Zachowanie się zwierząt - wykład 2
Behawioryzm - kierunek badawczy którego przedmiotem jest dostrzegalne zachowanie się zwierząt - zespół reakcji na bodźce zewnętrzne. Przyczynił się do rozwoju badań empirycznych nad reakcjami zwierząt na bodźce i do zwalczania antropomorfizmu.
Antropomorfizm - przypisywanie zwierzętom ludzkich cech.
Etologia - nauka zajmująca się obserwowania zachowania się osobnika lub grupy w danym środowisku. Wyróżnia się etologię opisową (opis obyczajów zwierząt) i doświadczalną (analiza czynników warunkujących obyczaje).
Zachowanie się zwierząt dzikich a domestykacja (poziom pobudliwości nerwowej, stadn ość…)
Rola człowieka w kształtowaniu zachowania się zwierząt gospodarskich (preferowanie przez osadnika poszczególnych osobników, wpływ przez zmianę metody rozrodu) i innych (hodowla dzikich psów, dokarmianie gatunków)
Cechy behawioralne jako cechy ilościowe - wpływ genotypu i efektów środowiskowych na fenotyp.
P=M+E
Zachowania wywołane odruchami bezwarunkowymi (po rodzicach, powstały w procesie filogenezy).
Dziedziczność (h2) cech behawioralnych (0,1 -0,9) mówi o tym, na ile obserwowana zmienność danej cechy jest wywołana czynnikiem genetycznym.
Wybór zwierząt o określonych cechach na rodziców następnego potomstwa:
- selekcja ma cechy behawioralne - może być sztuczna i naturalna
- różnice rasowe w zachowaniu się
- mutacja
- krzyżowanie
Zachowanie się zwierząt - wykład 3
Fizjologiczne podstawy zachowania się.
Realizacja informacji genetycznej o cechach behawioralnych - w czasie wzrostu i rozwoju organizmu oraz pod wpływem doświadczeń osobniczych.
Łuk odruchowy
Impuls - receptor - droga nerwowa doprowadzająca - ośrodek w CSN - droga nerwowa odprowadzająca - efektor
/odpowiedzią na bodziec jest odpowiednie zachowanie się zwierzęcia./
Bardziej złożone reakcje zwierząt - w miarę rozwoju układu nerwowego (wyrażanie stosunku do otoczenia - reakcje adaptacyjne); inne zachowania zwierząt np. głodnych.
Ośrodki w centralnym układzie nerwowym:
Nadrzędny ośrodek płciowy - rejon podwzgórza
Ośrodek erekcji - odcinek lędźwiowo-krzyżowy rdzenia
Ośrodek ejakulacji - odcinek lędźwiowy
Centra regulacji ciepłoty ciała - podwzgórze (cz. przednia - ośrodek utraty ciepła, tylnia - produkcja ciepła)
Ośrodek sytości i głodu - podwzgórze
Kora mózgowa - analiza odbieranych sygnałów oraz ich synteza (pośrednictwo w wytwarzaniu odruchów warunkowych).
Stany emocjonalne - emocje zwierząt. / powiązane z potrzebami fizjologicznymi, zwłaszcza gdy ich zaspokojenie natrafia na przeszkody/
Układ rąbkowy (węchomózgowie, podwzgórze, twór siatkowaty) - odpowiada za emocje.
Zmiany w organizmie: uwalnianie zapasów energetycznych, wygląd, reakcje hormonalne (adrenalina, noradrenalina).
Bezwarunkowy charakter emocji (reakcji).
Znaczenie emocji w reakcjach adaptacyjnych (pobudzenie do działania - większe szanse w warunkach adaptacyjnych).
Rytmy biologiczne - powtarzanie się pewnych procesów ustrojowych jako wynik przystosowania do określonych zmian środowiska. /rozróżniamy rytm dobowy i sezonowy/
Czas trwania cykli w powtarzających się warunkach otoczenia - niezmienny (wrodzony charakter rytmów).
Nadrzędny zegar biologiczny ustroju kontrolujący rytmy biologiczne jest w podwzgórzu.
