Rozdział 2.

1. Formy planetarne:

- kontynenty

- obszary oceaniczne

2. Co przedstawia histogram i krzywa hipsograficzna.

Największe obszary na powierzchni Ziemi zajmują:

- dna oceaniczne na głębokości 4000-5000m p.p.m.

- obszary lądowe na wysokości 0-1000m n.p.m.

Powierzchnia ziemi:

Lądy 29 %

Do 37% załamanie krzywej - bloki kontynentalne, do których należą obszary lądowe i płytkie morza przybrzeżne, położone w obrębie szelfu.

3. Rozróżnia się dwa typy litosfery.

Pod oceanami występuje litosfera oceaniczna. Materiał jej górnego płaszcza jest przykryty cienką warstwą skorupy oceanicznej o dużej gęstości i składzie bazaltu 5-10km.

Skorupa kontynentalna lżejsza ale gruba śr.35km (70km łańcuchy górskie, Wyżyna Tybetańska).

4. Izostazja- stan równowagi hydrostatycznej w litosferze, czyli w skorupie ziemskiej i górnym płaszczu. Fragmenty litosfery „pływają” po powierzchni astenosfery ( znajduje się poniżej i zachowuje jak gęsta ciecz).

A. Modele Izostazji:

I. PRATTA

Bloki litosfery podobnej grubości, ale różnej gęstości. Z tego powodu bloki pogrążone są różnie w astenosferze. Góry i Wyżyny są lżejsze, ich spąg na mniejszej głębokości niż litosfery oceanicznej, która jest cięższa.

II. AIRY'EGO

Bloki litosfery różnej grubości, podobnej gęstości. Z zasad hydrostatyki bloki grubsze będą podniesione wyżej. Ten model odpowiada na ogół zachowaniu litosfery kontynentalnej.

B. Procesy wewnętrzne i zewnętrzne zakłócają równowagę litosfery, co powoduje dążenie do ponownego osiągnięcia równowagi i objawia się ruchami pionowymi.

Cienka i gęsta skorupa oceaniczna jest bardziej rozpowszechniona niż kontynentalna.

C.

Obszary kontynentalne: Eurazja ponad 50 mln km2 - poniżej 2 mln km2 Madagaskar

Obszary oceaniczne: Ocean Spokojny

5. Koncepcja tektoniki płyt litosferycznych (tektonika globalna)

1. 20 płyt kontynentalno-oceanicznych i oceanicznych rys. str. 21;

2. Ruch płyt względem siebie, kilka centymetrów na rok, generowany przez termiczne prądy konwekcyjne w płaszczu Ziemi;

3. Ruch powoduje zmiany położenia kontynentów na globie;

6. Granice płyt litosferycznych.

• Zbieżne (konwergentne) - wzdłuż których płyty zbliżają się do siebie

• Rozbieżne (dywergentne) - oddalają się od siebie

• Transformujące - płyty przesuwają się względem siebie w poziomie

A. Granice zbieżne.

-zbliżanie się płyt do siebie - powoduje skracanie litosfery

• Oceaniczna + oceaniczna = subdukcja, czyli pogrążenie jednej płyty pod drugą

• powstaje w jej miejscu rów oceaniczny i łuk wysp wulkanicznych

• Oceaniczna + kontynentalna = subdukcja, pogrąża się cięższa płyta oceaniczna

• powstaje rów oceaniczny, a po stronie kontynentalnej (zewnętrznej) łańcuch górski zbudowany ze skał plutonicznych i wulkanicznych

• Kontynentalna + kontynentalna = płaskie podsuwanie jednej pod drugą, wzrost grubości litosfery

• izostazja, powstają wysokie góry oraz płaskowyże

B. Granice rozbieżne.

- oddalanie się płyt od siebie- ten sam kierunek wektora, przeciwstawny zwrot, co powoduje pękanie skorupy ziemskiej.

• powstają rozpadliny- ryfty

• nowa litosfera- wolne przestrzenie wypełniane podpływającym do powierzchni materiałem pochodzącym z górnego płaszcza

Mogą powstać ryfty śródoceaniczne - w obrębie oceanów, lub ryfty kontynentalne - w obrębie kontynentów.

C. Granice transformujące.

- przebiegają w obrębie basenów oceanicznych jak i na lądach.

