminach powyżej 20000 stosuje się system Sinte - Lague, system ten stosuje się również w wyborach do rad powiatu (art. 123 ust 1 pkt.1 i art. 151 ust 1 pkt. 1). O ważności wyborów decydują odpowiednie terytorialne sądy wojewódzkie. Czynne prawo wyborcze - do organów stanowiących samorządu terytorialnego posiada każdy obywatel który co najmniej w dniu wyborów ukończył 18 rok życie, oraz stale zamieszkuje na obszarze działania danej rady. Bierne prawo wyborcze - przysługuje osobom, które spełniają wymogi czynnego prawa wyborczego. Komitet wyborczy może być tworzony przez partie polityczne i koalicje partii politycznych; stowarzyszenia i organizacje społeczne, oraz przez wyborców. Komitet wyborczy wyborców może być utworzony przez co najmniej 5 obywateli mających prawo wybierania, aby dany komitet mógł powstać osoby te muszą złożyć pisemne oświadczenie o utworzeniu komitetu wraz z załączeniem swoich danych osobowych. Komitet partii politycznej aby komitet mógł istnieć jest potrzeba spełnienia określonych czynności formalnych, do których zaliczamy: powołanie pełnomocnika (który reprezentuje dany komitet na zewnątrz) i pełnomocnika finansowego (który odpowiada za finanse komitetu), przedstawiciel komitetu jest obowiązany do zgłoszenia faktu powstania komitetu, oraz zamiaru zgłaszania kandydatów, Państwowej Komisji Wyborczej. Tryb i treść zawiadomienia określa ustawa z 16 lipca 1998 w art. 64c. Podobna wymogi są stosowane do pozostałych rodzajów komitetów (z nie wielkimi odchyleniami). Zawiadomienie o którym mowa wyżej należy przedstawić PKW od dania ogłoszenia rozporządzenia o zarządzeniu wyborów do 50 dnia przed dniem wyborów.
Akta prawa miejscowego - są to akta, które muszą być wydawane na podstawie ustaw i w ich granicach. Uregulowania odnośnie aktów prawa miejscowego są zawarte w Konstytucji art. 94; Ustawie o samorządzie gminnym głównie art. 40, 41, 90; samorządzie powiatowym głównie art. 40, 41, 78; samorząd województwa art. 89 - 91. Zarówno Winczorek jak i Garlicki ten temat wyłącznie wspominają brak jest konkretnego komentarza. Jednakże, akta prawa miejscowego obowiązują na danym terytorium samorządu który dany akt wydał. Ustawy ww. określają jakie sprawy mogą być uregulowane w tych aktach, w przypadku gminy mogą to być m.in. akta dotyczące: wewnętrznego ustroju gminy oraz jednostek pomocniczych, organizacji urzędów i instytucji gminnych, zasad zarządu mieniem gminy, zasad i trybu korzystania z gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej; w samorządzie powiatowym: wymagających uregulowania w statucie, porządkowych, szczególnego trybu zarządzania mieniem powiatu, zasad i trybu korzystania z powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej; w samorządzie województwa: akty tak konkretnie nie są wyłuszczone ale można powiedzieć że obejmują wszelkie te sprawy które są wymienione wyżej, tylko zakres tych spraw jest odnośnie całości lub zgodnie z art. 89 części województwa.