SOCJOLOGIA

WYKŁAD 1

Istota i początki socjologii.

Pojęcie socjologia pochodzi od łacińskiego słowa societas- społeczeństwo oraz greckiego słowa logos- nauka, co oznacza, iż socjologia jest nauką o społeczeństwie.

Przedmiot badań socjologii:

1. Według Szczepańskiego: → są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, procesy i zjawiska zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące.

2. Według Szczurkiewicza: → Socjologia jest nauką zajmująca się badaniem rozwoju współżycia społecznego oraz jego materialnych i niematerialnych wytworów, zasadniczych form czyli struktury tego współżycia oraz czynników warunkujących zmienność czy względną niezmienność tych form i wytworów, a wreszcie badaniem osobników ludzkich ile przez to współżycie są wyznaczone czyli zdeterminowane.

Definicja ta wskazuje, iż w zainteresowania socjologii wchodzą szeroko pojęte stosunki społeczne, współżycie społeczne, kultura materialna i niematerialna, duchowa, różne grupy społeczne czyli formy, struktury tych stosunków.

Dynamikę i intensywność oraz skutki współżycia społecznego wyznacza zespół różorodnych czynników, które dzielimy na przyrodnicze, ekonomiczne, kulturowe.

Do czynników przyrodniczych zaliczamy warunki:

• Biologiczne → cechy i badania organizmów, procesy fizjologiczne, mechanizm dziedziczenia,

• Geograficzne → klimat, ukształtowanie terenu, gleby, roślinność, zwierzęta, bogactwo naturalne.

• Demograficzne → gęstość zaludnienia, wiek, płeć, przyrost naturalny, przeciętna długość życia.

W skład ekonomicznych podstaw życia społecznego wchodzą:

• Praca, jej warunki, organizacja, środki i narzędzia pracy,

• Poziom zaspokojenia potrzeb.

Kulturowe czynniki współżycia społecznego to głównie kultura materialna, np. wszystkie wytwory zaspokajające materialne potrzeby człowieka i społeczeństwa (budowle, środki komunikacji, mieszkania, ubrania) oraz kultura duchowa obejmująca wytwory symboliczne dążenie ludzi do takich wartości jak piękno, dobro, sprawiedliwość, prawda, wolność, równość, a także obyczaje, zwyczaje, tradycje społeczeństw.

Socjologia jako nauka stanowiąca system twierdzi o społecznej rzeczywistości pełni dwie podstawowe funkcje:

• Teoretyczna → opisuje i wyjaśnia badany przez siebie przedmiot zainteresowania. Wytwarza się ona także w orientacji metodologicznej, zaleca bowiem rozpatrywać procesy i zjawiska w aspekcie gen., strukturalnym i funkcjonalnym wskazuje na to zastosowane metody i techniki badawcze.

• Praktyczna → wyrażana pod funkcją diagnostyczną (dostarcza praktykom wiedzy o pewnym wycinku rzeczywistości społecznej); funkcja prognostyczna (dostarcza wiedzy o następstwach działań, ułatwia podejmowanie decyzji); funkcja socjotechniczna (badacz wykorzystuje wiedzę socjologiczną do formułowania zaleceń, reguł reguł praktykom, politykom i menadżerom, profesjonalnie zajmującym się kształtowaniem się postaw i zachowań ludzi).

Źródła i etapy rozwoju socjologii:

Za twórcę socjologii uważa się francuskiego myśliciela AUGUSTA COMTE'A.

Wkład Comte'a w powstanie socjologii jako autonomicznej nauki jest wieloraki, ale do się ująć w trzech zasadniczych fazach:

1. Nadania nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowanej nazwy,

2. Określenie przedmiotu badań socjologii,

3. Zaoferowanie powstającej nauce specyficznych badań.

Termin socjologii A. Comte użył pierwszy raz w 1937 roku w swoim dziele: „Kurs filozofii pozytywnej”. Za przedmiot badań socjologii uznał on społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składającą się z elementarnych cząstek, zwanych rodzinami. Skonstruował także i unaukowił metody badań zjawisk społecznych, którymi zajmuje się socjologia:

1. Obserwacja,

2. Eksperyment,

3. Metoda porównawcza,

4. Analiza historyczna.

HERBERT SPENCER → pierwszy socjolog brytyjski, który rozwijał socjologię jako naukę. Napisał miedzy innymi trzytomowe dzieło: „Zasady socjologii” będące pierwszymi podręcznikami socjologicznymi. Wychodził z założenia, że jej zadaniem jest opis, wyjaśnienie, zrozumienie i zbudowanie teoretycznego obrazu społeczeństwa.