• Wzdłuż nich tworzą się wielkie systemy skoków przesuwczych

7. Główne rysy ukształtowania kontynentów.

Kontynenty różnią się od siebie różnym udziałem obszarów położonych w różnych przedziałach wysokości bezwzględnych.

Najniższym kontynentem jest Australia, najwyższym Afryka.

Depresje- obszary położone poniżej poziomu oceanu światowego ( gł. Azja)

Niziny 0-300m (Ameryka Północna i Afryka: najmniej)

Wyżyny pow. 300m.n.p.m. o mało urozmaiconej rzeźbie, pagórkowo falistej

Góry ukształtowanie terenu o dużym nachyleniu

KRATONY- jądro obszarów kontynentalnych, sztywne bloki zbudowane ze skał magmowych i metamorficznych o wieku sięgającym er prekambryjskich.

PLATFORMA- młodsza, niezdeformowana fałdowaniami lub słabo zdeformowana pokrywa osadowa.

TARCZA- skały krystaliczne występujące bezpośrednio na powierzchni.

OROGENY (PASY MOBILNE)- mogą otaczać kratony, cechują się znacznymi deformacjami fałdowymi serii osadowych i mniejszym udziałem skał magmowych i metamorficznych.

AKRECJA- przyłączenie obszarów orogenicznych

WSPÓŁCZESNE OROGENY- to strefy cechujące się KOMPRESYJNYMI deformacjami skał, a więc nasunięciami i intensywnym fałdowaniem. Odbywa się w ich obrębie skracanie litosfery. Powstają najwyższe góry.

WSPÓŁCZESNE PLATFORMY I TARCZE- nie ulegają kompresyjnym deformacją. W nich powstają niziny lub wyżyny, gdzie dźwiganiu mogą towarzyszyć deformacje EKSTENSYJNE -> dochodzi w ich obrębie do rozciągania litosfery.

TAFROGENY- uskoki normalne, rowy i zręby tektoniczne, występują na zapleczu orogenów i w strefach ryftów kontynentalnych. Cechują się zwykle znacznymi wysokościami i wyżynną a nawet górską rzeźbą.

( największy obszar to wschodnia Afryka, obejmuje: obrzeżenie Morza czerwonego, wyżynę abisyńską i wyżynę wschodnioafrykańską. 2000m n.p.m. )

DUŻE STREFY USKOKÓW PRZESUWCZYCH- występują w strefach orogenicznych jak i tafrogenicznych.

8. Zróżnicowanie krawędzi kontynentów.

• Krawędzie aktywne- przylegają do zbieżnych granic płyt litosferycznych, na których dominuje subdukcja lub pogrubianie skorupy kontynentalnej

• Tworzą się:

- łańcuchy górskie- stale dźwigane i poddawane jednocześnie erozji, co doprowadza do stanu równowagi

• Występuje wulkanizm

• Krawędzie pasywne- wyznaczają granice pomiędzy litosferą kontynentalną i oceaniczną w obrębie jednej płyty. Ich rozwój daje początek rozbieżnej granicy płyt, a wraz z upływem czasu oddalają się od strefy ryftowej.

• Mała aktywność tektoniczna

• Wulkanizm praktycznie nie występuje

• Tworzą się:

- równiny nadbrzeżne- przedłużają się w łagodny szelf podmorski

- wielkie progi kontynentalne

9. Główne rysy rzeźby dna morskiego.

OBRZEŻE KONTYNENTALNE (KRAWĘDZ KONTUNENTALNA)- jest to strefa otaczająca lądowe obszary kontynentalne, będąca jak gdyby ich podmorskim przedłużeniem.

Składa się z:

• Szelfu

- najpłytsza część przylegająca bezpośrednio do lądu

- łagodnie nachylona w kierunku otwartego morza powierzchnia śr.pon. 1 st.

- rozciąga się do gł. Ok. 150m, czasami od 60 do 400m p.p.m

- szerokość zróżnicowana od kilku do kilkunastu kilometrów (dla krawędzi aktywnych jest mała, dla pasywnych znaczna)

- akumulacja osadów

• Stoku kontynentalnego

- nachylone dno od 1-6 st.

- rozcięty głębokimi dolinami, tzw. Kanionami podmorskimi

• Podnóża kontynentalnego

- strefa przejściowa do dna basenu oceanicznego

- nachylenie średnio około 0,5 st.

