ARTYSTA
Postacie artystów pojawiają się w literaturze stosunkowo często. Jeśli w anonimowej sztuce średniowiecznie chciano dostrzegać samego jej twórcy, to już renesans przyniósł liczne rozważania na ten temat. Artystą interesowali się pisarze romantyczni, modernistyczni, współczesne przemiany sztuki skłoniły do bardzo szerokiego rozumienia pojęcia,,artysta”. Twórca, jako człowiek nieprzeciętny, szczególnie wrażliwy, przenikliwy, obdarzony wyobraźnią, jest bohaterem literackim, poprzez którego z reguły udaje się wiele powiedzieć nie tylko o sztuce, ale i samym otaczającym świecie, epoce. Szczególnie wtedy, gdy są rozważane skomplikowane relacje pomiędzy artystą a społeczeństwem, obowiązki i prawa twórcy, źródła jego twórczości, wreszcie zaangażowanie artysty w zmienianie świata, w którym przyszło mu żyć. To walka z samej swej istoty bezskuteczna - jak napisał Albert Camus:,,Artysta zaangażowany to ten, który nie odrzucając walki nie zgadza się na służbę w regularnej armii, jest wolnym strzelcem”.
Mitologia. W greckich mitach sztuka była tą dziedziną aktywności, której mogli oddawać się nawet bogowie. Sam Apollo, opiekun artystów i sztuki, był wybitnym muzykiem, uważał, że nikt nie może mu dorównać. Marsjasza, który wyzwał go na rodzaj muzycznego pojedynku i został pokonany przez boskiego artystę, kazał żywcem obedrzeć ze skóry. Hefajstos to fenomenalnie uzdolniony kowal - artysta, natomiast Atena zajmowała się tkactwem, jej kompozycje budziły powszechny podziw.
Gra na lirze, śpiew Orfeusza miały niezwykłą siłę oddziaływania: zatrzymywały wody w rzekach, drzewa przestawały szumieć, cichły wzburzone fale, łagodniały dzikie zwierzęta. Muzyka Orfeusza poskromiła nawet Cerbera, uspokoiła furie, co pozwoliło artyście spotkać się z ukochaną Eurydyką w królestwie zmarłych.
Artyści wielu epok kierowali rozliczne apele(przede wszystkim o natchnienie, pomoc w twórczości) do muz z greckiej mitologii, córek Zeusa i tytanki Mnemosyne. Muzy opiekowały się poszczególnymi dziedzinami nauki i sztuki. Przewodnikiem muz pozostawał Apollo. Muzy najczęściej przebywały na górze Parnas, leżącej na wschód od Olimpu.
Jan Kochanowski,, Hymn, (Czego chcesz od nas, Panie…)”. Hymn to utwór między innymi o sztuce, artyście i jego dziele. Artystą jest Bóg(nie tylko wszechwładny, ale także wszechobecny, objawiający się nawet w najdrobniejszych przejawach życia), który z niczego, od podstaw stworzył świat - dzieło sztuki:
,,Tyś Pan wszystkiego świata,
Tyś niebo zbudował,
I złotymi gwiazdami ślicznieś haftował,
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi,
I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi…”
Cyprian Kamil Norwid,, Fortepian Szopena”. Dla Norwida twórczość Szopena była niemal ideałem sztuki, stale poświęcał jej bardzo dużo uwagi. W utworze tym tragizmowi towarzyszy ironia, następstwa barbarzyńskiego czynu nie przynoszą zamierzonych rezultatów. Zniszczenie sprzętu podobnego do trumny (fortepianu) absolutnie nie jest równoznaczne z unicestwieniem symbolizowanych przez ów przedmiot wartości. Wyraźnie podkreśla to tryumfalne zakończenie utworu. Geniusz został zlekceważony przez współczesnych, ludzkość jeszcze nie dorosła do zrozumienia, docenienia wyrastającej ponad swą epokę sztuki genialnego kompozytora.,,Fortepian Szopena” jest hołdem złożonym muzyce wielbionego przez poetę kompozytora, ale i wierszem przynoszącym ogólne rozważania na temat twórczości(pojmowanej jako ciężka praca), towarzyszącego jej wysiłku, zmagania artysty z tworzywem, co zawsze stanowiło jeden z ważniejszych tematów pisarstwa Norwida.
Charles Baudelaire ,,Albatros”. To jeden z wierszy leżących u podstaw wciąż aktualnego, rozwijanego mitu artysty ,,przeklętego”, odrzuconego przez społeczeństwo, żyjącego obok niego. W takiej kreacji nierozłącznie splata się opowieść o bezkompromisowym życiu artysty z odczytaniami jego twórczości. Poeta z wiersza,, wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka”, jest szczuty co kroku przez drwiących z niego ludzi, którzy odmawiają mu prawa do wolności.
Eliza Orzeszkowa,, Nad Niemnem”. Zygmunt Korczyński to niespełniony artysta - malarz, egoista, pięknoduch, nierób znudzony życiem. Nie jest patriotą, raczej kosmopolitą, (rzekomo tylko tam znajduje pejzaże godne utrwalenia), nudzi go życie na wsi, a sztuce nie poświęca zbyt wiele czasu. Nie interesują go nadniemeńskie krajobrazy, gardzi rodzimą sztuką, wielbi kulturę Zachodu, w czym nieco przypomina Hrabiego z ,,Pana Tadeusza”.
Bolesław Prus,, Lalka”. Powieść dobrze pokazuje pozycję artysty w ówczesnej hierarchii społecznej. Modnego skrzypka podziwiali reprezentanci wszystkich sfer, zachwycali się nim, panna Izabela Łęcka nawet flirtowała z koncertującym w Warszawie Molinarim, ale równocześnie nie było mowy o dopuszczeniu kogoś takiego do dobrego towarzystwa - książę zapowiada, że może go przyjmować jedynie w przedpokoju.
Stanisław Przybyszewski,, Confiteor”. Ten głośny manifest polskiego modernizmu został opublikowany tuż przed końcem dziewiętnastego wieku i jest próbą określenia miejsca artysty w świecie. Tekst stanowi żarliwe, ekstatyczne wyznanie wiary artysty w sztukę, sztukę nową i prawdziwą, która( w odróżnieniu od twórczości epok minionych) ma jeden główny cel: poznanie tajemnic duszy. Artysta jest wolny od jakichkolwiek obowiązków społecznych i moralnych, a jego sztuka to absolut zajmujący pośród wszystkich wartości najwyższą pozycję, cel sam w sobie. Artysta może poznawać życie duszy zatem stoi on wyżej od całego społeczeństwa, które do owej tajemnicy nigdy nawet nie zbliży się. Twórca służy jedynie sztuce: ,,Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie kiełzany żadnym prawem, nie ograniczany żadną siłą”.
Sławomir Mrożek,, Tango”. Jeśli sztukę przyrównamy do rewolucji, to niektóre sceny z ,,Tanga” możemy odczytać jako parodię losów awangardowych artystów, reprezentowanych przez rodziców Artura. Rozbili dawne, skostniałe formy, jednak po upływie niezbyt długiego czasu brak form stał się normą. W tym momencie dochodzi do kontrrewolucji, mającej na celu powrót do wcześniejszych schematów. I na tym planie ostatecznie zwycięża jednak tępy Edek, czyli tania kultura masowa, a nie prawdziwi artyści i ich sztuka. Autor ma o tym wszystkim sprecyzowane zdanie: ,,Artyści to zaraza. Oni pierwsi nadgryźli epokę”.