Rozwój poznawczy od dzieciństwa do dorastania (koncepcja Jeana Piageta)

ZAŁOŻENIA

1. Ujęcie poznawczo-rozwojowe:

bodziec (S) - struktura poznawcza - reakcja (R)

2. Reakcja zależy od cech bodźca oraz cech struktury (czyli możliwości opracowania bodźca na danym etapie rozwoju).

Przykład: książka w zależności od wieku dziecka służy kolejno do rzucania, darcia, oglądania, czytania.

Struktura poznawcza u Piageta to INTELIGENCJA, czyli narzędzie adaptacji poznawczej do otoczenia (środowiska).

3. Adaptacja prowadzi do uzyskania swoistej równowagi poznawczej. Ilustruje to schemat:

podmiot - równowaga poznawcza - świat

4. Adaptacja zachodzi poprzez 2 procesy:

• Asymilację, czyli proces w którym nowy przedmiot lub idea (ogólnie nowe treści) jest włączany do istniejących struktur, zrozumiany w kategoriach pojęć lub czynności, jakie podmiot zna;

• Akomodację, czyli proces, w którym nowy przedmiot lub idea (ogólnie nowe treści) zmieniają istniejącą strukturę.

Przykład: kiedy małe dziecko widzi pierwszy raz krowę może powiedzieć "jaki duży pies" (zgadzają się 4 nogi, łeb, ogon - dopasowanie do posiadanego wyobrażenia psa). Kiedy jednak słyszy, jak krowa ryczy, wie ,że to nie pies (powstaje nowe wyobrażenie - krowy, obok już istniejącego wyobrażenia psa).

5. Kiedy równowaga poznawcza zostaje zakłócona (bo pojawił się nowy przedmiot, myśl, problem) zostają uruchomione procesy asymilacji i akomodacji ( kiedy krowa nazwana psem ryczy dziecko ma problem, bo coś się nie zgadza, i uruchamia aktywność w celu wyjaśnienia sprawy, np. pyta rodziców, o co chodzi). Rozwiązanie problemu jest przywróceniem równowagi, ale rozwojowym - dziecko coś więcej wie o świecie.

Zakłócenia równowagi są więc czymś zwyczajnym i korzystnym rozwojowo, a mechanizm przywracania równowagi jest mechanizmem rozwoju.

ETAPY ROZWOJU MYŚLENIA DZIECKA

1. Inteligencja sensoryczno-motoryczna (0-2 lata)

struktura poznawcza - schemat działania

2. Myślenie przedoperacyjne (2 do 7-8 lat)

struktura poznawcza - wyobrażenie

3. Operacje konkretne (7-8 do 11-12 lat)

struktura poznawcza - operacja

4. Operacje formalne (11-12 do 17-18 lat)

struktura poznawcza - operacja

CHARAKTERYSTYKA ETAPÓW

Inteligencja sensoryczno-motoryczna

1. Początek poznawania świata: wrodzone struktury odruchowe, np. odruch ssania (poznawanie poprzez ssanie przedmiotów trafiających do ust dziecka, pozostaje długo jako tendencja do wkładania przedmiotów do ust przez nawet starsze dzieci).

2. Początek inteligencji: zmiana w świecie przypisywana przez dziecko własnemu działaniu, świadome, intencjonalne powtarzanie tego działania.

Przykład: dziecko 8-miesięczne niechcący uderza grzechotką w ścianę, słyszy dźwięk, a następnie świadomie (INTENCJONALNIE!) stara się powtórzyć ruch ręki wywołujący ten dźwięk.

3. Kolejny ważny moment w rozwoju (8 miesiąc życia): po raz pierwszy dziecko szuka przedmiotu, który zniknął z jego pola widzenia, np. zasłonięty kawałkiem materiału. Dziecko usiłuje ściągnąć materiał, a więc zdaje sobie sprawę z tego, że przedmiot nadal istnieje (wcześniej istniał o ile był obiektem spostrzegania). Jest to początek STAŁOŚCI PRZEDMIOTU, ważne, bo to początek stałości w spostrzeganiu świata, duży krok w rozwoju.

4. Kolejny ważny moment: rozwiązywanie problemów metodą prób i błędów ( wiek ok. l rok 6 miesięcy), szukanie odpowiedniego do sytuacji sposobu działania spośród już znanych i tą drogą odkrywanie nowych działań.

Przykład: dziecko spostrzega przedmiot na stole, który mu się podoba. Natychmiast wyciąga rękę, żeby go złapać. Ręka jest za krótka, dziecko zaczyna szukać innych sposobów (podskakuje, usiłuje wejść na krzesło, obiega stół itp.). Kiedy nic nie pomaga zaczyna z bezsilności uderzać rękami w stół, przypadkowo trafia na sznurek przywiązany do interesującego go przedmiotu i wtedy przedmiot zbliża się do niego. Dziecko zauważa efekt swojego działania i już świadomie kontynuuje przyciąganie. Analogia: eksperymenty Kohlera z małpami w klatce i bananem poza klatką.

