EKONOMIKA GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ

Gospodarka żywnościowa - całokształt działalności związanej z produkcją, przetwórstwem, dystrybucją oraz podziałem surowców i produktów żywnościowych, której celem jest zaspokajanie zmieniających się potrzeb ludności w zakresie żywności i żywienia.

Ogniwa łańcucha gospodarki żywnościowej:

 rolnictwo,

 przetwórstwo rolno-spożywcze,

 dystrybucja,

 konsumpcja żywności.

Specyficzne cechy gospodarki żywnościowej:

 rozdrobniona struktura jednostek produkcyjnych,

 relatywna niemobilność rolniczej siły roboczej,

 wpływ warunków naturalnych na produkcję rolniczą,

 wahania sezonowe,

 nietrwałość surowców rolnych i produktów spożywczych,

 rozproszenie przemysłu spożywczego,

 terytorialne rozmieszczenie bazy surowcowej i przetwórczej,

 nieelastyczny charakter popytu na żywność,

 spadek udziału wydatków na żywność w ogólnych wydatkach konsumpcyjnych, w miarę wzrostu dochodów ludności.

INTEGRACJA POZIOMA I PIONOWA

Powiązania pionowe - powiązania pomiędzy poszczególnymi ogniwami w gospodarce żywnościowej.

Powiązania poziome - powiązania w obrębie jednego ogniwa.

Cele organizowania grup producentów (na przykładzie producentów rolnych):

 dostosowanie produkcji rolnej do warunków rynkowych,

 poprawa efektywności gospodarowania,

 planowanie produkcji ze szczególnym uwzględnieniem jej ilości i jakości,

 koncentracja podaży,

 organizowanie sprzedaży produktów rolnych,

 ochrona środowiska naturalnego.

Korzyści z działań grupowych:

 obniżanie kosztów prowadzonej produkcji rolnej,

 ograniczanie liczby pośredników na rynku,

 tworzenie partnerskich układów z przedstawicielami pozostałych ogniw łańcucha,

 budowa trwałych powiązań kooperacyjnych z odbiorcami,

 ułatwiony dostęp do informacji rynkowej,

 dostosowanie surowca do wymogów coraz bardziej skoncentrowanego rynku,

 wspólna promocja i zbyt na rynku.

PRZESTRZENNE ROZMIESZCZENIE GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ

Główne determinanty (czynniki) lokalizacji podmiotów funkcjonujących w przemyśle spożywczym:

 koszty transportu surowców i produktów gotowych,

 proces koncentracji przemysłu spożywczego,

 współzależność/konkurencyjność branż,

 aktywizacja regionów zacofanych gospodarczo,

 zasoby wodne,

 infrastruktura i rozwój technik transportu,

 konkurencja zakładów o siłę roboczą (dostępność siły roboczej),

 ochrona środowiska i zdrowotność żywności.

Podział branż przemysłu spożywczego na podstawie analizy kosztów transportu

 branże o orientacji surowcowej - przetwarzające surowce łatwo psujące się, stanowiące wagowo i objętościowo dużą masę, trudną do przewozu,

 branże o orientacji konsumpcyjnej - związane z ośrodkami konsumpcji, w których wytwarza się szczególnie nietrwałe lub podatne na psucie produkty gotowe,

 branże o orientacji obojętnej - w których udział kosztów transportu w ogólnych kosztach jest stosunkowo niski, wytwarzane produkty mają wysokie ceny i nie psują się szybko.

Uwarunkowania zmian orientacji lokalizacyjnej branż przemysłu spożywczego związanej z kosztami transportu

 postęp techniczny,

 rozwój infrastruktury,

 przenoszenie dużych zakładów w związku z ich szkodliwym oddziaływaniem na środowisko.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRZESTRZENNE ROZMIESZCZENIE I ZRÓŻNICOWANIE ROLNICTWA (SYSTEMATYKA)

 endogeniczne (wewnętrzne) i egzogeniczne (zewnętrzne),

 ekonomiczne, społeczne, historyczne, ekologiczne,

 subiektywne i obiektywne,

 bezpośrednie i pośrednie.

Główne przyczyny regionalnego zróżnicowania rozwoju rolnictwa

 zróżnicowane warunki naturalne i gęstość zaludnienia,

 odmienne na poszczególnych obszarach wpływy historyczne,

 historycznie ukształtowany poziom uprzemysłowienia, urbanizacji i rozwoju infrastruktury,

 zróżnicowanie struktury agrarnej,

 różny stopień wyposażenia rolnictwa w poszczególne czynniki wytwórcze,

 różnice w procesach wzrostu i rozwoju gospodarczego,

 oddziaływanie polityki gospodarczej, w tym polityki przestrzennego zagospodarowania kraju i polityki alokacji środków produkcji w rolnictwie,

 odmienne tradycje i poziom kultury rolnej.

SPECYFIKA SEKTORA ROLNEGO

 nienadążanie wzrostu wartości dodanej rolnictwa za rozwojem całej gospodarki narodowej,

 relatywnie niższa produktywność czynników produkcji zaangażowanych w rolnictwie,

 relatywnie niska akumulacja kapitału w rolnictwie,

 dysparytet dochodów ludności rolniczej i niski jej udział w korzyściach ze zdobyczy socjalnych,

 niska elastyczność rolnictwa w zakresie struktury produkcji oraz metod wytwarzania,

 silne dysproporcje i antagonizmy społeczne zarówno wśród ludności rolniczej, jak i między ludnością rolniczą a innymi grupami społecznymi.