Uczenie się zwierząt - wytwarzanie odruchów warunkowych (schemat powstawania). /odruchy warunkowe hamujące i pobudzające/
Myślenie zwierząt (konkretne - wykorzystywanie własnego doświadczenia do rozpoznawania sytuacji; abstrakcyjne - działanie planowe, przewidywanie rezultatów).
Zachowanie się zwierząt - wykład 5
Zachowania seksualne zwierząt - samce
- cel zachowań seksualnych - doprowadzić do zapłodnienia - zachowanie gatunku
- nadrzędny ośrodek płciowy - podwzgórze
- ośrodek erekcji - odcinek lędźwiowo-krzyżowy rdzenia kręgowego
- ośrodek ejakulacji - odcinek lędźwiowy rdzenia kręgowego
- regulacja hormonalna - hormony androgenne (gł. Testosteron)
- sezonowe zmiany aktywności płciowej (rytm sezonowy)
- uczynnienie ośrodków nerwowych - wzrost wrażliwości receptorów na bodźce dostarczane przez samice
- pełna postać zachowań płciowych u zwierząt żyjących na wolności
- zwierzęta utrzymywane przez człowieka - zależność prezentowanych przez zwierzęta zachowań płciowych od metody krycia.
- stosowane metody krycia: dzikie, wolne, haremowe, „z ręki”.
Kolejne etapy zachowania płciowego samców:
- zbliżenie się samca do samicy (pobudzenie płciowe, zaloty, wzwód prącia)
- Wspięcie się samca na samicę
- akt płciowy - zestaw odruchowych czynności sterowanych przez ośrodkowy układ nerwowy umożliwiający wprowadzenie plemników do dróg rodnych samicy.
/ruchy kopulacyjne doprowadzające do ejakulacji - odruchu wytrysku nasienia/
- czas trwania aktu płciowego - różnice między gatunkami zwierząt
- walki samców o pierwszeństwo w kryciu samic - cel: potomstwo po najsilniejszych osobnikach.
- znaczenie terytorializmu
- wpływ pory dnia na przejawianie zachowań płciowych
- zachowania płciowe a inne formy zachowań (np. poznawcze)
- pobieranie nasienia od samców (różne metody, „nowości” behawioralne)
Zachowania seksualne zwierząt - samice
- przejawianie zachowań płciowych mniej aktywne niż u samców
- sezonowość zachowań płciowych
- objawy pobudzenia płciowego: zaniepokojenie, zmniejszenie apetytu, zakłócenia dotychczasowego rytmu dnia, wędrowanie w poszukiwaniu samca
- złożoność zachowań płciowych u niektórych gatunków
- większa liczba kryć w jednej rui - skutki
- wybór partnera przez samicę
- zanik popędu płciowego po zapłodnieniu
Zachowanie się zwierząt - wykład 7
Stres
Definicja stresu - stan ogólnej mobilizacji sił organizmu, będący reakcją na działanie silnych bodźców fizycznych lub psychicznych.
3 podstawowe stadia stresu:
- trwogi (alarmowe)
- oporności (adaptacyjne)
- wyniszczenia (wyczerpania)
S. trwogi (kilka godzin - kilka dni)
- wydzielanie hormonów - ACTH przez przysadkę mózgową - adrenaliny i noradrenaliny przez korę nadnerczy; zmiany obrazu krwi - obniżenie liczby eozynofilów i limfocyków, a wzrost neutrofilów; ujemny bilans azotowy; obniżenie przyrostów masy ciała; wzrost przenikalności ścian naczyń krwionośnych.
S. oporności (kilka godzin - kilka tygodni)
- następuje gdy siły obronne organizmu przezwyciężają działanie stresora: normalizacja metabolizmu, podwyższony poziom kortykosteroidów, wyrównanie masy ciała.
/w większości przypadków proces stresu kończy się na tym stadium/
S. wyniszczenia (kilka godzin - kilka dni)
- procesy dystroficzne - hipertrofia kory nadnerczy, procesy rozpadowe białka i tłuszczu w tkankach, drastyczne obniżenie masy ciała; hipertrofia węzłów chłonnych, wzrost liczby eozynofilów i limfocytów we krwi, w rezultacie nieodwracalne zmiany metabolizmu, zaburzenia mechanizmów adaptacyjnych i śmierć.