EMIL DURKEIN → socjologia jako nauka o faktach społecznych (religia, język, prawo, kultura). Znajomość tych faktów, jako regulatorów, zachowań zbiorowości umożliwia badaczom lepsze poznanie rzeczywistości społecznej.

MAX WEBER → twórca socjologii niemieckiej. Przedmiotem badań socjologii według niego są działania społeczne, czynności zorientowane na zachowania ludzi. Eksponował koncepcję tego typu idealnego, rolę charyzmatycznego przywódcy obdarzonego nadzwyczajnymi uzdolnieniami i możliwościami oddziaływania na innych ludzi. Zajmował się również problematyką struktury społeczeństwa i zadaniami biurokracji.

Socjologia polska.

Głównym jej reprezentantem był: JÓZEF SUPIŃSKI uważany za ojca socjologii polskiej. Interesował się społecznymi (obok przyrodniczych) uwarunkowaniami jednostki ludzkiej i jej natury. Uważał pracę i dążenie do wiedzy za główne normy życia społecznego.

FLORIAN ZNANIECKI → twórca socjologii akademickiej, stworzył dla celów badawczych system społeczeństwa:

• Czynne społeczeństwo,

• Grupa społeczna,

• Osobowość społeczna,

• Stosunki społeczne.

Opracował metody autobiograficznej, dokumentów osobistych opartej na pamiętnikach, wspomnieniach.

TADEUSZ SZCZURKIEWICZ.

STANISŁAW OSSOWSKI.

Przedmiotem badań socjologii jest niemal cała rzeczywistość. Co zmusza do podziału:

Ogólna szczegółowa

Dostarcza socjologom szczegółowym dzięki swoim konkretnym badaniom teorię, aparat pojęciowy oraz dyrektywy przynoszą wyniki z różnych dziedzin

i metody badawcze. rzeczywistości społecznej, które są uogólniane gruncie socjologii ogólnej i tworzą jej teoretyczno-metodologiczny przedmiot.

→ pracy, wsi i miasta, rodziny, edukacji,

Religii, prawa,

W wyniku socjologicznych badań empirycznych, analiz pojęciowych, metodologicznych, prób konstruowania teorii różnych badań życia społeczeństwa we współczesnej socjologii powstały następujące orientacje:

Teoria konfliktu, teoria wymiany, teoria symbolicznej interakcji i funkcjonalizm, zwana niekiedy teorią strukturalno-funkcjonalną.

Geneza socjologii medycznej.

Socjologia medyczna- jedna z dziedzin socjologii zajmująca się badaniem społeczeństwa, aspekty zdrowia, choroby i opieki zdrowia. Socjologia medycyny prowadzi badania społecznego systemu szpitalnictwa i innych placówek leczniczych oraz społecznych ról zawodów medycznych: lekarzy, pielęgniarek i innych.

Już XIX-wieczna medycyna społeczna dostrzegała klasowe i środowiskowe uwarunkowania wcześniej występujących chorób. Tendencje te umocniło powstanie pierwszych teorii epidemiologicznych oraz organizacji zdrowia publicznego w Niemczech i Anglii.

W połowie lat 50. lekarze zaczęli sobie uświadamiać, że nie doceniane dotąd czynniki socjokulturowe odgrywają coraz większą rolę. Wpływają nadto na powstawanie, przebieg i rokowanie wielu rozpowszechnionych chorób cywilizacyjnych. Podjęto próby adaptacji teorii i metod badawczych nauk społecznych an użytek medycyny.

Na samym początku rozwoju socjologii medycyny podwalinami pod jej rozwój były prace naukowe E. PURKHEIMA, SPENCERA, DARWINA.

HELENA i ROBERT LYNDOWIE- pierwsi przedstawiciele socjologii ogólnej, którzy przeprowadzili badania w celu opisania i interpretacji zachowań oraz postaw wobec zdrowia i choroby, które ujmowali w odniesieniu do uwarunkowań strukturalnych i kulturowych.