Specyfika ziemi jako czynnika produkcji

 sztywna podaż,

 niemobilność (przestrzenna),

 trwałość,

 łączenie funkcji wytwarzania żywności z udostępnianiem walorów środowiskowych (tzw. dobrostanu wiejskiego),

 naturalnie przypisana renta ekonomiczna (tzw. renta gruntowa).

Przyczyny specyfiki produkcji rolnej

 niepewność i ryzyko,

 kilkakrotnie wolniejszy obrót kapitału,

 mała mobilność i bryłowatość (niepodzielność),

 sezonowość,

 rozproszenie produkcji rolnej,

 sprzężenia produkcyjne,

 współdziałanie kapitału i pracy,

 łączenie funkcji przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowego.

Symptomy zawodności rynku w rolnictwie

 sztywność (względem cen i dochodów) i ograniczoność popytu,

 tak zwany efekt Kinga,

 relacje między cenową elastycznością podaży produktów rolnych a elastycznością cenową popytu na podstawowe produkty żywnościowe,

 tendencja do rozwierania „nożyc cen”,

 renty monopolowe ogniwa przetwórstwa,

 osłabienie prawa malejących przychodów z ziemi.

Kryterium zakresu wytwarzania

 produkcja podstawowa,

 produkcja uboczna,

 produkcja pomocnicza.

Kryterium rodzaju procesów powodujących powstanie danej produkcji

 produkcja typowo rolnicza,

 produkcja nietypowa.

Kryterium przeznaczenia

 produkty i usługi zewnętrznego obrotu,

 produkty i usługi wewnętrznego obrotu.

Oceny aktualnej wielkości produkcji rolniczej dokonuje się poprzez porównanie:

 z wielkościami z wcześniejszych okresów,

 z wielkościami z innych krajów,

 z potrzebami społecznymi,

 z możliwościami (warunkami) wytwarzania.

Warunki uzyskania poprawnych ocen poziomu i dynamiki produkcji rolniczej

 ustalenie kategorii produkcji rolniczej wziętej do porównań,

 określenie jednostki czasu w której uzyskano porównywane wielkości produkcji,

 stosowanie do przeliczeń właściwych jednostek produkcji.

Dynamikę rozmiarów produkcji rolniczej można rozpatrywać w okresach:

 rocznych,

 wieloletnich.

WSKAŹNIKI PRODUKCJI

1) Relacje między produkcją a zasobami czynników produkcji

a) wskaźniki produktywności (wydajności)

 wydajność pracy (produkcja/zatrudnienie)

 produktywność ziemi (produkcja/powierzchnia UR)

 produktywność środków trwałych (produkcja/środki trwałe)

b) zasobochłonność produkcji

 majątkochłonność produkcji (środki trwałe/produkcja)

 ziemiochłonność (powierzchnia UR/produkcja)

 pracochłonność (zatrudnienie/produkcja)

2) Relacje pomiędzy rodzajami i kategoriami produkcji

a) wskaźniki struktury (rodzaj produkcji/produkcja całkowita)

b) wskaźniki zespolenia gałęzi produkcji lub produktów (produkcja i/produkcja j)

3) Relacje pomiędzy produkcją a nakładami

a) wskaźniki efektywności (produkcja/nakład)

b) wskaźniki chłonności (nakład/produkcja)

WSKAŹNIKI NAKŁADÓW

1) Relacje między nakładami a zasobami czynników produkcji

a) wskaźniki intensywności wykorzystania czynników produkcji (nakład/zasób)

 wskaźnik intensywności gospodarowania (nakłady/powierzchnia UR)

 wskaźnik intensywności pracy (nakłady/liczba zatrudnionych)

 wskaźnik intensywności wykorzystania środków trwałych (nakłady/środki trwałe)

b) wskaźniki zasobochłonności nakładu (zasób/nakład)

 wskaźnik majątkochłonności nakładu (środki trwałe/nakłady)

2) Relacje pomiędzy nakładami

a) wskaźniki struktury nakładów (nakład/suma nakładów)

b) wskaźniki zespolenia nakładów (nakład i/nakład j)

3) Relacje między nakładami a produkcją

a) wskaźniki efektywności nakładów (produkcja/nakład)

b) wskaźniki chłonności (nakład/produkcja)

 pracochłonność produkcji (nakłady pracy/produkcja)

 materiałochłonność produkcji (nakłady materiałowe/produkcja)

 nakładochłonność produkcji (nakłady pracy + nakłady materialne/produkcja)

ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCIOWEGO

BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCIOWE (food security)

 stan gospodarki, w której potrzeby żywnościowe wszystkich ludzi, uznane za społecznie akceptowane, mogą być zaspokojone,

 nieprzerwany dostęp do żywności wystarczającej dla wszystkich ludzi, dla zdrowego i aktywnego życia.

Aby społeczeństwo miało zapewnione bezpieczeństwo żywnościowe, muszą być spełnione jednocześnie następujące warunki:

 żywność musi być dostępna fizycznie,

 żywność musi być dostępna ekonomicznie,

 żywność powinna być bezpieczna.

ZAKRES BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCIOWEGO

Bezpieczeństwo żywnościowe rozpatruje się na ogół co najmniej w trzech aspektach:

 międzynarodowym (światowym),

 narodowym (krajowym),

 gospodarstwa domowego.

Bezpieczeństwo żywnościowe światowe (międzynarodowe) - obejmuje wszystkie elementy systemu żywnościowego:

 produkcję i dystrybucję żywności,

 zapasy żywności,

 pomoc żywnościową,

 systemy informacji dotyczące produkcji i konsumpcji,

 programy wyżywieniowe.

Bezpieczeństwo żywnościowe narodowe (krajowe) - podaż żywności do celów konsumpcji w danym kraju równa co najmniej biologicznym potrzebom społeczeństwa przez cały rok.