Rodzaje czynników stresogennych (stresorów):
- fizyczne (zmiana temperatury, wilgotności, hałas , wibracje)
- chemiczne (dezynfekcja, lakiery, farby)
- paszowe (nagła zmiana pożywienia, brak wody, inna temperatura wody)
- urazowe (skaleczenia, złamania, kastracja)
- transportowe (przewóz samochodem)
- technologiczne (odebranie dziecka od matki, zmiana hierarchii)
- biologiczne (choroby, szczepienia)
- eksperymentalne (doświadczenia laboratoryjne)
Układ nerwowy a reakcje stresowe.
- genetyczne uwarunkowanie reakcji na stres
- sposoby złagodzenia stresu: kontrola działań technologicznych, stosowanie środków uspokajających, substancje zapachowe, wpływ muzyki, przedmioty budzące zainteresowanie, okna.
- przeciwdziałanie nudzie.
Zachowanie się zwierząt - wykład 10
Rodzice i dzieci - ssaki
Zachowanie się samicy przed porodem (wybór miejsca, budowa gniazda, niespokojne zachowanie się - odstępstwa od zwykłego rytmu dnia).
Termin porodu (noc, wieczór...częste oczekiwanie na spokój).
Zachowanie matki wobec noworodka - wytwarzanie więzi z dzieckiem (wylizywanie - osuszenie, usunięcie pozostałości błon płodowych, pobudzenie krążenia, mobilizowanie do przyjęcia postawy stojącej, karmienie - znaczenie siary).
Sposoby rozpoznawania młodych (znaczenie narządów zmysłów, możliwość adopcji u różnych gatunków, najważniejszy węch).
Obrona młodych - strategie u gatunków stadnych (kanibalizm u świni domowej jako wyraz niemożności realizacji instynktu macierzyńskiego).
Uczenie młodych przez matkę (moment usamodzielnienia potomstwa).
Reakcje matki w sytuacji utraty młodych.
Ssanie przez młode - wynik pobudzenia ośrodka łaknienia (boczna część podwzgórza), w rezultacie przerwania odżywiania płodowego, a także uzewnętrznienie potrzeby aktywności (zbliżenie się do matki, dotykanie jej ciała, odszukanie brodawki sutkowej - pobudzenie okolicy warg i ścian przedniej części jamy ustnej noworodka), pierwsze ssanie wkrótce po urodzeniu.
Ssanie - wpływ na receptory gruczołu mlekowego; zwiększenie oddawania i sekrecji mleka.
Czas pozostawania młodych z matką (w naturze, u zwierząt domowych i gospodarskich), stres powodowany odłączeniem.
Charakterystyczna postawa ciała u ssących młodych zwierząt (znaczenie, zwłaszcza u przeżuwających).
Częstotliwość ssania, sygnały matki i młodych.
Masaż gruczołu mlekowego podczas ssania (uderzanie głową).
Hierarchia wśród ssących młodych (świnie domowe, dziki...)
Etapy porodu u krowy - położenie główkowe, najpierw wychodzą racice.
Często roślinożerne gatunki rodzą na stojąco.
Zachowanie się zwierząt - wykład 11
Rodzice i dzieci - ptaki
- zajęcie rewiru i dobór w pary
- budowa gniazda
- składanie i wysiadywanie jaj (rozwój zarodków w jajach dzięki ciepłu ciała rodziców,plama lęgowa; wysiadywanie przez samicę lub oboje rodziców na przemian)
Początek wysiadywania
- 1. po złożeniu pierwszego jaja (kormorany, bociany, drapieżne...)
- 2. po złożeniu połowy jaj (sikory, łuszczaki...)
- 3. po złożeniu kompletu jaj (kuraki, kaczki, mewy...)
Klucie się piskląt
Ad. 1 - asynchroniczne - zróżnicowanie wiekowe rodzeństwa, młodsze pisklęta - rezerwa pokarmowa dla starszych; gdy nie ma dość pokarmu - młodsze nie dostają go w odpowiedniej ilości i w końcu same zostają zjedzone - zjawisko kainizmu (u ptaków drapieżnych).