- obszar akumulacji materiału znoszonego z szelfu i stoku kontynentalnego (formy: stożki z piasku i pyłu)

- nie występuje wszędzie

BASENY OCEANICZNE- położone na gł. 4000-6000m, stanowiące główny składnik den oceanów.

- w skali globalnej zajmują największą powierzchnię ponad 30%

- największe zajmują powierzchnię 10mln km2

- dwa główne typy rzeźby:

• Równiny abisalne- rozległe powierzchnie, zbudowane z materii mineralnej i organicznej opadającej na dno (pelagiczne), a pod tymi osadami podłoże bazaltowe skorupy ocean.

• Wzniesienia i góry podwodne - wzniesienia abisalne to szerokie wyniesienia o wysokości względnej do 1000m. Góry podwodne są większe, pochodzenia wulkanicznego i powstają w miejscach, gdzie płyta oceaniczna przesuwa się nad plamą gorąca. Może stworzyć wyspę wulkaniczną. Gujoty- z płaską, ściętą powierzchnią i pozostałościami raf koralowych, wznosiły się kiedyś powyżej powierzchni oceanu.

STREFY GŁĘBOKICH ROWÓW w dnie oceanicznym

GRZBIETY ŚRÓDOCEANICZNE- związane z rozbieżnymi granicami płyt.

- występują wszędzie

- to długie systemy podmorskich gór o specyficznej rzeźbie

- posiadają doliny ryftowe będące miejscem aktywnego wulkanizmu podmorskiego i wydostawania się bazaltowej lawy na dno oceaniczne

- po obu jej stronach znajdują się wzniesienia, biegnące równolegle do siebie

- poprzecinane rozpadlinami

- zwiększa się w nich dno

STREFA PRZEJŚCIOWA- pomiędzy kontynentami a basenami oceanicznymi, którą tworzą baseny mórz zewnętrznych i łuków wyspowych oraz rowów oceanicznych

ROWY OCEANICZNE- wyznaczają przebieg stref aktywnej subdukcja głównie płyt oceanicznych pod kontynentalne, dno morskie ugina się i dochodzi do powstania liniowej formy rowu

- strome, miejsce częstych trzęsień ziemi, co z kolei powoduje fale tsunami

-zajmują 1% den oceanicznych

WYSPY OCEANICZNE- to podwodne góry, głównie zbudowane ze skał wulkanicznych: bazalt, andezyt. Wiele jest czynnymi wulkanami. Dzielą się na trzy grupy:

Głównie zbudowane ze skał wulkanicznych:

• 1 grupa- pojedyncze lub ciągi wysp na współczesnych lub dawniejszych gorących plamach

• 2 grupa- wystające ponad pow. oceanu fragm. bardzo młodych grzbietów śródoceanicznych

Zbudowane z wulkanicznych ale również skał osadowych, plutonicznych i metamorficznych

• 3 grupa- łuki wyspowe w strefach subdukcji

Rozdział 4.

1. rocznie około 40 km 3 materiału na powierzchnię ziemi z górnego płaszcza i z litosfery

2. Erupcja - gwałtowna eksplozja w trakcie, której wyrzucane do atmosfery są duże objętości utworów piroklastycznych.

3. efuzje- spokojne wylewy lawy o małej lepkości, a także wzrost kopuł lawowych

4. W Polsce zachodziły zjawiska wulkaniczne powszechnie pod koniec ery paleozoicznej i w neogenie

5. materiał wulkaniczny. Podr.

6. zdecydowana większość wulkanów i form z nimi stowarzyszonych występuje w pobliżu granic płyt litosferycznych.

7. 3 obszary działalności wulkanicznej:

• Zbieżne granice płyt litosferycznych- charakter wulkanizmu kwaśny i obojętny, eksplozywny, lawy andezytowi, pochodna zjawiska subdukcji.

• Rozbieżne granice płyt litosferycznych- wulkanizm z otwierających się szczelin ryftowych, charakter podmorski, często powstają wyspy, dominują lawy zasadowe, bazaltowe, a w obszarach lądowych wulkany zbudowane z law obojętnych i kwaśnych.

• Plamy gorąca- nieregularnie rozmieszczone na powierzchni Ziemi, występują w obszarach lądowych jak i basenach oceanicznych.