Bezpieczeństwo żywnościowe na poziomie gospodarstwa domowego

- dostępność żywności (odpowiednio do potrzeb wszystkich jego członków) z zakupu, bądź własnej produkcji i bez ryzyka utraty tej dostępności.

Bezpieczeństwo żywnościowe na poziomie kraju określają następujące wskaźniki:

 wielkość krajowej produkcji surowców rolnych i żywności i jej rozdysponowanie,

 podaż żywności,

 zapasy i rezerwy żywności,

 możliwość importu żywności,

 dostępność zagranicznych środków płatniczych,

 dochody (dynamika i podział produktu krajowego brutto),

 zmiany cen żywności na rynku krajowym i światowym.

Poziom krajowego bezpieczeństwa żywnościowego na ogół ocenia się według rzeczywistego pobrania energii przez statystycznego mieszkańca kraju w relacji do zapotrzebowania, określanego według zalecanych minimalnych, średnioważonych norm żywienia.

Działania poszczególnych państw dążące do zagwarantowania krajowego bezpieczeństwa żywnościowego mają na celu:

 zwiększenie produkcji rolniczej lub utrzymanie jej na poziomie gwarantującym co najmniej dostateczne wyżywienie i zapewniającym rolnikom optimum dochodów,

 gromadzenie zapasów i rezerw żywnościowych,

 starania o utrzymanie optymalnego dla danego kraju poziomu samowystarczalności żywnościowej w zakresie podstawowych produktów.

Bezpieczeństwo żywnościowe gospodarstw domowych określają:

 stabilna podaż żywności lub możliwość jej wyprodukowania,

 dochody,

 ceny.

Objawy braku bezpieczeństwa żywnościowego gospodarstw domowych:

 ustawiczna niezdolność gospodarstw domowych do zdobycia żywności,

 okresowy brak dostępu do odpowiedniej żywności,

MIERNIKI OCENY STANU BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCIOWEGO

Mierniki (wskaźniki) służące do oceny stanu bezpieczeństwa żywnościowego:

 dotyczące produkcji surowców rolnych i żywności,

 dotyczące podaży żywności,

 dotyczące dochodów (produkt krajowy brutto),

 dotyczące zmian cen żywności.

Ocena stanu bezpieczeństwa żywnościowego w wymiarze światowym i na poziomie kraju

 wykorzystanie informacji uzyskanych z bilansów żywnościowych (opracowanych przez FAO) o przeciętnej podaży energii z pożywienia przypadającej na 1 mieszkańca i na 1 dzień w relacji do zapotrzebowania.

Wskaźniki i metody służące ocenie poziom bezpieczeństwa żywnościowego gospodarstw domowych (zgodnie z zaleceniami FAO):

 przeciętne dzienne pobranie energii w gospodarstwie domowym (kcal/osobę),

 udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem,

 zmiany wzorców konsumpcji i wybór żywności,

 wywiady i ankiety umożliwiające określenie zagrożenia bezpieczeństwa żywnościowego gospodarstw domowych, gdy zachodzą w nich zmiany konsumpcji polegające na:

spożywaniu produktów żywnościowych mniej preferowanych,

ograniczaniu ilości spożywanej żywności,

zmniejszaniu rozmiarów porcji, omijaniu posiłków i pożyczaniu pieniędzy na zakup żywności.

MONITORING BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCIOWEGO

Monitoring - systemem powtarzalnych obserwacji, analiz i ocen dokonujących się zmian w bezpieczeństwie żywnościowym na poziomie światowym, kraju oraz gospodarstw domowych.

Główny cel monitoringu - stworzenie systemu wczesnego ostrzegania.

Obserwacja zmian może być prowadzona:

 przez powtarzanie badań budżetów gospodarstw domowych,

 przez oszacowanie takich wskaźników, jak np. pobranie energii ze spożytej żywności przez członków gospodarstw domowych (w kcal/osobę i dzień).

Sposoby osiągania bezpieczeństwa żywnościowego

 polityka makroekonomiczna i strategie rozwoju stwarzające warunki do ograniczenia biedy i osiągnięcia bezpieczeństwa żywnościowego przez wszystkie grupy ludności,

 inwestycje w sektorze rolno-żywnościowym niezbędne w celu zwiększenia wolumenu produkcji żywności, usprawnienia handlu w okresie po zbiorach, gromadzenia zapasów, przetwórstwa i rozdziału żywności oraz zmniejszenia strat na wszystkich tych etapach,

 stabilizacja podaży żywności poprzez zakupy interwencyjne dokonywane przez rząd, w celu zaspokojenia zapotrzebowania na żywność w okresach nieurodzajów i przed zbiorami,

 podniesienie produktywności rolnictwa pozwalające na ograniczenie niestabilności cen oraz poprawę funkcjonowania rynku,

 kreowanie polityki zwiększającej zatrudnienie i dochody nabywców żywności,

 prowadzenie polityki samowystarczalności żywnościowej i uniezależnienia się od międzynarodowego rynku żywnościowego.

Zagrożenia bezpieczeństwa żywnościowego

 klęski żywiołowe,

 szkodniki i choroby roślin,

 ograniczone zasoby wody słodkiej,

 konflikty zbrojne,

 epidemie wśród ludności,

 niska siła nabywcza ludności,

 wpływ globalizacji na poziom wyżywienia ludności.