/ten typ klucia stanowi ewolucyjne zabezpieczenie przed niedoborem pokarmu - okresy największego zapotrzebowania energetycznego młodych są rozłożone w czasie i zmniejsza to intensywność walk o ustalenie hierarchii./
Ad. 2 - w dwu "rzutach" - dotyczy ptaków o stosunkowo dużej liczbie skłądanych jaj (wróblowe, dzięcioły) i pozwala rozłożyć w czasoe okres maksymalnego zapotrzebowania pokarmu młodych.
Ad. 3 - wszystkie w tym samym czasie - charakteerystyczne u gatunków których młode same opuszczają gniazdo po wykluciu (kaczki, kuraki) i z rodzicem (rodzicami) wspólnie poszukują pokarmu.
Czas trwania wysiadywania - 10-46 dni
najkrócej kulczyk, zięba, piegża
b. krótko (11 dni) - kukułka - przystosowane do pasożytnictwa lęgowego
12-14 - większość drobnych ptaków
21 - dudek, kowalik
28 - myszołów, jastrząb, kobuz
40 - orzeł bielik, bocian czarny
Rozwój piskląt
Zagniazdowniki - wykluwają się okryte puchem, z otwartymi oczami, mogą samodzielnie się poruszać i zdobywać pokarm
Gniazdowniki - wykluwają się nagie i ślepe, są uzależnione od pomocy dorosłych ptaków
Zagniazdowniki właściwe - wędrują i żerują pod opieką rodziców np. głuszec, cietrzew, żuraw, krzyżówka, gągoł...)
Zagniazdowniki niewłaściwe - po wykluciu pozostają w gnieżdzie które opuszczają w przypadku zagrożenia, pokarm przynoszą rodzice, gniazda nad wodą, nisko (dziuple lub gniazda nadrzewne tylko u kilku gatunków kaczek) np. lelek, mewy, rybitwy...
Gniazdowniki właściwe - wykluwają się nagie i ślepe, nie potrafią samodzielnie pobierać pokarmu, występuje u nich tzw. żebranie (młode upominają się o pokarm szeroko otwierając kolorowo ubarwioną "paszczę", jaskrawa barwa gardzieli i zajady wokół dzióbków stymulują rodziców do intensywnego dostarczania pokarmu.
Gniazdowniki niewłaściwe - od razu pokryte puchem, mają oczy zamknięte (sowy...) lub otwarte (drapieżne, bociany...), w pierwszych dniach życia karmione przez rodziców potem same pobierają dostarczony pokarm.
Czas przebywania piskląt w gnieździe
Od 12-15 dni (małe ptaki) do nawet 80 dni (największe - bielik...)
Młode gniazdowniki najczęściej opuszczają gniazdo całkowicie opierzone, z umiejętnością latania, u niektórych sów młode wychodzą z gniazda na długo przed pełnym wypierzeniem.
Opieka nad potomstwem - karmienie i obrona
- na początku (ogrzewane przez rodziców) jedno z rodziców zostaje z młodymi, drugie dostarcza pokarm, u drapieżników poluje ojciec, matka dzieli pokarm i podaje pisklętom.
- z rozwojem piskląt rośnie ich zapotrzebowanie pokarmowe - zatem oboje rodzice muszą zdobywać pożywienie.
- częstotliwość karmienia - wyższa u małych ptaków (wyższy metabolizm) - nawet kilkaset razy dziennie (np. modraszki są karmione średnio co minutę), duże ptaki karmią młode kilka razy dziennie.
- wzrost intensywności karmienia z wiekiem piskląt (np. pisklęta bogatki w pierwszych dniach życia są karmione 70-80 razy, przed wylotem do 900 razy dziennie.
- Obrona aktywna - przepędzanie intruza przez rodziców, atakujących nawet człowieka (duże ptaki np. jastrząb); gromadne nękanie drapieżnika (u małych ptaków).
