Rozwój poznawczy w okresie wczesnego dzieciństwa
Okres wczesnego dzieciństwa obejmuje wiek od urodzenia do 3 roku życia. Okres ten dzieli się na dwie fazy, z których jedna obejmuje pierwszy rok życia i jest nazywana niemowlęctwem, natomiast druga przypada na 2-3 rok życia i jest nazywana okresem poniemowlęcym.
Rozwój poznawczy w tym okresie rozpoczyna się w zasadzie od razu po narodzeniu. Począwszy od dziecka w 2-3 dobie życia, gdzie zaobserwowano naśladownictwo wyrazów mimicznych opiekuna. Przyjmuje się, że na tym etapie rozwoju noworodki potrafią przyswajać i integrować różne doznania zmysłowe. Jest to intermodalny charakter percepcji.
Zgodnie z teorią Jeana Piageta dziecko w tym wieku znajduje się w okresie sensoryczno - motorycznym. Okres ten charakteryzuje się rozwojem aktywności ruchowej, pojawia się koordynacja wzrokowo ruchowa. Dziecko uczy się identyfikować i różnicować napływające bodźce. Wraz z rozwojem potrafi rozróżniać obiekty, które są podobne, np. odcienie kolorów, czy różne rodzaje czworoboków. Zaczyna pojmować pojęcie stałości przedmiotu, czyli jego istnienia w rzeczywistości, mimo, że dziecko go nie widzi. Dziej się to mniej więcej od 8 – 10 miesiąca życia. Podobnie jak tożsamości przedmiotu, czyli jego istnienia mimo zmiany wyglądu czy też położenia w przestrzeni. Początkowo stosuje jednakowe schematy czynnościowe w odniesieniu do wszystkich przedmiotów, nieskoordynowane, przypadkowe ruchy czasami wywołują efekt zamierzony przez dziecko, stopniowo uczy się, że różne działania mogą przynosić różne skutki. Pod koniec 1 roku życia dziecko zaczyna działać specyficznie. Dzięki opiekunom poznaje przeznaczenie przedmiotów, sposoby ich używania.
Mniej więcej w wieku 18 – 24 miesięcy pojawiają się tzw. wewnętrzne reprezentacje. Jest to początek operacji umysłowych, opierających się na wgląd w naturę problemu. Pojawiają się również zabawy symboliczne, gdzie zarówno przedmioty, jak i ludzie, mogą być reprezentowane symbolicznie, przy pomocy innych przedmiotów.
Rozwój poznawczy byłby znacznie utrudniony, także w przypadku opóźnionego rozwoju wzroku, czy mowy. Do 3 miesiąca życia dziecko widzi obiekty bliskie, znajdujące się w odległości około 21 cm od jego twarzy. Stąd m.in. najlepiej rozpoznaje opiekuna, który go karmi. Od mniej więcej 12 miesiąca życia dziecko widzi równie ostro, jak osoba dorosła. Potrzeby poznawcze dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa są bardzo duże. Podejmowane przez nie czynności eksploracyjnie zależą jednak nie tylko od rozwoju inteligencji, ale także rozwoju emocjonalnego. Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, miłości, przynależności i akceptacji powoduje, że dziecko ma optymalne warunki rozwoju i chętnie podejmuje czynności eksploracyjne. Z drugiej strony rodzice prezentujący właściwą więź dbają o to, żeby zapewnić dziecku właściwe otoczenie eksploracyjne. Inaczej mówiąc dostarczają mu takich warunków, aby był bezpieczny np. raczkując po mieszkaniu, jednocześnie dostarczając bodźców do pobudzania aktywności.