Uwarunkowania wzrostu produkcji żywności i poprawy jej jakości

 inwestycje w rolnictwie,

 produkcyjność gospodarstw rolnych,

 nowe technologie upraw,

ISTOTA I FUNKCJONOWANIE RYNKU ŻYWNOŚCIOWEGO I ROLNEGO

Rynek to mechanizm, który kojarzy sprzedawców i nabywców poszczególnych dóbr i usług. Jednostki w warunkach wolnego rynku kierują się własnymi celami i starają się odnosić maksymalne korzyści.

Kryteria wyodrębniania różnych typów rynku

 ujęcie podmiotowe - ogół stosunków wymiennych występujących między podmiotami rynkowymi reprezentującymi popyt (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i instytucje) i podaż (gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa),

 ujęcie przedmiotowe - układ powiązań między popytem i podażą (można wyróżnić rynek towarów, usług, pracy, finansowy, kapitałowy, zaś w bardziej szczegółowym podziale rynek określonego towaru: mięsa i jego przetworów, mleka i przetworów, tłuszczów, owoców i warzyw itp.),

 ujęcie przestrzenne - zasięg oddziaływania (rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy).

Funkcje mechanizmu rynkowego

 informacyjna - polega na tym, że wyniki gry rynkowej są źródłem informacji, które uczestnicy rynku wykorzystują do różnych celów (alokacja zasobów, optymalne użycie czynników produkcji, stosowanie efektywnej strategii marketingowej),

 dochodowa - przejawia się w traktowaniu rynku jako instrumentu pomnażania dochodów części jego uczestników (uczestnicy sprawnie działający uzyskują dochody, uczestnicy niesprawni ponoszą straty),

 efektywnościowa - polega na wymuszaniu przez mechanizm rynkowy ekonomicznej efektywności gospodarowania wyrażonej relacją efektów do nakładów (istotą racjonalnego działania jest osiąganie określonego celu jak najniższym kosztem lub maksymalizacja celu przy określonych kosztach),

 równoważąca - przejawia się w przywracaniu równowagi między popytem i podażą za pomocą cen, co implikuje równowagę na rynku.

Najważniejsze czynniki oddziałujące na ceny

 charakter rynku określony przez relacje między konkurencją a zmonopolizowaniem,

 interwencjonizm państwowy przejawiający się w prowadzeniu określonej polityki cenowej,

 strategia kształtowania cen wybrana przez uczestników rynku.

Główne czynniki kształtujące podaż

 poziom i struktura potencjału wytwórczego producentów,

 możliwości dostosowawcze producentów do zmieniających się warunków gospodarowania,

 system finansowy i fiskalny,

 możliwość minimalizowania kosztów wytwarzania.

Główne czynniki kształtujące popyt

 dochody konsumentów,

 preferencje i nawyki konsumentów,

 liczba ludności oraz struktura demograficzna i społeczno-zawodowa nabywców,

 zabiegi marketingowe podejmowane przez sprzedających towary.

RYNEK PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH

Rynek żywnościowy - ogół stosunków ekonomicznych w jakie wchodzą między sobą sprzedawcy oraz nabywcy końcowi żywności.

Podlega on uniwersalnym prawidłowościom mechanizmu rynkowego, ale posiada także właściwe tylko jemu cechy specyficzne i podlega swoistym prawidłowościom.

Główne cechy rynków żywnościowych

 na ogół są to rynki nadwyżkowe - występuje na nich trwała nadwyżka podaży nad popytem, przy czym mechanizm rynkowy sam nieustannie generuje tę nadwyżkę,

 duża liczba podmiotów - w większości są to jednak jednostki małe i średnie,

Czynniki kształtujące wielkość i strukturę podaży żywności

 poziom cen,

 potencjał wytwórczy producentów,

 technika i organizacja produkcji,

 zdolność i siła reakcji producentów na warunki rynkowe,

 stosowana strategia rynkowa,

 czynniki losowe.

Czynnikiem determinującym podaż jest wielkość i struktura produkcji rolniczej i przemysłu spożywczego. Różnice w produkcji i podaży w przemyśle spożywczym i innych sferach agrobiznesu można sprowadzić do wielkości rezerw i zapasów. W rolnictwie produkcja składa się z produkcji towarowej i samozaopatrzenia, które stanowi 20-30% produkcji globalnej.

Miarą reakcji producentów żywności na ekonomiczne (rynkowe) warunki produkcji (głównie ceny) jest współczynnik elastyczności produkcji (podaży).

Współczynnik elastyczności produkcji (podaży)

 relacja między stosunkową zmianą produkcji (podaży) a stosunkową zmianą czynnika ją wywołującego.

Znajomość elastyczności produkcji (podaży) służy:

 określeniu skuteczności polityki cen,

 przewidywaniu wielkości produkcji i podaży w okresie krótkim,

 określaniu zdolności dostosowawczych producentów żywności do zmiennych warunków rynkowych,

 określaniu kierunków i instrumentów interwencyjnej polityki państwa na rynku.

Czynnikiem przesądzającym o sprawności rynku żywnościowego są ceny. W polityce kształtowania cen na rynku żywnościowym rysują się dwie wyraźne tendencje:

według jednej z nich ceny kształtują się swobodnie we wszystkich ogniwach agrobiznesu,

istnieją jednak obszary, w których państwo dokonuje interwencji (dotyczy to w szczególności rolnictwa).

Interwencjonizm rynkowy uzasadnia się tym, że rolnictwo stanowi najsłabszy segment gospodarki żywnościowej, który bez wsparcia z zewnątrz poddawany byłby postępującej degradacji ekonomicznej. Jednak trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że państwo interweniując na rynku deformuje proces swobodnego kształtowania się cen. Ustalają się one na innym poziomie niż ustaliłyby się w warunkach wolnej gry rynkowej.

