Przedmiot i uczestnicy wymiany międzynarodowej
Międzynarodowe przepływy obejmują przepływ wyrobów finalnych, dóbr pośrednich, usług i czynników produkcji. Handel międzynarodowy obejmuje przepływ tylko dóbr finalnych. Handel zagraniczny dotyczy przepływu towarów i usług z jednego kraju do innych w gospodarce światowej. Przedmiotem wymiany międzynarodowej są: produkty i usługi (transportowe, ubezpieczeniowe, bankowe, reasekuracyjne, turystyczne, handlowe, reklamowe - one mogą, ale nie muszą, wiązać się z obrotem towarami), handel towarami (może obejmować wyniki specjalizacji wewnątrz gałęziowej, półprodukty, podzespoły, części); czynniki produkcji (kapitał ludzki, rzeczowy i finansowy). Wywozowi kapitału często towarzyszy eksport i import towarów, import zaopatrzeniowy w zakresie surowców, komponentów, usług. Kapitałem pożyczkowym są wkłady gotówkowe, papiery wartościowe, natomiast kapitałem produkcyjnym są inwestycje portfelowe oraz zagraniczne inwestycje bezpośrednie.
Handel nie jest w stanie zastąpić przepływu czynników produkcji. Dynamika i skala ich przepływu jest znacznie większa niż wymiany towarów i usług. Największą częścią tych przepływów są inwestycje bezpośrednie oraz inwestycje portfelowe. Międzynarodowe stosunki gospodarcze rozwijają się nie tylko dlatego, że są wymuszane przez zróżnicowane wyposażenie krajów, ale także dlatego, że są efektywne i przynoszą wymierne korzyści uczestnikom i konsumentom. Wyjaśnienie mechanizmu korzyści z wymiany wymaga wskazania podmiotu korzystającego, istoty korzyści oraz ich charakteru. Ogólne przesłanki stosunków międzynarodowych to: zróżnicowane wyposażenie krajów w czynniki produkcji, w tym w zasoby naturalne, klimat; różnice w wyposażeniu w wiedzę, technologie, doświadczenie, niejednakowe warunki wytwarzania i różny poziom kosztów. Międzynarodowy podział pracy polega na tym, że poszczególne kraje wytwarzają na rynek krajowy i światowy określone wyroby, usługi, półprodukty, a z innych rezygnują, by je importować. Skutkiem jest specjalizacja produkcji (między- i wewnątrzgałęziowa), a tego typu struktury produkcji określa się komplementarnymi. W stosunkach między krajami wysoko rozwiniętymi dominuje wymiana wewnątrzgałęziowa, a w stosunkach między wysoko i słabo rozwiniętymi wymiana międzygałęziowa. Obok komplementarnego występuje handel substytucyjny, konkurujący.
Międzynarodowa wymiana towarowa regulowana jest przez odmienne od wymiany wewnętrznej mechanizmy cenowo - walutowe. Wartość towarów wyrażana jest w cenach rynku światowego, płatności między eksporterami i importerami dokonują się za pomocą jednej waluty międzynarodowej i z wykorzystaniem kursu walutowego (ceny waluty krajowej wyrażonej w walucie zagranicznej). Wysoki kurs krajowej waluty podraża na rynku światowym towary eksportowane, utrudnia ich sprzedaż na rynku zewnętrznym, przyczynia się do względnego potanienia towarów importowanych na rynku krajowym. Sprzyja to powstawaniu nadwyżki importu nad eksportem, ograniczając atrakcyjność i efektywność eksportu.
W stosunkach gospodarczych krzyżują się dwie przeciwne tendencje: do liberalizacji oraz do zachowania pewnego protekcjonizmu. Swobodna konkurencja nie oszczędza słabszych, mniej efektywnych partnerów, a mechanizm rynkowy prowadzi do ich rozwarstwienia ekonomicznego, na każdym rynku zwyciężają silniejsi, bardziej wydajni. Ujawniają się tendencje do integracji, do podejmowania globalnych wyzwań, (ochrony środowiska, przeciwdziałania pogłębianiu się rozpiętości ekonomicznej i technologicznej między krajami, wyżywienia, walki z chorobami).
Do podmiotów międzynarodowego podziału pracy można zaliczyć: gospodarstwa domowe, krajowe organizacje gospodarcze, zrzeszenia producentów i zrzeszenia konsumentów, krajowe władze gospodarcze, wielkie korporacje międzynarodowe, organy i instytucje regionalnych ugrupowań integracyjnych, międzynarodowe instytucje i organizacje gospodarcze i finansowe. Według prostszego podziału można wskazać następujące: gospodarki krajowe, międzynarodowe organizacje i instytucje.