Dominuje wulkanizm podmorski!

8. Morfologiczne typy wulkanów.

1. Typy erupcji wulkanicznych:

Przy wysokim ciśnieniu charakter eksplozywny:

1. typ pliniański- mała lepkość lawy i bardzo wysokie ciśnienie

2. typ peleański- bardzo duża lepkość i bardzo wysokie ciśnienie

Przy niskim ciśnieniu charakter efuzywny:

1. typ hawajski- mała lepkość i małe ciśnienie

2. typ Merami- duża lepkość i małe ciśnienie

3. typ strombolijski- mała lepkość i umiarkowane ciśnienie

4. typ Vulcano- umiarkowana lepkość i umiarkowane ciśnienie

2. Formy wzniesień i zapadliska:

Mogą współwystępować.

1. wulkany tarczowe:

- największe formy wulkaniczne na ziemi, mało wyraźne w krajobrazie -> niewielkie nachylenie stoków (śr. poniżej 7 st.)

- w budowie bierze udział głównie lawa

- wypływają potoki lawowe z krateru, czasami ze stożków pasożytniczych oraz z pęknięć w obrębie tarczy,

- lawa ma skład zasadowy, uboga jest w krzemionkę i mało lepka, więc może przemieszczać się na znaczne odległości

- nie występują w strefach subdukcji

- są typowe dla plan gorących ( głównie Hawaje)

B. kopuły lawowe

- strome stoki, spłaszczone powierzchnie szczytowe, formy lekko wypukłe

- brak krateru

- kwaśna, spokojna lawa o wysokiej zawartości krzemionki pow. 60 %, duża lepkość stąd szybko zastyga i nie wielkie rozmiary wulkanu

- kopuły zbudowane z ryolitów andezytów i dacytów ale także mniej krzemionkowe trachitowe i fonolitowe

- wzrost 5-10m/dobę

- towarzyszą im lawiny kamienne i spływy materiału piroklastycznego przeobrażające się w chmury żarowe

C. stratowulkany (złożone lub poligeniczne)

- budowa:

~forma wysokich stożków, strome stoki

~część centralna: ciało lawowe, charakter intruzyjny

~część zewnętrzna: generacje potoków i pokryw lawowych, brekcje wulkaniczne, utwory piroklastyczne

~krater

~najwyższe partie często pokryte śniegiem lub lodowcem

- typowe dla stref subdukcji

- magma o charakterze kwaśnym i składzie andezytowym lub dacytu, zawiera dużo gazów

- charakter eksplozywny

- zjawisko kolapsu na stromych stokach

D. stożki żużlowe

- budowa wyłącznie z utworów piroklastycznych, wyrzucanych z krateru i akumulowanych wokół niego,

- bywają potoki lawowe na duże odległości poza zasięg stożka,

- mniejsze,

- nachylenie 32 do 35st. niemal identyczne dla wszystkich,

- krótki czas aktywności,

- występują w strefach subdukcji, jednak typowe dla wulkanizmu wewnątrzplatformowego

- często występują obok siebie (grupowo),

- podatne na erozję wodną, krótkotrwałe.

E. kaldery

- zamknięte obniżenia terenu, znacznych rozmiarów,

- powstałe w miejscu niegdyś aktywnych stożków wulkanicznych,

- często wypełnione wodą w niższych partiach,

- produkty erupcji to głównie: lawy i popioły,

- powstaję przez zapadnięcie się stożka opróżnionej komory magmowej,

- często nie kończą swojej aktywności wulkanicznej ( stożki wulkaniczne na powierzchni, ekshalacje gazów wulkanicznych).

F. Maary

- gwałtowne, nie pozostawiają po sobie form wypukłych,

- koliste zagłębienia wypełnione wodą,

- wał zbudowany z materiału piroklastycznego tzw. Pierścień tufowy

- powstają w wyniku erupcji freatomagmatycznych, to zjawiska związane z oddziaływaniem zmierzającej ku powierzchni kolumny magmy na wody podziemne,

- czasami wewnątrz znajdują się stożki żużlowe- efekt dalszej erupcji po usunięciu pary wodnej

G. góry stołowe- wulkany podlodowcowe

- do erupcji dochodzi pod lodowcem lub lądolodem,

- strome stoki, powierzchnie szczytowe płaskie,

- budowa: na dole zastygła lawa z osadami środowiska jeziornego, wyżej utwory piroklastyczne i brekcje (powstałe w próżni), partia szczytowa to lawa wylewająca się po zaniku pokrywy lodowej,

- powodują często fale wezbraniowe.