RYNEK ROLNY

 ogół transakcji kupna-sprzedaży odbywających się na styku rolnictwa z innymi gałęziami gospodarki narodowej (ujęcie szerokie),

 rynek produktów oferowanych przez rolników (ujęcie wąskie).

Czynniki specyfiki rynków produktów rolnych

Specyfika rynku produktów rolnych wynika nie tylko bezpośrednio z warunków produkcyjnych występujących w rolnictwie ale także z warunków ekonomicznych, jak:

 niska mobilność kapitału i siły roboczej w gospodarstwach rolnych,

 relatywnie wolny ruch okrężny kapitału w rolnictwie,

 duże zróżnicowanie podmiotów rynku pod względem organizacyjno-własnościowym, skali obrotów, specjalizacji, zasięgu działania itp.,

 silna pozycja podmiotów reprezentujących popyt na produkty rolne i ich dążenie do tworzenia związków monopolistycznych (np. przemysł spożywczy, handel),

 szerokie pole działań interwencyjnych państwa w zakresie ustalania barier celno-podatkowych w handlu zagranicznym, cen gwarantowanych, preferencyjnej polityki kredytowej itp.

Jedną z długookresowych tendencji na rynku rolnym są niekorzystne dla producentów relacje cen. Tempo wzrostu cen produktów rolnych jest na ogół wolniejsze od tempa wzrostu cen środków do produkcji. Elastyczność produkcji (podaży) produktów rolnych jest na ogół niska.

Czynniki wpływające na elastyczność produkcji (podaży) produktów rolnych

 techniczne trudności w przestawianiu produkcji na nowe kierunki,

 niewydolność dochodowa wielu gospodarstw,

 niska towarowość produkcji rolniczej,

 relatywnie wysokie ryzyko produkcyjne,

 różnokierunkowe reakcje poszczególnych rolników na ceny,

 tradycjonalizm w podejmowaniu decyzji produkcyjnych,

 mała sprawność mechanizmu rynkowego regulowania produkcji, będąca miarą siły reakcji producentów na ekonomiczne warunki produkcji (głównie ceny).

.

INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY W ROLNICTWIE

Istotną przesłanką stosowania interwencjonizmu jest niższa wydajność pracy w rolnictwie niż w przemyśle. Warunkiem poprawy tych relacji są zmiany strukturalne w rolnictwie, modernizacja gospodarstw rolnych, wyeliminowanie tych, które są niezdolne do funkcjonowania. Idea ta stanowi ważną przesłankę przy formułowaniu Wspólnej Polityki Rolnej. Interwencjonizm w dłuższej perspektywie wywiera też wpływ na funkcjonowanie rynku rolnego.

Interwencjonizm państwowy może przybierać bardziej lub mniej bezpośrednie formy ze względu na funkcjonowanie mechanizmu rynkowego.

Sfery interwencjonizmu rolnego

 protekcjonizm handlowy1,

 regulacja produkcji, cen i dochodów,

 wspieranie rozwoju infrastruktury rolnictwa i wsi.

Odzwierciedleniem pośredniej formy interwencjonizmu jest oddziaływanie państwa na rynek za pośrednictwem sfery regulacji (np. system przepisów prawnych) oraz kształtowanie realnej strefy gospodarowania (procesów materialno-rzeczowych).

Interwencjonizm wykraczający poza bezpośrednie regulowanie rynku rolnego związany jest z udziałem państwa w:

 restrukturyzacji rolnictwa (np. poprzez udzielanie kredytów preferencyjnych na zakup ziemi, uruchamianie pozarolniczych kierunków działalności w gospodarstwach rolnych itp.),

 wspieraniu przedsiębiorczości i tworzeniu nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich (np. przez stosowanie ulg podatkowych i udzielanie preferencyjnych kredytów),

 stymulowaniu rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej na wsi i w rolnictwie (np. w drodze dotowania różnych przedsięwzięć: rozwój telefonizacji, budowa wodociągów i kanalizacji),

 wspomaganiu działalności społecznych organizacji wiejskich,

 wspieraniu postępu biologicznego, technicznego i innowacji w sferze wytwórczości rolniczej (np. dzięki udzielaniu kredytów na te cele na preferencyjnych warunkach, czy dotowaniu ośrodków doradztwa rolniczego).

ŹRÓDŁA INFORMACJI NA RYNKU ROLNYM

Wartość informacji zależna jest od:

wiarygodności (dokładność, zgodność z faktami),

aktualności (odpowiedniej do czasu analizy danego zjawiska),

powiązania z danymi (właściwie opisujące dany podmiot),

integralności i użyteczności (nadmiar informacji, zwłaszcza bezużytecznych, może utrudniać podjęcie racjonalnych decyzji).

Ogólny podział danych i informacji

 pierwotne,

 wtórne.

Źródła danych w badaniach wtórnych

 źródła zewnętrzne

rząd,

firmy i organizacje,

wyspecjalizowane instytucje (centralne bazy danych, raporty i analizy firm badawczych, artykuły naukowe).

 źródła wewnętrzne

zarząd,

komórki organizacyjne,

służby ekonomiczne (rachunkowość i sprawozdawczość, analizy i badania finansowe oraz marketingowe, plany i strategie).

W badaniach pierwotnych konieczny jest pomiar. Metody pierwotne (terenowe) stosuje się wtedy, gdy istnieje potrzeba zdobycia informacji nieosiągalnych ze źródeł wtórnych, a które są konieczne do rozwiązania postawionego problemu. Badania te są czasochłonne i kosztowne, wymagają dokładnego zaplanowania badania, określenia sposobu pozyskania danych, ich pomiaru, gromadzenia i analizy. Badania terenowe wykorzystują obserwację, wywiad (rozmowa bezpośrednia lub za pomocą wybranego środka komunikacji) i eksperyment.