R. DUBOS: „Miraże zdrowia”- autor ukazał w nich ekologiczne uwarunkowania zdrowia oraz konieczność zachowania równowagi pomiędzy czynnikami środowiskowymi a organizmem człowieka.

Do uznania społecznego wymiaru choroby przez nauki medyczne, przyczyniły się również przemiany psychiatrii, która stopniowo odkrywała rolę, jaką czynniki psychologiczne odgrywają w etiologii i leczeniu psychoz, depresji, nerwic. Zaczęto zwracać uwagę na problematykę stylu życia w powiązaniu z chorobą krążenia i nowotworami.

Socjologia medycyny była również kształtowana przez rozmaite idee i poglądy pochodzące z nauk społecznych.

Głównym punktem odniesienia były tu poszczególne koncepcje teoretyczne i założenia metodologiczne w obrębie takich dyscyplin jak: demografia, antropologia, psychologia społeczna, socjologia ogólna i jej subdyscypliny.

Socjologia medycyny we wczesnych etapach rozwoju bardzo często nawiązywała do poglądów Durkeina, Spencera.

Szczególną rolę w autorefleksji socjologów medycyny odegrały też koncepcje szkoły chicagowskiej i jej przedstawiciele. To w ramach tej szkoły prowadzono pierwsze studia na temat instytucji medycznej, system ochrony zdrowia, wpływu biedy i niedostatku zachowań w chorobie.

W 1952 roku, PARSON opublikował ”System społeczeństwa”, w których umieścił rozdział poświęcony socjomedycynie. Skoncentrował się na charakterystyce praktyki medycznej oraz roli społecznej chorego.

PARSON: „Struktura społeczeństwa i osobowość” (lata 60. XX wieku):

• Terapia jako rodzaj procesu społecznego,

• Przedstawił cechy interakcji lekarz- pacjent,

• Scharakteryzował organizację społeczną szpitala oraz rolę społeczną chorego → odpowiedzialność za zdrowie nie spada już wyłącznie na lekarzy, system medyczny, ale w większym stopniu zależy od zachowań pacjentów.

Socjologia medycyny w Polsce.

W dużej mierze dzięki zasługom i międzynarodowymi kontaktami jej twórczyni- MAGDALENY SOKOŁOWSKIEJ, rozwijał się przez cały okres „młodości i dorastania” we współpracy z partnerami w Europie i USA.

Umiejscowiona między naukami społecznymi a medycyną. Po raz pierwszy próby określania tego przedmiotu podjęto się na początku lat 60. kiedy stwierdzono, że socjologia może być „potężnym sprzymierzeńcem w zwalczaniu chorób”. Z kolei rozwój dyscyplin medycznych, zwłaszcza epidemiologicznych, przyczynił się do stosowania metod i pojęć socjologicznych, zwrócono uwagę lekarzy na rolę środowiska społecznego. Sokołowska podkreśla również, że zmiany w organizacji służby zdrowia dają socjologom możliwość opisu systemu opieki zdrowotnej jako specyficznego i złożonego mechanizmu społecznego.

W drugiej połowie lat 60. zaczęto realizować projekt związku z uwarunkowaniami zdrowia psychicznego i prowadzi do zbliżenia socjologii medycyny do kalectwa i rehabilitacji.

Już pod koniec lat 60. planowano zbliżenie socjologii medycyny do socjologii ogólnej w efekcie czego kategoria choroby przestała być dominującym punktem odniesienia. Eksponowano pojęcie zdrowia w jego społecznym wymiarze i lansowano termin socjologii zdrowia. Problematyka wyraźnie przesuwała się z obszaru „socjologii w medycynie” do „medycyny w socjologii”.

Na początku lat 70. to nie medycyna lecz socjologia ogólna i jej subdyscypliny stały się głównym partnerem socjologii medycyny. Lata 70. przynoszą również rozwój trzech form praktycznych zastosowań socjologii medycyny, prowadzenia badań, nauczania i przygotowania ekspertyz. W tym okresie pojawił się również postulat badań zdrowotnych w kontekście analizy struktury społeczeństwa i stylów życia Polaków. Zajmowano się ponadto rozmaitymi definicjami zdrowia i podkreślano konieczność podjęcia badań ukierunkowanych na opis zachowań służących zdrowiu.