5. Efekt końcowy stadium: dziecko rozwiązuje problem analogiczny do powyższego w myśli, szuka i znajduje sposób działania zanim zacznie działać praktycznie.

Przykład: dziecko niesie szklankę z wodą w obu rękach, drzwi są zamknięte. Dziecko ocenia sytuację (patrzy i nic nie mówi), potem stawia szklankę w odpowiedniej odległości od drzwi i je otwiera, tak aby nic się nie wylało, następnie podnosi szklankę i przechodzi przez drzwi.

Myślenie przedoperacyjne

1. Struktura poznawcza (wyobrażenie, przejaw myślenia symbolicznego) zawiera w sobie przede wszystkim cechy zmysłowe (kształt, kolor, położenie w przestrzeni, ciężar, temperatura, gładkość-chropowatość powierzchni, smak, zapach itp.). Cechy te decydują o sposobie widzenia i rozumienia świata. W życiu codziennym możemy nie zauważyć, że dziecko trochę inaczej spostrzega świat niż my dorośli, często zapominamy też o tym w szkole, stawiając dziecku wymagania.

2. Piaget skonstruował serię pomysłowych eksperymentów, w których ujawniają się kluczowe cechy myślenia przedoperacyjnego. Dotyczą one tzw. POJĘĆ STAŁOŚCI (NIEZMIENNIKÓW) i pięknie ilustrują ograniczenia dziecięcego myślenia.

3. Zasada eksperymentów: sformułowanie pytania o stałość ukrytych cech przedmiotów przy zmieniających się parametrach percepcyjnych.

Te cechy to: liczba elementów zbioru, stałość masy (plasteliny, wody koralików), ciężaru, objętości.

4. Przykład eksperymentu: STAŁOŚĆ MASY PLASTELINY.

Przed dzieckiem kładziemy 2 identyczne kulki z plasteliny (ta sama masa, kolor, kształt).

Pytamy dziecko: czy obie kulki mają w sobie tyle samo plasteliny?

Jeśli dziecko odpowiada, że tak, przekształcamy jedną z kulek w kiełbaskę (dbamy o to, aby dziecko widziało, co robimy) i pytamy, czy w kulce i kiełbasce jest tyle samo plasteliny.

5. Odpowiedzi dzieci na pytanie "Czy w kiełbasce jest tyle samo plasteliny co w kulce":

• "w kiełbasce jest więcej, bo jest dłuższa" (kryterium oceny MASY jest cecha percepcyjna "długość"; zmienia się cecha percepcyjna, zmienia się masa).

6. Cechy myślenia dziecka ujawniające się tej odpowiedzi:

CENTRACJA - koncentrowanie uwagi na jednej, najbardziej rzucającej się w oczy cesze sytuacji (w przykładzie długości), pomijanie innych cech, nawet najbardziej istotnych.

EGOCENTRYZM - niezdolność do ujmowania świata z innego punktu widzenia niż własny. Dziecko nie potrafi zrozumieć, że istnieją inne punkty widzenia i nie jesteśmy w stanie go o tym przekonać w sposób trwały.

BRAK POJĘĆ STAŁOŚCI - oczywista konsekwencja cech wymienionych wyżej, zmienia się cecha percepcyjna uznana przez dziecko za istotną, zmienia się pogląd na cechę ukrytą. Przykład ilustrujący powyższe twierdzenia:

• Ewa (5 lat) wybiera większe jabłko, starszy o 2 lata brat dostaje mniejsze. Mama dzieli jabłko Ewy na połowę, żeby jej ułatwić jedzenie, i podaje jej pierwszą część. Ewa bierze ją do ręki, porównuje z jabłkiem brata i zaczyna płakać, że ją oszukują. Mama składa obie połówki jabłka razem, Ewa się uspokaja. Mama daje jej jedna część, Ewa znowu płacze. Trwa to do momentu, kiedy brat oddaje jej swoje jabłko, a sam bierze jej połówkę. Jest zadowolona, kiedy porównuje jedzone jabłka. Zaczyna płakać, kiedy widzi, że brat zaczyna jeść druga połowę, a ona nie ma nic. Podobnie nie chce pić soku z oryginalnej butelki, kiedy brat korzysta ze szklanki (wyższy poziom płynu).