W metodach terenowych rozróżnia się badania ilościowe i jakościowe. Badania ilościowe - użycie technik statystycznych (konieczność statystycznego doboru liczebności i struktury próby). Badania jakościowe - pozwalają na zrozumienie problemów, poznanie opinii, preferencji i motywów zachowania.

Cele funkcjonowania SIR

 administrowanie dopłatami bezpośrednimi i premiami,

 monitorowanie dochodów gospodarstw, importu i eksportu produktów rolniczych,

 kontrola weterynaryjna,

 udostępnianie danych i analiz rynkowych i marketingowych.

Główne organizacje / instytucje tworzące system informacji rolniczej na potrzeby WPR

 MRiRW,

 GUS,

 GUC,

 ARR,

 Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli (IACS) - w ARiMR,

 Główny Inspektorat Weterynarii,

 System monitorowania dochodów gospodarstw rolniczych w IERiGŻ-PIB (FADN).

ZJAWISKO SEZONOWOŚCI W GOSPODARCE ŻYWNOŚCIOWEJ

Rodzaje zmian w czasie

 tendencja (trend) - określa ogólny kierunek rozwoju danego zjawiska, wynikający z przyczyn o podstawowym znaczeniu, niezależny od wahań okresowych lub przypadkowych.

 wahania okresowe (periodyczne) - okresowe wzrosty i spadki rozmiarów zjawiska spowodowane działaniem dodatkowych, powtarzających się cyklicznie przyczyn

wahania koniunkturalne - przejawiają się w miarę regularnymi wahaniami produkcji i wykorzystania czynników wytwórczych,

wahania sezonowe - zmiany występujące i powtarzające się w ramach kolejnych okresów rocznych.

 wahania losowe (przypadkowe) - zmiany trudne do przewidzenia, nie powtarzające się, wywołane działaniem przyczyn o charakterze losowym.

Skutki wahań sezonowych

 niepełne wykorzystanie aparatu skupu surowców rolnych poza okresami ich szczytowej podaży,

 nierównomierne dostawy surowców rolnych do przetwórstwa i problemy z zapewnieniem ich ciągłości,

 konieczność wprowadzania dodatkowych operacji technologicznych w celu przedłużenia trwałości produktów oraz ich magazynowanie,

 niepełne wykorzystanie mocy przerobowych zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego w okresach małej podaży surowca,

 cykliczne zmiany poziomu cen na rynku i wzrost ryzyka utraty płynności finansowej przetwórców i dystrybutorów,

 zmiany wielkości importu i eksportu produktów żywnościowych w ciągu roku.

Czynniki wpływające na występowanie zjawiska sezonowości w konsumpcji artykułów rolno-spożywczych

 dostępność i ceny żywności,

 relacje cen produktów zastępczych i uzupełniających się,

 zwyczaje i nawyki żywieniowe,

 zakupy na zapas,

 samo zaopatrzenie.

Środki łagodzenia wahań sezonowych

 dobór odmian i gatunków, aby maksymalnie przedłużyć lub przyspieszyć czas zbioru,

 dobra organizacja dostaw i skupu,

 stosowanie odpowiedniej instrumentacji finansowej (np. ceny sezonowe i minimalne),

 prowadzenie dodatkowych operacji technologicznych oraz produkcji międzysezonowej w przetwórstwie,

 magazynowanie surowców i produktów w odpowiednich warunkach, zwłaszcza rozwój całego łańcucha chłodniczego - od chłodni produkcyjnych i składowych do lodówek i zamrażarek w gospodarstwach domowych,

 handel zagraniczny.

Mierniki wahań sezonowych

 przeciętne odchylenie względne - określa, o ile procent od średniej miesięcznej, przyjętej za 100, odchyla się przeciętnie, biorąc wartość badanego zjawiska, każdy miesiąc w danym roku. V

ANALIZA I OCENA KONSUMPCJI ŻYWNOŚCI W POLSCE

Celem funkcjonowania gospodarki żywnościowej jest zaspokajanie rosnących potrzeb ludności w zakresie wyżywienia. Niezależnie od sytuacji gospodarczej kraju niezbędne jest prowadzenie analiz i oceny spożycia żywności w celu kształtowania właściwej polityki wyżywienia na wszystkich szczeblach gospodarki żywnościowej.

Metody uzyskiwania informacji o spożyciu żywności

 pośrednie i bezpośrednie,

 teoretyczne i empiryczne,

 wtórne i pierwotne (dane pierwszego rodzaju to informacje już istniejące, pochodzące z innych badań; informacje drugiego rodzaju uzyskuje się w badaniach realizowanych na potrzeby konkretnych analiz na grupach odpowiednio dobranych konsumentów).

Metoda bilansowa - dostarcza danych o przeciętnym spożyciu żywności w kraju (najbardziej uniwersalna metoda dostarczająca danych o przeciętnym spożyciu żywności w kraju, zaliczana do metod pośrednich).

Bilanse żywnościowe zestawiane są dla poszczególnych produktów żywnościowych. W metodzie tej wielkość konsumpcji żywności jako jedna z pozycji rozchodów wynika z następujących obliczeń:

Zasoby produktu do spożycia = produkcja krajowa + import + inne przychody - eksport - zużycie na cele niekonsumpcyjne - straty +- saldo zapasów.

Wielkość ta podzielona przez liczbę ludności kraju przedstawia przeciętne roczne zużycie brutto danego produktu przypadające na statystycznego mieszkańca i wyrażona jest w wielkościach naturalnych (kg/osobę/rok)2.

