Usprawnianie dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym.
“Nie ma korelacji pomiędzy uszkodzeniem mózgu a inteligencją, natomiast korelacja istnieje pomiędzy uszkodzeniem mózgu a zdolnością przekazywania inteligencji (…). Dziedziczenie genetyczne nie decyduje o rozwoju i sprawności mózgu w tak dużym stopniu jak środowisko bogate w różnorakie bodźce stymulujące”
Glenn Doman
Usprawnianie dziecka z m.p.d. jest procesem długotrwałym, wymagającym ścisłej współpracy między domem rodzinnym, a specjalistami czy terapeutami. Złożony zespół występujących objawów stwarza konieczność wprowadzenia terapii wieloprofilowej. Dlatego też ustalając kompleksowy plan usprawniania należy pamiętać, że mimo realizowania go przez różnych specjalistów musi on być jednoznacznie ukierunkowany, aby osiągnąć dobre wyniki w terapii.
Podstawowym deficytem m.p.d. jest deficyt ruchu. Poprawę stanu funkcjonalnego można osiągnąć na drodze kompensacji, do czego dzieci mają wyjątkowo duże predyspozycje. Procesem tym trzeba umieć kierować, aby przez dostarczanie odpowiednich bodźców wytworzyć, utrwalić, zautomatyzować zamierzone czynności odruchowe.
Rehabilitacja dzieci z m.p.d. ma na celu wprowadzenie takich czynności ruchowych, które będą zbliżone do prawidłowych i zapobiegną utrwalaniu się wzorców nieprawidłowych, wystąpieniu przykurczów oraz wtórnych deformacji w układzie kostno - stawowym. Warunkiem utrwalenia się zastępczych czynności ruchowych jest częste powtarzanie ćwiczeń - nawet wielokrotnie w ciągu całej doby.
Przeszkodą w wyzwoleniu ruchu jest wzmożone napięcie mięśniowe. Rozluźnienie nadmiernie napiętych mięśni można uzyskać stosując łatwe do wykonania w czasie codziennych zabiegów pielęgnacyjnych ćwiczenia. Okazją do wykonywania ćwiczeń są czynności związane z ubieraniem i rozbieraniem dziecka. Rodzic nie może się spieszyć, tempo swoich ruchów powinien dostosować do możliwości dziecka w tym zakresie i w zależności od stopnia porażenia. Zarówno podczas rozbierania, jak i ubierania należy prowokować dziecko do aktywności. Wskazane jest również, by nazywać poszczególne części garderoby i ciała. Oprócz tych czynności wszystkie inne związane z samoobsługą są ważnym elementem usprawniania dziecka z m.p.d.
Odprężeniu i obniżeniu napięcia mięśniowego służy także łagodny masaż całego ciała. Podczas wykonywania masażu rozluźniającego obejmującego również masaż twarzy, zwraca się uwagę na takie elementy jak bliskość, kontakt wzrokowy, komunikacja bezsłowna i słowna oraz koncentracja na dziecku. Ćwiczenia bierne wykonujemy we wszystkich stawach i płaszczyznach w możliwie pełnym zakresie. Każde ćwiczenie musi być wykonywane z ogromnym wyczuciem, obserwując twarz dziecka; każdy skurcz mimiczny może być sygnałem, że czuje ono ból, i to stanowi granicę jego możliwości. Każde zwiększenie zakresu ruchu musi więc być stopniowe.
Ćwiczenia czynne muszą uwzględniać poziom rozwoju ruchowego dziecka, a w procesie rehabilitacji musimy przestrzegać kolejności etapów rozwojowych. Zawsze rozpoczynamy od ćwiczeń najłatwiejszych bazując na umiejętnościach już opanowanych, stopniowo przechodząc do nowych, trudniejszych.
Podczas tych czynności dziecko nawiązuje kontakt z opiekunem, uczy się odczuwać własne ciało, przygotowuje się do czynności ruchowych, dzięki pieszczotom rozwija swoją osobowość. Dlatego też ważnym elementem w terapii usprawniania dziecka jest wcześnie rozpoczęte i systematyczne leczenie. Deficyt ruchu u dzieci z m.p.d. dotyczy zarówno motoryki dużej jak i zarówno motoryki precyzyjnej. Wśród dzieci tych są takie, które mają trudności z utrzymaniem głowy, przyjmowaniem pozycji siedzącej czy stojącej i takie, których sprawność niewiele odbiega od sprawności ruchowej dzieci zdrowych.
Podobny obraz da porównanie dzieci z zespołem m.p.d. pod względem rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej. Niektóre z nich będą miały trudności z chwyceniem przedmiotu i utrzymaniem go w ręce, inne tylko nieznaczne z manipulacją precyzyjną.
Należy pamiętać jednak, że ciężko porażone dziecko nie osiągnie znacznej poprawy w lokomocji lub precyzji rąk, ale przy odpowiedniej stymulacji jego funkcje umysłowe mogą rozwijać się prawidłowo, niezależnie od stopnia uszkodzenia aparatu ruchowego.