Od lat 90. zarówno w zachodniej jak i polskiej socjologii medycyny, przeplatają się równoprawnie traktowane dwa nurty badawcze.

Jeden ukierunkowany na analizę społecznych przyczyn i skutków chorób oraz zajmuje się opisem socjokulturowych czynników determinujących proces chorowania, również chorób przewlekłych i kalectwa.

Drugi obejmuje głównie teoretyczne i empiryczne badania zdrowia i jego korelatów.

Procesy społeczne.

Procesem społecznym nazywamy stan zjawisk, zdarzeń, faktów dotyczących osobowości, grupy społecznej, zbiorowości powiązanych ze sobą różnego rodzaju zależnościami przyczynowymi lub strukturalno- funkcjonalnymi, powodującymi określone skutki i przeobrażenia społeczne.

Pojęcie „proces społeczny” używany bywa w socjologii w wąskim i szerokim znaczeniu.

Proces społeczny w wąskim znaczeniu nazywa się serie zjawisk dodatkowych osobowości, grup społecznych, zbiorowości powiązanych ze sobą w taki sposób, że są one zjawiskami tylko społecznymi (np. procesem społecznym będzie proces przystosowania osobowego do nowych warunków kultury i struktur zbiorowości po przeniesieniu się do innego środowiska, jak chociażby przystosowanie się chłopa do pracy w fabryce).

W szerokim znaczeniu procesem społecznym są natomiast wszystkie serie zjawisk technologicznych, ekonomicznych, estetycznych, religijnych itd. Powiązane ze sobą w tym sensie, że np. proces przystosowania chłopa do pracy w fabryce powiązany jest z całością procesów uprzemysłowienia, urbanizacji, ruchliwości społecznej itd.

Klasyfikacje rodzajów społecznych mogą być sporządzone ze względu na układ w którym procesy przebiegają, dążenie jednostek i grup społecznych, zmiany w strukturze i organizacji społecznych zbiorowości, zmianę miejsca w strukturze lub przestrzeni społeczeństwa, reperkusje w stosunkach międzyludzkich.

Procesy społeczne można podzielić:

1. Ze względu na układ, w którym przebiegają:

• Procesy intropersonalne- zachodzą wewnątrz osobowości człowieka, jak np. proces samokształcenia,

• Procesy zachodzące między jednostkami- powstanie stosunków przystosowania do współpracy, przyjaźni, wrogości, konflikty,

• Procesy zachodzące między jednostką a grupa społeczną- podporządkowania, identyfikacja, dążenie do dominacji, sprzeczności, bunt,

• Procesy zachodzące między dwiema grupami- współpraca, współistnienie, wzajemna pomoc, tolerowanie się, nieceć, konkurencja, wrogość, walka, wojny.

2. Ze względu na reperkusje w stosunkach międzyludzkich (zmiany):

• Ideologie → proces przebudowy świadomości społecznej,

• Religie → proces sekularyzacji i laicyzacji,

• Naukę → proces scjentyzmu,

• Technikę → procesy industrializacji, informatyzacji, robotyzacji,

• Społeczności terytorialne → proces urbanizacji,

• Miejsce jednostki lub grupy społecznej.

Ze względu na dążenia:

• Proces przystosowania → w nowej sytuacji środowiskowej,

• Procesy współpracy lub współdziałania → uzgodnienie działania i wykonywanie zadania częściowego,

• Proces współzawodnictwa lub konkurencji → na gruncie rozbieżności interesów,

• Procesy konfliktowe → dążenie do własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie, podporządkowanie sobie jednostki lub grupy społecznej dążącej do osiągnięcia celów identycznych lub podobnych.

• Ze względu na zmiany w organizacji społecznej zbiorowości:

• Proces rozwoju i postępu → proces ukierunkowywania zmian ocenianych pozytywnie,

• Proces dekadencji → upadek systemu wartości, brak realizacji norm społecznych obowiązujących w danej społeczności,

• Proces reorganizacji społecznej → nowe układanie i integrowanie systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen, (proces transformacji ustrojowej),

• Proces dezorganizacji społecznej → oznaczające pojawienie się zjawisk odchylających się od obowiązujących norm społecznych i zakładających funkcjonowanie organizacji społecznej, (np. alkoholizm, nikotynizm, przestępczość).

---