Obecnie istotnym przedmiotem wymiany międzynarodowej jest wiedza techniczna w postaci technologii lub wiedzy, której nośnikiem są ludzie. Wiedza techniczna jest produktem badań podstawowych i stosowanych oraz prac rozwojowych, doświadczenia. Wśród ważniejszych kanałów przepływu wiedzy można wskazać następujące:
- Wiedza szczegółowa gotowa do zastosowania;
- wiedza szczegółowa wymagająca przetworzenia;
- za pośrednictwem ludzi;
- nieodpłatne pozyskanie wiedzy.
Większość towarów, usług, ludności, kapitału i wiedzy technicznej przepływa w skali światowej w sposób bezpośredni, a więc następuje rzeczywiste ich przemieszczanie przez granice krajowe.
Przepływ ludzi następuje łącznie z ich zdolnościami, umiejętnościami (pełniąc równocześnie funkcje konsumenta dóbr za granicą, wytwórców produktów za granicą, nadawców lub odbiorców wiedzy technicznej). Przepływy rzeczy to głównie środków produkcji, dóbr konsumpcyjnych, środków militarnych, nośników informacji (dla przygotowanego odbiorcy), zanieczyszczeń. Przepływ materialny ma swój odpowiednik w przepływach pieniężnych. Można mówić o czystych przepływach, kiedy ma miejsce tylko: przepływ bez przekazu informacyjnego (przepływ surowców, produktów przetworzonych, podzespołów); przepływ ludzi bez przekazu informacji (niewykwalifikowani pracownicy, turystyka), czysty przepływ informacji technicznej, przepływ pieniądza.
Mierniki zaangażowania w wymianę międzynarodową to m. in. udział importu danego kraju w imporcie światowym (podobnie co do eksportu); obroty w imporcie lub eksporcie na mieszkańca, relacja eksportu lub importu do PKB i ta wielkość odniesiona do liczby ludności, stopa importu i eksportu (udział ich w PKB), krańcowe stopy importu i eksportu, pokazujące jak zmienia się import lub eksport przy zmianie PKB o jednostkę (uzależnienie PKB od eksportu i importu). Można liczyć te wskaźniki odpowiednio w odniesieniu do przepływu czynników produkcji. Kraje w dużym stopniu zależą od siebie, o czym świadczą udziały ich wzajemnej wymiany w wymianie ogółem, zależności od eksportu do tego kraju albo importu z niego dla tworzenia PKB w danym kraju, przepływu myśli technologicznej.
GŁÓWNE TENDENCJE NA RYNKU ŚWIATOWYM
Zwiększa się udział towarów przetworzonych w handlu krajów rozwiniętych w rezultacie upodobnienia się preferencji popytowych, liberalizacji handlu, postępujących procesów integracyjnych
Struktura handlu nie jest rezultatem różnic w zasobach czynników czy wiedzy, ale raczej specjalizacji wewnątrz gałęziowej i konkurencji technologicznej między firmami, różnego tempa wzrostu wydajności
Specjalizacja opiera się o procesy różnicowania dóbr, korzyści skali i niedoskonale konkurencyjne struktury rynku
Nowe teorie handlu skupiają się wokół korzyści skali i konkurencji
PRZYCZYNY NARASTANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI PAŃSTW
Jakościowe zmiany w sferze ekonomicznej, politycznej, społecznej
Zmiany w rozkładzie dochodów, pogłębiające się ich rozwarstwienie, zmiany w strukturze popytu, zwiększanie się podobieństwa preferencji
Względnie wysoki poziom technologicznego zaawansowania umożliwia: wytwarzanie produktów nauko chłonnych, wprowadzanie nowych produktów, wdrażanie nowych technik opartych na innowacjach, realizację korzyści skali i korzyści uczenia się oraz rozwój technik opierających się na indywidualnych umiejętnościach, kombinacjach zasobów niematerialnych
Liberalizacja handlu w zakresie produktów przetworzonych
Rosnący zakres koordynacji polityk handlowych i ekonomicznych
Rozwój międzynarodowych powiązań transportowych i komunikacyjnych, przepływu informacji
Globalizacja marketingu i dystrybucji, stylu życia, wzorców konsumpcji.