Aby stymulować rozwój już niemowlętom z m.p.d. należy wkładać do rączki grzechotki próbując lekko potrząsnąć nimi, przekładać z ręki do ręki. Zabawy takie stanowią jedne z pierwszych ćwiczeń wpływających na rozwój manipulacji.
Podstawowym elementem w usprawnianiu czynności manipulacyjnych jest wypracowanie chwytu dowolnego. Wiele dzieci szczególnie z tetraplegiami i atetozą nie potrafi chwytać przedmiotów. Przetrwały odruch chwytny może utrzymywać się u nich długo, a nawet u niektórych dzieci z ciężkim porażeniem nie da się wypracować chwytu dowolnego. Nie można jednak przerywać ćwiczeń usprawniających.
Uczenie dziecka z m.p.d. chwytu dowolnego polega na braniu ręką rodzica rączki dziecka i chwytaniu przedmiotów. Następnie rozluźniając rączkę dziecka poprzez lekkie naciskanie lub masowanie powierzchni dłoni przy kostkach palców, starać się, aby wypuściło ono trzymany przedmiot.
W drugim roku życia zachęca się dzieci z m.p.d. do chwytania przedmiotów. Wkładamy do ręki przedmioty różniące się kształtem i materiałem, z którego zostały wykonane: gumowe, z drewna, plastikowe, miękkie, twarde, gładkie itp. Większy stopień trudności stanowią zabawy manipulacyjne, polegające na układaniu wieży z drewnianych klocków, budowaniu pociągów, nakładaniu kolorowych krążków o dużych, a następnie małych otworach na kołki, układaniu piramidek, toczeniu piłek itp.
Dla dzieci w wieku 2-4 lat z zaburzonym narządem ruchu szczególnie stymulujące są zabawy manipulacyjne i manipulacyjno - konstrukcyjne. W zabawach ćwiczących sprawność rąk zachęca się dziecko do posługiwania się ołówkiem, ugniatania plasteliny, darcia papieru i zabaw w piasku. Sprzyjają one rozluźnianiu spastycznych rąk. Bardzo korzystne dla dzieci z m.p.d. jest malowanie palcami na szkle lub dużej powierzchni papieru.
Zabawa jest w ogóle najlepszą formą psychoruchowego usprawniania dziecka z m.p.d. Dzięki niej dziecko się uczy, rozwija, zdobywa informacje o otoczeniu, oraz nowe umiejętności. Na wspólną zabawę należy poświęcić dziecku codziennie około 30 minut.
Jeśli dziecko nie potrafi bawić się tak długo można ćwiczyć dwa razy po 15 minut lub robić jeszcze większe przerwy uwzględniając możliwość koncentracji uwagi dziecka na zabawę. Aby zachęcić je do współdziałania, należy zabawę rozpocząć od czynności, która nie sprawia mu większych kłopotów. Zabawa będzie dla dziecka radosnym przeżyciem, gdy będzie brał w niej czynny udział również dorosły. Kiedy dziecko stawia jeden klocek, a dorosły następny, powstaje coś w rodzaju dialogu czynności, co przypomina rozmowę.
Czynności dorosłych są dla dziecka zachętą i prowokują je do podjęcia działań. Istotne jest również i to, aby w trakcie zabawy dorosły mówił do dziecka o wykonywanych czynnościach, zwłaszcza tych, które tworzą pewien ciąg. Uczy to dziecko spostrzegania kolejnych etapów działania, a w przyszłości tworzenia planu działania.
Wśród dzieci z m.p.d. znajduje się również część takich, których aktywność musi zapoczątkować dorosły. Są to dzieci ze znacznymi porażeniami i dzieci, u których obok porażeń występują ruchy mimowolne. We wszystkich tych przypadkach opiekun rozpoczyna pracę od wykonywania ruchów ręką dziecka. Jednak w momencie, kiedy ruch dziecka staje się płynniejszy i bardziej ukierunkowany na cel, ruch wspierający powinien stawać się coraz słabszy. Od tego momentu przechodzi się do prowokowania dziecka, aby sięgało i chwytało przedmiot samodzielnie. Każda próba aktywności powinna być nagradzana zadowoleniem dorosłego okazywanym dziecku. Zadowolenie opiekuna z czasem przechodzi w zadowolenie dziecka z samego siebie w momentach podejmowania działania. Usprawniania dzieci ze znacznym deficytem ruchowym wymaga cierpliwości i zrozumienia istoty trudności.
Im większy nacisk wywiera się na dziecko, tym gorsze osiąga się rezultaty. Zarówno lęk przed kolejnym niepowodzeniem, jak i psychiczny opór skierowany przeciwko działaniu, albo też nadmiar chęci, aby wykonać czynność będą prowadzić do wzmożenia napięcia mięśniowego lub zwiększenia się liczby ruchów mimowolnych. Dlatego też do działań opiekuna należy również wprowadzenie drobnych usprawnień, ułatwiających wykonanie czynności np.: do czynności nawlekania korali zastąpienie sznurka grubą rurką plastikową ze skakanki czy też umieszczenie w jej zakończeniach zapałek.