- Obrona bierna
a) wydawanie sygnałów ostrzegawczych (wtedy pisklęta uciekają, ukrywają się lub nieruchomieją w gnieździe)
b) wydawanie głosów odstraszających (np. krętogłów)
c)zwodzenia (np. kuropatwa)
d) przenoszenie jaj lub piskląt (np. lelek)
Inne czynności
- usuwanie odchodów piskląt
- prace przy gnieździe (nadbudowywanie, poprawianie, przynoszenie świeżej wyściółki)
- ochrona młodych przed deszczem i słońcem
- przynoszenie wody młodym
- opieka nad potomstwem po opuszczeniu gniazda - przez czas potrzebny młodym do pełnego usamodzielnienia (uczenie, zdobywanie, unikanie drapieżników, wyszukiwanie schronień) - u małych trwa krótko (ok. 2 tygodni), u największych nawet kilka miesięcy (np. żurawie pozostają pod opieką rodziców do wiosny).
Sukces lęgowy - wyrażany procentowo stosunek lęgów zakończonych pomyślnie do wszystkich rozpoczętych.
- drozd śpiewak, kos - 30%
- orzeł bielik - 55-90%
- jastrząb - 65-75%
- rybołów - 30-80%
- kruk - 70-85%
Zachowanie się zwierząt - wykład 12
Zachowania agresywne
- występujące w tej samej gatunkowo grupie zwierząt są wyznaczane genetycznie uwarunkowanym temperamentem oraz modyfikowane we wczesnych etapach procesu ontogenezy.
- kształtowanie tych zachowań reguluje podwzgórze (część pośrednia), a także ośrodki zlokalizowane w śródmózgowiu, wzgórzu (międzymózgowie), jądrach migdałowatych i kresomózgowiu (hipokamp).
- wyzwalanie takich zachowań - w sytuacjach je uzasadniających tj. ustalanie hierarchii w grupie ( w szczególności obejmowanie przewodnictwa, zajmowanie wyższej niż dotychczasowa pozycji w stadzie), walki samców w okresie reprodukcyjnym o możliwość krycia samic, obrona młodych przez samicę.
- przywileje i obowiązki dominantów (pierwszeństwo do leowiska, posiłku, krycia; kierowanie stadem i obrona)
Etapy (fazy) behawioru agresywności
- zbliżania
- pogróżek
- kontaktu fizycznego (właściwa walka
Walki wśród samców i samic - podobne postawy, zaciętość walki różna, samce bardziej zacięte)
Znaczenie przejmowania zachowań agresywnych wśród zwierząt gospodarskich:
- konflikt w sytuacji wprowadzania nowych zwierząt do stada/grupy
- odrębna hierarchia wśród samców i samic, osobników młodych i dorosłych, relacje między grupami
- niemożność zmiany hierarchii w stadzie przez człowieka
Bydło (także bizony, bawoły) - podział stada samic między samce, walka jako zaprawa fizyczna np. u buhajów ras mięsnych, technika walki, skutki przegranej (np. spadek wydajności krów o 5%), tempo ustalania wzajemnych relacji w stadzie bydła na podstawie badań francuskich - 84% wzajemnych relacji powstaje w ciągu 5 minut (po 2h hierarchia całkowicie ustalona).
- tylko 20% relacji między zwierzętami w stadzie ustalonych jest jako wynik odbytych walk (19% - efekt uderzeń przeciwnika, 13% - skutek ucieczki, 48% bez walki -ważna ocena możliwości przeciwnika, jego postawy).
- atakowanie silniejszego osobnika przez słabszego - rzadkie (5%)
- czas trwania walki - od kilku s do 45 min (>80% potyczek trwało ok. 0,5 min)
- owce (podobne zachowania u muflonów, dzikich kóz) - najczęściej antagonistyczny wśród zwierząt w podobnym wieku (i tej samej płci), zwykle przewodzą starsze (w stadzie maciorek najstarsza samica o największej liczbie potomstwa; wśród baranów silniejszy, o większej masie ciała, dzielny w starciu), nasilenie agresji w sezonie rozpłodowym, przebieg walki - dystans 10m, uderzenia co 15-20s, później nawet co kilkanaście minut.
Przytulanie bokami - w razie remisu schodzą tak „z ringu”, ponowna walka.
Konie (dzikie, zebry…) - walki między osobnikami tej samej płci i o podobnej pozycji w hierarchii, częsta przyjaźń między osobnikami młodymi a klaczami, konflikty ogierów - odpędzanie pokonanego od stada/klaczy.