Cenną właściwością bilansowych danych o spożyciu jest ich przydatność do międzynarodowych analiz porównawczych (bazę danych odnośnie bilansów z ponad 100 krajów gromadzi i opracowuje FAO - Organizacja ds. Rolnictwa i Wyżywienia).

Bilanse żywnościowe FAO - zawierają dane o podaży energii, białka i tłuszczu.

Pośrednie źródła informacji o spożyciu żywności - sprawozdawczość instytucji zajmujących się problematyką pozyskiwania i rozdysponowania żywności.

Wady metody bilansowej jako źródła danych o spożyciu

 ukazywanie spożycia brutto „na poziomie hurtu”,

 przedstawianie orientacyjnej, przybliżonej wielkości spożycia, ze względu na szacunkowy charakter wielu pozycji występujących w bilansach żywnościowych,

 niemożność wykazania sezonowości spożycia, zróżnicowania regionalnego oraz wynikającego z cech konsumentów.

Zalety metody bilansowej

 pozwala analizować rozwój spożycia w czasie i ukazywać ogólne tendencje konsumpcji,

 umożliwia analizy o charakterze przekrojowym,

 umożliwia porównania spożycia pomiędzy krajami,

Bezpośrednie metody badań spożycia żywności

 badania budżetów gospodarstw domowych (badania o charakterze reprezentatywnym na dobranych losowo próbach),

 specjalne programy badania wyłącznie spożycia żywności (badania o charakterze reprezentatywnym na dobranych losowo próbach)3,

 badania indywidualne (charakter częściowy, dobór próby nie jest losowy)4.

Grupy gospodarstw domowych uczestniczące w badaniach budżetów

 pracowników - których wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest dochód z pracy najemnej w sektorze państwowym lub prywatnym,

Czynniki sprzyjające globalizacji konsumpcji

 koncentracja, specjalizacja i standaryzacja produkcji (prowadzą do obniżania kosztów wytwarzania oraz cen produktów),

 innowacje techniczne i technologiczne (pozwalają na tworzenie i zaspokajanie nowych potrzeb konsumentów a także obniżanie kosztów wytwarzania i cen produktów),

 konsolidacja handlu (wpływająca na podnoszenie jego sprawności i efektywności, co w efekcie prowadzi do obniżenia cen produktów),

 wzrost dochodów ludności (powodujący wzrost popytu),

 wzrost liczby pracujących (wpływa na wzrost dochodów ludności),

 rozwój techniki i form przekazu informacji (ułatwiających globalny marketing, który umożliwia oddziaływanie na zachowania konsumentów),

 dążenie konsumentów do nowoczesnego stylu życia (bardziej atrakcyjnego stylu życia),

 poszukiwanie produktów wysokiej jakości,

 wzrost przestrzennej mobilności konsumentów,

 nabywanie produktów globalnych jako „dowartościowanie” się konsumentów krajów słabo rozwiniętych,

 indywidualizacja życia, połączona z dbałością o siebie.

Czynniki hamujące globalizację konsumpcji

 uwarunkowania kulturowe i religijne,

 etnocentryzm konsumencki (preferowanie przez konsumentów żywności z kraju z którego pochodzą),

 rozwarstwienie dochodów ludności,

 bezrobocie,

 ekologizacja (którą można rozumieć również jako troskę o własne zdrowie - ograniczenie konsumpcji, jak i dbałość o środowisko naturalne - racjonalizacja zasobów naturalnych ziemi, wytwarzania odpadów produkcyjnych i pokonsumpcyjnych itp.).

Czynniki wpływające na zmiany zachowań konsumentów na rynku artykułów żywnościowych

 czynniki ekonomiczne,

 czynniki demograficzne i społeczne,

 czynniki kulturowe,

 czynniki biologiczne i ekologiczne.

Czynniki ekonomiczne

 dochody ludności,

 ceny towarów i usług konsumpcyjnych i niekonsumpcyjnych,

 możliwości substytucji wśród artykułów żywnościowych.

Czynniki demograficzne i społeczne

 problem starzenia się społeczeństwa (wzrasta przeciętna długość życia i udział liczby emerytów w liczbie mieszkańców),

Czynniki kulturowe

 życie według zasad ekologii (celowe dążenie do ograniczania konsumpcji do racjonalnych rozmiarów oraz spożywania żywności produkowanej w warunkach naturalnych),

 styl życia kładący nacisk na dbałość o siebie (związany z poszukiwaniem produktów o wyższej jakości i bezpieczeństwie spożycia, a także produktów odnowy lub poprawy zdrowia tzw. żywność funkcjonalna) ,

 życie poświęcone karierze zawodowej (brak czasu powoduje konieczność korzystania z usług gastronomicznych oraz zakupu żywności wysokoprzetworzonej),

 styl życia polegający na intensywnym korzystaniu z wolnego czasu (przyczynia się do zakupu żywności o wysokiej wartości odżywczej),

 indywidualizacja życia (spożywanie posiłków poza domem, zakup żywności wysokoprzetworzonej),

 życie w poszanowaniu tradycji kulturowej (skłania do zakupu żywności niskoprzetworzonej, przygotowanej w domu),

 etnocentryzm konsumencki (swego rodzaju postawa patriotyczna, polegająca na wspieraniu rodzimej produkcji oraz przekonaniu, że krajowe produkty mają większą wartość).

Czynniki biologiczne i ekologiczne

 trwałość artykułów żywnościowych,

 produkcja żywności transgenicznej (GMO),

 produkcja żywności metodami naturalnymi.