Zgodnie z koncepcją percepcyjnego rozwoju dziecka, przedstawioną przez S. Szumana każdy akt percepcji ma strukturę dwufazową. W fazie inicjującej działa jakiś bodziec, w fazie finalizującej, w której efekt poznawczy jest osiągany przez dziecko. Przy eksploracji przedmiotów dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych, modyfikuje czynności dla poznania jak największej liczby cech przedmiotu. Działania badawcze na ogół są krótkie, mniej pewne od działań wykonawczych, zwykle także nie towarzyszą im negatywne emocje. Dzieje się tak dlatego, że w działaniu badawczym dziecko wypróbowuje różne scenariusze. Posługuje się przy tym dwoma rodzajami środków. Środki przekształcająco – odtwarzające pozwalają poznać własności obiektu, których dziecko nie spostrzegło przy pierwszym kontakcie oraz środki klasyfikujące, dzięki którym przyporządkowuje obiekt do jakiejś klasy. Rozwijanie i zachęcanie dziecka do czynności eksploracyjnych wzbogaca jego rozwój poznawczy. Pomaga mu przejść na wyższy poziom rozwoju a jednocześnie rozwija aktywność, którą w późniejszych latach dziecko będzie kierowało na poszukiwanie rozwiązań problemów, zainteresowanie nowymi sposobami działania, rozwojem powiązań między spostrzeżeniami.
Mniej więcej od ukończenia 2 roku życia dziecko bada otaczające środowisko z coraz większym wykorzystaniem rozwijającej się mowy. Oprócz własnych doświadczeń dziecko kształtuje swój ogląd rzeczywistości dzięki kontaktom z dorosłymi. Dziecko nie tylko eksperymentuje z punktu widzenia fizyki czy mechaniki, ale pobudza dzięki temu proces odkrywania umysłu. Pierwszymi przejawami jest pojawienie się społecznego uśmiechu – ok. 3 miesiąc życia, różnicowanie ekspresji podstawowych emocji (5 miesiąc życia), lęk społeczny ( 7- 8 miesiąc życia). Implikują one wystąpienie komunikacji intencjonalnej. Dzięki temu dzieci tworzą dziecięcą teorię umysłu, czyli nabywają wiedzę o stanach mentalnych innych, myślą o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach. Zaczynają zdawać sobie sprawę z różnicy między osobami a przedmiotami. Pojawia się reprezentacja uczuć, związanych z planowaniem przyszłości – np. niezadowoleniem z przewrócenia się ułożonej wieży z klocków, radość, jeśli tę wieżę udało się ułożyć.
Dziecko w wieku 2 – 3 lat wie, że umysł zawiera myśli, jednak nie jest w stanie pojąć czym jest aktywność umysłowa.
Rozwój poznawczy charakteryzuje się zdolnością przyswajania i przetwarzania nowych, płynących z otoczenia pojęć. W okresie wczesnego dzieciństwa rozwój ten obejmuje między innymi zmianę rozumienia kształtu, koloru, wielkości, przestrzeni, ilości i czasu. Początkowo ten rozwój jest utrudniony m.in. ze względu na brak wystarczającej koncentracji uwagi z biegiem czasu przebiega w coraz pełniejszy sposób.
Przywiązanie ma największy wpływ na rozwój emocjonalny dziecka. Począwszy od dostarczania mu bodźców emocjonalnych w postaci mimiki, następuje sprzężenie zwrotne, gdzie dziecko uczy się odpowiadać uśmiechem na uśmiech, sygnalizować strach czy ból płaczem, na który osoba znacząca reaguje. To stanowi niejako rdzeń uczenia się reakcji emocjonalnych. Rozwój percepcji społecznej powoduje odmienne reakcje dziecka na osoby znane i obce. Jest to także ważne z punktu widzenia przyszłych interakcji społecznych. Pierwsze dwa lata życia to rozwój umiejętności naśladowczych. Tu rola osoby znaczącej jest szczególnie doniosła, bowiem to ona proponuje dziecku zachowania akceptowane społecznie. A już dzieci dwudniowe naśladują mimikę opiekuna, wyrażającą radość bądź smutek.
Pojęcie własnej osoby, własnej odrębności rozwija się również pod wpływem aprobaty, bądź dezaprobaty osób znaczących w życiu dziecka. A pierwszymi takimi osobami są rodzice.
Bibliografia
R. Vasta, M. Haith, S. Miller, Psychologia dziecka, WSiP Warszawa 1995
B. Harwas – Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, T. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2000