Operacje konkretne

1. Główne cechy to:

• operacyjność myślenia (odwracalność)

• zdolność do decentracji (wzięcie pod uwagę innego niż własny punktu widzenia)

• opanowanie niezmienników (pojęć stałości)

• podstawowe operacje na tym etapie to:

KLASYFIKOWANIE I SZEREGOWANIE

• myślenie jest ściśle związane z rzeczywistością (oparte o przedmioty i wyobrażenia)

2. Myślenie staje się operacyjne.

OPERACJE to działania wewnętrzne (umysłowe, przeprowadzone w myśli), skrócone i uogólnione, połączone w system i dzięki temu odwracalne.

Przykład: wracamy do eksperymentu z kulkami plasteliny.

Dziecko zapytane czy w kiełbasce jest tyle same plasteliny co w kulce odpowiada: TAK, bo:

1. pani tylko rozwałkowała (tzw. tożsamość prosta wg Piageta, wskazanie na tożsamość masy po zmianie kształtu)

2. z kiełbaski można z powrotem zrobić kulkę (operacja odwrotna do przeprowadzonej wcześniej, tzw. negacja, inaczej anulowanie operacji w myśli)

3. kiełbaska jest dłuższa, ale za to chudsza, kulka jest krótsza, ale grubsza (kulka i kiełbaska są równoważne pod względem masy, chociaż różnią się kształtem, wg Piageta jest to najwyższa forma odwracalności; formy te pojawiają się kolejno w rozwoju - od a. do c.).

3. Pojęcia stałości pojawiają się stopniowo w różnych obszarach w stałej kolejności:

• stałość elementów zbioru (6-7 rok życia)

• stałość masy (7-8 rok życia)

• stałość ciężaru (8-9 rok życia);

• stałość objętości (11-12 rok życia)

Ukształtowanie pojęć stałości jest niezbędne przy uczeniu się matematyki i innych przedmiotów ścisłych. Badania wskazują, ze program nauczania matematyki w klasach I-III wymaga bardzo dobrego opanowania pojęć stałości, czyli przekroczenia normy rozwojowej. Przykład z klasy III: pani uczy dzieci definicji prostokąta i kwadratu, wskazuje, że kwadrat to rodzaj prostokąta. Jest to zgodne z programem i dzieci posłusznie uczą się definicji na pamięć. Następnie rozwiązują zadanie z książki; Na rysunku jest 8 kwadratów i 2 prostokąty. Polecenie brzmi: zaznacz wszystkie prostokąty. Pytanie do studentów: co zaznaczą dzieci? Oczywiście 2 prostokąty (niemożność odwołania się do pojęcia nadrzędnego, porównywanie tego, co widać).

Inny przykład z tej samej lekcji: jedno z dzieci nie umie wskazać prostokąta mimo podawanej definicji. Pani w rozpaczy chwyta kartkę papieru i pokazuje mu 4 rogi. Dziecko dotyka ich kolejno i uradowane krzyczy: ukłuło mnie 4 razy, to jest prostokąt. Można zapytać studentów, jakie błędy popełniła nauczycielka (działając zgodnie z programem) - nie uwzględniła konieczności związku myślenia z rzeczywistością.

4. Dziecko jest zdolne zrozumieć, wziąć pod uwagę cudzy punkt widzenia, zobaczyć przedmioty i sytuacje z różnej perspektywy.

5. Klasyfikacja (klasy) czyli grupowanie przedmiotów wg różnych cech to jedna z 2 podstawowych operacji na tym etapie rozwoju.

Przykład: przed dzieckiem kładziemy 6 plastikowych korali, 2 z nich są białe, a 4 czerwone.

Pytamy: Których jest więcej, czerwonych czy plastikowych?

Odpowiedź z fazy wcześniejszej czerwonych. Dziecko porównuje bowiem tylko to, co widzi, a widzi, że czerwonych jest więcej (nie bierze pod uwagę faktu, że wszystkie są plastikowe, nie rozumie relacji nadrzędne - podrzędne).

Odpowiedź z fazy operacji konkretnych plastikowych (początek rozumienia relacji nadrzędne - podrzędne). Klasyfikowanie jest jednym z 2 sposobów porządkowania świata na tym etapie.

6. Relacje (szeregowanie) - zdolność do porządkowania elementów według ustalonego porządku (np. koloru, wielkości, ciężaru - głównie według cech zmysłowych).

Przykład: są 3 dziewczynki, Ala, Basia i Celina. A. ma ciemniejsze włosy niż B i jaśniejsze niż C. Pytanie do dziecka: która ma najciemniejsze włosy?

Na tym poziomie dziecko wykona zadanie, gdy:

• ma konkretne obiekty (osoby, lalki, fotografie)

• uporządkuje te obiekty wg koloru włosów od najjaśniejszych do najciemniejszych lub odwrotnie i odpowie na pytanie wskazując odpowiedni obiekt.