Główne kierunki zmian na rynku artykułów żywnościowych w Polsce w warunkach gospodarki rynkowej (od początku lat 90-tych)

 ilościowe i jakościowe zmiany w modelu spożycia żywności (zmiana w spożyciu między grupami artykułów, zwiększenie liczby asortymentów w obrębie grup artykułów, bardziej świadomy wybór artykułów żywnościowych przez konsumentów, większe zróżnicowanie oferty produktów żywnościowych w dopasowaniu do popytu),

 rozwój nowych kierunków przetwórstwa (np. produkcja jogurtów, przekąsek, deserów, soków itp.),

 poprawa estetyki wyrobów spożywczych,

 zmniejszenie się wpływu państwa na kształtowanie spożycia żywności (a także rozwoju branż i przedsiębiorstw),

 zmiana sposobu i miejsca sprzedaży artykułów żywnościowych,

 zmiana działań marketingowych przedsiębiorstw produkcyjnych i sprzedających żywność,

 zmiana wiedzy konsumenta na temat żywności i jej spożywania.

SYSTEM GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ JAKO ŁAŃCUCH ŻYWNOŚCIOWY

Podstawą budowy spójności w systemie gospodarki żywnościowej jest koncepcja łańcucha żywnościowego stanowiąca istotę systemu marketingowego, zdefiniowanego jako ogół działań towarzyszących transformacji przepływu produktów i usług, włącznie z przepływem informacji ze źródeł powstania surowców do ich końcowych użytkowników.

Zasady komplementarności i kompensacji relacji ogniw systemu gospodarki żywnościowej pozwalają wyodrębnić dwa rodzaje systemów:

 łańcuchy świeżych produktów rolniczych (świeże owoce, warzywa) obejmujące hodowców/rolników, aukcje, magazyny handlowe, importerów lub eksporterów, detalistów bądź specjalistyczne sklepy. Uczestnicy ci realizują podstawowe procesy: obrotu, magazynowania, pakowania, transportu i handlu produktami,

 łańcuchy żywności przetworzonej (np. przekąski, desery i mrożone produkty żywnościowe), w których wykorzystano surowce do produkcji artykułów żywnościowych o dużej wartości dodanej. Technologie konserwacji i kondycjonowania decydują o okresie trwałości tych produktów.

Można wyodrębnić 3 grupy czynników wpływających na zarządzanie łańcuchami dostaw żywności, precyzujące uwarunkowania specyfiki rozwoju łańcuchów dostaw:

 czynniki socjologiczne - odnoszą się do całości łańcuchów dostaw żywności i związane są ze starzeniem się społeczeństw Europy oraz wzrostem dochodów gospodarstw domowych przy jednoczesnym zmniejszaniu się ich liczebności, co powoduje wzrost popytu na żywność świeżą i o wyższej wartości dodanej,

 czynniki struktury rynku - redukcja barier handlowych w skali światowej oraz rozwój regionalny świata przyczyniają się do wzrostu zjawisk globalizacyjnych, zaś efektem globalizacji jest wzrost konkurencji (dzięki otwieraniu się rynków) i rozwój regulacji prawnych, między innymi zwiększających bezpieczeństwo żywności. Wymogi dotyczące jakości żywności, ich rygoryzm i standaryzacja stwarzają nowe możliwości rozwoju łańcuchów dostaw,

 czynniki technologiczne - obejmują dwa obszary: pierwszy związany jest z rozwojem technologii, drugi z rozwojem technik informacyjnych.

Definicja żywności

Pojęcie „żywności” jest bardzo szerokie i dlatego definiowane jest na wiele sposobów. W międzynarodowej społeczności funkcjonuje definicja żywności zamieszczona w Kodeksie Żywnościowym FAO/WHO. Zgodnie z nią: „żywność (środki spożywcze) stanowią przetworzone i nieprzetworzone substancje przeznaczone do żywienia ludzi, służące do pokrycia zapotrzebowania na składniki odżywcze i energię, niezbędne do utrzymania - funkcji życiowych, wzrostu i aktywności fizycznej i psychicznej.

W Polsce wiążącą definicję żywności określa „Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia”. Ustawa ta przyjmuje definicję zawartą w rozporządzeniu nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego, zgodnie z którą „środek spożywczy oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi lub których spożycia przez ludzi można się spodziewać.

Czynniki oddziaływujące na jakość produktów w łańcuchu żywnościowym

 produkty rolne mają krótki i zróżnicowany okres trwałości,

 produkty rolne to produkty heterogeniczne z często zróżnicowanymi parametrami jakościowymi, które trudno kontrolować,

 produkty rolne częściowo powstają w gospodarstwach rolnych produkujących na małą skalę i świadczenie usług w zakresie sterowania jakością jest skomplikowane,

 czas przydatności produktu żywnościowego jest ograniczony,

 występują różnice w sezonowości okresu zbiorów, powodujące konieczność magazynowania surowców o krótkim i zróżnicowanym okresie trwałości,

 w procesie wstępnego przetwórstwa powstają odpady wymagające zagospodarowania ze względu na ochronę środowiska naturalnego,

Przyczyny wzrostu znaczenia problemów bezpieczeństwa żywnościowego w agrobiznesie i przemyśle spożywczym:

 wzrost złożoności łańcuchów żywnościowych,

 wzrost spożycia żywności przetworzonej (wygodnej),

 wzrost spożycia poza domem,

 wzrost chorób cywilizacyjnych wynikających ze wzrostu zagrożeń bezpieczeństwa żywnościowego,

 zmiany w technice i technologiach produkcji żywności,

 intensyfikacja metod produkcji w rolnictwie,

 wzrost handlu międzynarodowego żywnością (wzrost roli kuchni egzotycznych).

---