W pracy wyrównawczej z dziećmi z porażeniem połowicznym lub porażeniem obustronnym z przewagą jednej ze stron, dobiera się zabawy, uwzględniając różnice w sprawności ruchowej obu kończyn.
W przypadku, gdy dziecko jest w stanie lewą ręką napełnić kubek klockami, bazgrze i stawia klocek na klocku, a prawą nie chwyta przedmiotów, pracę rozpoczyna się od zabaw konstrukcyjnych i czynności graficznych dla lewej ręki oraz od zabaw kształtujących czynność chwytania dla ręki prawej. Z dziećmi o dużej różnicy sprawności ruchowej obu rąk dużo czasu poświęca się na przeprowadzenie zabaw angażujących obie ręce, rozpoczynając od czynności chwytania dużego przedmiotu jednocześnie obiema rękami.
Realizując program usprawniania nie ogranicza się aktywności zabawowej dziecka do okresu prowadzonych z nim zajęć. Zabawa spontaniczna pozwala mu na doskonalenie nabytych umiejętności. Zabawki powinny być dostępne dla dziecka, ilekroć ma ochotę na zabawę. Młodszym i bardzo niesprawnym dzieciom nie należy jednak dawać do zabawy, która nie przebiega pod kontrolą dorosłych, korali, ołówków, plasteliny i nożyczek. Podyktowane to jest względami bezpieczeństwa.
W programowaniu terapii dziecka z m.p.d. nie może zabraknąć muzykoterapii. Zabawy połączone ze śpiewem, dźwiękami melodii, wykorzystaniem prostych instrumentów perkusyjnych pobudzają dzieci do ruchu i aktywności. Dzięki prawidłowo dobranej i zastosowanej muzyce u dzieci z m.p.d., gdzie dominuje wzmożone napięcie mięśni i często nadwrażliwość na wszelkie bodźce zewnętrzne oraz niekontrolowane ruchy uzyskuje się rozluźnienie mięśni, dużą płynność, harmonizację ruchów. Poza tym stwierdzono, że ćwiczenia muzyczne aktywizują rozwój psychofizyczny, a w szczególności rozwijają sprawność aparatu mięśniowo ruchowego (szybkość, precyzję, elastyczność, koordynację, rytmiczność czasowo - przestrzenną, kinestezję, integrację odczucia własnego ciała przez ruch, poprawiają mowę gestów i naprzemienność ruchów, dotyk, kształtują świadomość ciężaru ciała, kształtują prawidłowe ruchy i współdziałanie mięśni z ruchami oddechowymi.
Szczególnie ważną sprawą w procesie rehabilitacji jest atmosfera, w jakiej rozpoczynamy pracę z dzieckiem. Ważne jest, by prowadzący ćwiczenia był przekonany o ich celowości i skuteczności. Tylko bowiem w takim przypadku można, w toku terapii, przekazać dziecku autentyczność swojego postępowania i odnosić sukcesy. Czynienie czegoś bez przekonania, nie jako z przymusu, obowiązku, obniża wartość tego, co się robi. Osoba prowadząca celowe zajęcia rehabilitacyjne, podobnie jak i dziecko, nie powinna być przemęczona czy znużona. Podobnie jak i dziecko nie będzie wtedy zdolna do optymalnego wysiłku. Wydaje się też ważne, aby nie prowadzić terapii z dzieckiem, którego się nie lubi czy też nie akceptuje. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim terapeutów. Zmuszanie się do pracy z dzieckiem w sytuacji, gdy się go nie akceptuje, nie jest się przekonanym co do jego możliwości, może zniechęcić terapeutę do dalszej pracy, a także prowadzić do niepożądanych zachowań wobec dziecka, do narastania napięć i konfliktów między nim i dzieckiem, jak i napięć w nim samym, co oczywiście nie sprzyja rehabilitacji dziecka.
Celem rehabilitacji jest maksymalne uspołecznienie dziecka w takim kierunku i zakresie, by je maksymalnie uniezależnić od stałej opieki i pomocy ze strony innych. Ponadto celem rehabilitacji oraz połączonego z nią procesem wychowywania jest maksymalny rozwój wszystkich potencjalnych możliwości rozwojowych.
W procesie rehabilitacji bardzo ważna jest bezwarunkowa akceptacja dziecka przez rodziców oraz z pozbawionym lęku, agresji lub poczucia winy stosunkiem do jego niepełnosprawności. Rehabilitacja i wychowanie dziecka jest ciągłym poszukiwaniem harmonii pomiędzy oczekiwaniami rodziców, a pragnieniami i dążeniami dziecka, uwięzionymi w jego możliwościach.
Obuchowska Irena: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP. Warszawa 1999
Olechnowicz Hanna: U źródeł rozwoju dziecka. Nasza Księgarnia. Warszawa 1988
Lovaas O.Ivar. Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. WsiP. Warszawa 1993
Artykuł Izabella Żurakowska - Kik - Dziecko z mózgowym porażeniem dziecięcym z przewagą uszkodzeń w aparacie ruchu - wpływ na programowanie terapii.
Bliżej
przedszkola Nr 4(31) 2004 art.