- ogier jako osobnik dominujący, doświadczona klacz jako przewodnik grupy (nie dominuje).
Etapy rozpoznawania się koni:
- wzajemne okrążanie się z bliskiej odległości
- dotyk okolicy ….
- wzajemne dotykanie końcem pyska i obwąchiwanie nasady ogona
- ostateczna reakcja badania się i po jej wyniku albo wzajemna tolerancja (oczyszczanie sobie karków) albo w razie antagonizmu już w czasie 3 fazy następuje kwik, obrót tyłem i ciosy tylnych nóg
- zachowanie agresywne wśród młodzieży
Trzoda chlewna - podstawowe typy zachowań agresywnych - kąsanie i potrącanie głową
- ostre i zaciekłe walki knurów (60 min, prześladowanie pokonanego
- walki wśród dojrzałych loch o pozycję w hierarchii (ustalana co 48h)
- zapobieganie konfliktom - umieszczanie zwierząt w nowym nieznanym im miejscom (pomieszczeniu, wybiegu)
- unikanie stresu socjalnego (czynnik ścisku)
Ptaki (drób) - „porządek dziobania” jako wyraz hierarchii społecznej
- czynniki wpływające na pozycję ptaka: masa ciała (siła), odstraszające działanie, szybszy powrót do równowagi psychicznej jednego z walczących i nagły atak, stan zdrowia, kondycja, opierzenie, wiek, miejsce walki (przewaga na własnym terytorium), równe siły przeciwnika na obcym terenie.
- ostrzejsze walki drobiu grzebiącego w porównaniu z wodnym
Aktywne i bierne podporządkowanie
Zachowanie się zwierząt - wykład 13
Dobrostan zwierząt.
- sytuacja w której bodźce i informacja środowiskowa działająca na system nerwowy zwierzęcia mieszczą się w zakresie wielkości akceptowanych przez jego organizm
- stan w którym osobnik potrafi uporać się z czynnikami środowiska
- stan psychicznego i fizycznego zdrowia osobnika wskazujący, ze żyje on w harmonii z otaczającym środowiskiem
Sposoby oceny dobrostanu zwierząt:
Wskaźniki zootechniczne, weterynaryjne i produkcyjne
Wskaźniki fizjologiczno - biochemiczne
Wskaźniki behawioralne
- przewidywalność bodźców
- kontrolowalność bodźców
- anomalie zachowania się (działanie preorientowane, stereotypie behawioralne, apatia)
Zwierzęta blisko nas
- gatunek synantropijny - gatunek zwierzęcia (też rośliny) wykorzystujący bliskość siedzib ludzkich z korzyścią dla siebie (autochtoniczny - gat. rodzime i alochtoniczny - gat. nierodzime).
- charakter synantropizmu - stały lub czasowy
- wybrane przykłady: owady (pchły, muchy), ptaki (jaskółka oknówka, synogaślica turecka), ssaki (mysz domowa, szczur wędrowny, kuna domowa, tchórz)…
FILMY (2 kolokwium)
Afryka
Suchy klimat, marzec-kwiecień - okres polowań, w czasie suszy stada lwów oddzielają się, lwice zabierają ze sobą młode, lwy trzymają się razem, w dzień odpoczywają a w nocy polują, 5% polowań w czasie dnia udaje się, lwy i hieny nie przepadają za sobą, bawoły często wędrują, słonie występują rzadko, okocjany na całe życie łączą się w pary, w razie zagrożenia wspólnie bronią młodych.
Krokodyle
Ewoluuje od 135 mln lat, krokodyl nilowy ma dolną szczękę ruchomą, gardło zawiera zastawkę, w zanurzeniu wytrzymuje godzinę, 60 zębów, rozrywają ofiarę, hipopotam potrafi zabić krokodyla, zaloty wiosną, walki samców rzadko śmiertelne, samiec pokrywa ok. 6 samic, na brzegu składane są jaja, kopulacja ok. 1,5 m od brzegu, tylnymi kończynami wykopuje gniazda, 16-18 jaj, potem przysypywane piaskiem, wyklucie po 80 dniach, samica przenosi przed wykluciem młode do wody, te nie wyklute umieszczane są w podniebieniu matki, która je „liże”, opieka nad młodymi.