9. Pokrywy lawowe- to rozlegle płaskie powierzchnie o często urozmaiconej rzeźbie. Są zbudowane z law o małej lepkości. Szerzej rozlewające się to głównie bazaltowe, krótsze i węższe to zwykle andezytowe.

Wyróżnia się dwa typy law(potoków lawowych):

1. Typ aa (inaczej blokowe) - niestabilne, pojedyncze, ostrokrawędziste, nieregularne, powstają przy dużej prędkości płynięcia;

2. Typ pahoehoe (pahojhoj, sznurowe) - z mało lepkiej lawy, wolno przemieszczającej się, nie podlegają większej wewnętrznej deformacji. Przekształcają się w lawę aa przy wzroście lepkości.

Formy pokryw lawowych:

-koliste i wydłużone garby - powstają w miejscach wzrostu ciśnienia wywołanego przez płynący pod powierzchnią strumień lawy.

-spękania- w odsłonięciach law bazaltowych, tworzą się wskutek zmian objętości podczas stygnięcia (ułatwiają wietrzenie i rozpad),

-ciosy lawowe- w pokrywach lawowych i wypełnieniach kominów wulkanicznych,

10. jaskinie lawowe- sieci lub pojedyncze tunele, poziome, kręte, rozdzielające się i łączące ze sobą. Znajdują się płytko pod powierzchnią terenu. Są wynikiem zróżnicowanego stygnięcia lawy w obrębie potoku.

11. Formy rzeźby poza wulkanami.

Pokrywy ignimbrytowe- to formy złożone z fragmentów szkliwa wulkanicznego, pumeksu, pojedynczych kryształów i skał podłoża(średnica <2mm). Najczęściej materiał masywne ryolity i andezyty. Powstają w wyniku spływów piroklastycznych o małej lepkości z erupcji eksplozywnej. Zajmują ogromne obszary. Podatne na procesy erozyjne.

Niskotemperaturowe - mało zwięzłe

Wysokotemperaturowe - spieczone, związane ze sobą.

Spływy dolinne- przemieszczające się wzdłuż dolin rozcinających stoki stratowulkanów- wypełnienie dolin osadem z fragmentów różnej wielkości ale ulegają szybkiej erozji, nietrwałe.

Spływy o małej gęstości (piroklastyczne spływy zawiesinowe)- cienka kilkucentymetrowa warstwa osadów ale o wys. temperaturze i energii, destrukcyjne i niebezpieczne.

Opad pyłu wulkanicznego- z reguły nie rzeźbotwórczy ale pozwala określić wiek osadów.

12. Na degradację form wulkanicznych wpływają procesy egzogeniczne.

I. Neki.

Powstają z degradacji stożków wulkanicznych o charakterze stratowulkanów, gdzie zewnętrzna partia stożka zostaje usunięta, a na powierzchni odsłonięta jest tylko partia masywnej lawy zastygłej w kominie wulkanicznym.

II. Odwrócenie rzeźby w obrębie pokryw lawowych.

Potok lawowy wypełnia dno doliny, przykrywając starsze utwory rzeczne. Obniża się teren grzbietów wododziałowych w stosunku do pokrywy lawowej, która znajdzie się wyżej, gdyż jest odporniejsza na wietrzenie i erozję. Dochodzi więc do inwersji (odwrócenia) rzeźby terenu. Dawne kotliny i doliny staną się grzbietami wododziałowymi.

Skutek: płaskowyże zbudowane ze skał wylewnych bazaltowych. Zdarzają się również dla pokryw ignimbrytowych o charakterze spieczonym.

III. Rozwój Kalder.

Główna przyczyna: ruchy masowe, zapadnięcie się stropu głównej pustej komory magmowej. Następują obrywy, osuwiska i lawiny kamienne w wyniku których zbocza kaldery cofają się, a dno wypełnia się chaotycznie rozmieszczonym materiałem skalnym pochodzącym z zewnętrznych stoków, w tym wielkimi masywami osuwisk blokowych.

---