Ujawniają się tutaj 2 cechy myślenia:

• ścisły związek z rzeczywistością (dziecko potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach)

• jest to przykład szeregowania (ustalania relacji).

Operacje formalne

1. Cechy myślenia:

• hipotetyczno-dedukcyjne

• pomyślane ważniejsze niż rzeczywiste (zamiana relacji rzeczywiste - możliwe)

• logika dwuwartościowa (prawda/fałsz, czarne/białe)

• egocentryzm młodzieńczy (mój punkt widzenia ważniejszy niż cudzy)

2. Myślenie hipotetyczno-dedukcyjne.

Przykład: nawiązanie do opisanego wyżej eksperymentu z 3 dziewczynkami. Na poziomie operacji formalnych nastolatek nie potrzebuje żadnych realnych obiektów . Zaczyna od tego, co jest teoretycznie możliwe, czyli postawi hipotezy, a następnie je sprawdzi. Tak więc są 3 hipotezy:

dziewczynka A.

dziewczynka B

dziewczynka C.

Hipotezy są to sądy o rzeczywistości w formie zdań.

Następnie nastolatek sprawdzi, która z hipotez spełnia warunki zadania - tylko jedna z nich jest prawdziwa (hipoteza C).

Tak więc wychodzi od tego, co jest teoretycznie możliwe, a następnie bada zgodność z rzeczywistością.

3. Obowiązuje zasada, że jest jedna prawda (logika 2-wartościowa), nastolatek nie radzi sobie z integracją sprzecznych (różnych) punktów widzenia (np. jak pogodzić to, że Arabowie i Żydzi mają ojczyznę w tym samym miejscu).

4. Nasila się egocentryzm, przywiązanie do własnego punktu widzenia, swoich idei, poglądów, systemów filozoficznych (równocześnie nasila się tendencja do tworzenia takowych). Nastolatek ma na każdy temat własne zdanie i trudno go przekonać, żeby je zmienił, co prowadzi do wielu konfliktów, ale równocześnie jest istotą kryzysu adolescencyjnego..

5. Przykład końcowy: różnice w rozwiązywaniu żądań w różnych fazach rozwoju myślenia.

Zadanie: co determinuje ruchy wahadła.

Dziecko ma sznurki o różnej długości, różne odważniki i może używać różnej siły.

Rozwiązanie: tylko długość sznurka ma znaczenie. Ale na to nakładają się inne czynniki takie jak ciężar odważnika, wysokość spuszczania ciężarka, siła napędu.

Myślenie przedoperacyjne: dziecko myśli, że ruchy zależą od siły, z jaką ono samo wprawia wahadło w ruch (egocentryzm);

Operacje konkretne: dziecko odkrywa zależność jednej zmiennej, bada pojedyncze czynniki, nie potrafi połączyć uzyskanych informacji.

Operacje formalne: systematycznie testuje każdy czynnik, formułuje hipotezy o znaczeniu każdego czynnika i sprawdza je aż wszystkie możliwości zostaną wyczerpane.

Podsumowanie - wskazania praktyczne.

1. Pamiętaj, że dziecko i nastolatek myślą inaczej niż dorosły, chociaż pozornie może się wydawać, że tak samo. Sugerują to zresztą wszystkie podręczniki.

2. Zanim zaczniesz uczyć dane dziecko (dzieci) sprawdź, w jakiej fazie rozwoju myślenia się znajduje.

3. Przypomnij sobie cechy charakterystyczne myślenia w danej fazie.

4. Jeśli uczysz w szkole podstawowej pozwól dziecku na manipulowanie, eksperymentowanie, podsuń mu konkretne obiekty do pracy. Pamiętaj, że ono rozumie to, co może zobaczyć i sprawdzić w praktyce, może to jednak także uogólnić.

5. Jeśli uczysz w gimnazjum lub liceum pozwól uczniom wyrazić i sprawdzić własny pogląd na sprawę. Pamiętaj, że myślą oni logicznie i tylko to ich przekona.

6. Jeśli masz własne dziecko w wieku przedszkolnym lub w klasach początkowych pozwól mu poznawać świat poprzez działanie, manipulowanie, eksperymentowanie, popełnianie błędów. Pozwól mu przelewać, kawałkować, scalać, lepić kroić wysypywać i wsypywać przy zachowaniu reguł bezpieczeństwa. Trochę cię to zmęczy, ale za to lepiej poradzicie sobie ze zmorą wielu - matematyka i ogólnie przedmiotami ścisłymi.

Literatura:

Piaget J. (1966). Studia z psychologii dziecka. Warszawa: PWN.

Piaget J ., Inhelder B.(1993). Psychologia dziecka. Siedmioróg.

Wadsworth B.J. (1998). Teoria Piageta. . Warszawa: WSiP.

5

---