Rozdział 8: Rozwój społeczny i rozwój osobowości w okresie wczesnego dzieciństwa

1. Teorie rozwoju społecznego i rozwoju osobowości.

1. Podejście psychoanalityczne

Freud dzielił okres wczesnego dzieciństwa na fazę analną (1-3lata, zbyt pobłażliwe lub surowe postępowanie opiekunów w kwestii czystości wydalania może prowadzić do zaburzeń ) i falliczną (3-6, identyfikacja z rodzicem tej samej płci- kompleks Edypa, Elektry. Zdrowy rozwój wymaga obydwojga rodziców).

Erikson: kolejne fazy pojawiała się w skutek nabierania umiejętności fizycznych, poznawczych, społecznych. Faza autonomia vs wstyd i zwątpienie (umiejętność poruszania się- większa autonomia). Faza inicjatywa vs poczucie winy (umiejętność planowania- chęć podejmowania inicjatywy. Rozwijające się sumienie ogranicza inicjatywę do zachowań akceptowalnych społecznie).

Podsumowanie:

Do zdrowego rozwoju potrzeba równowagi między zdolnościami i autonomią a chronieniem dziecka i kontrolowaniem go przez rodziców. We wczesnym dzieciństwie wymaga się od rodziców odpowiedniej (nie za restrykcyjnej ani słabej) kontroli.

Hartrup- dziecko musi doświadczyć dwóch rodzajów związków: 1. Przywiązania do kogoś o większej władzy społecznej (np. rodziców, charakter komplementarności, więź silna z obu stron, ale różne zachowania, uczy podstawowych umiejętności społecznych, zapewnia ochronę, dziecko tworzy wewnętrzne modele doświadczeń) 2. Wzajemności (np. do rówieśników, współpraca, takie same zachowania, szlifuje zachowania społeczne, uczy współpracy, emocjonalnej bliskości, rywalizacji).

2. Podejście społeczno-poznawcze (zmiany w rozwoju społecznym i emocjonalnym wiążą się ze wzrostem zdolności poznawczych)

Spostrzeganie osób. Zdolność klasyfikowania innych, charakteryzowania cech, wypowiadania się na temat zachowań innych. Spostrzeżenia są mało trwałe, nawiązują do ostatnich interakcji. Kategoryzują na podst. cech zewnętrznych np. rasy (efekt międzyrasowy- łatwiejsze zapamiętywanie twarzy ludzi własnej rasy)

Rozumienie kategorii reguł. Rozumienie różnicy między zwyczajem społecznym (reguła zachowania, mniejsze kary za przekraczanie) a zasadami moralnymi (większa kara). 2-3 r. ż.

Rozumienie intencji innych ludzi. Tłumaczą się: ja nie chciałem. Oceniają na podst. intencji i skutków działania (zła intencja- zła ocena, zła intencja, zamiar się nie udał- dobra ocena). Piaget sądzisz, że nie rozumieją intencji- egocentryzm.

Doniesienie z badań: Rasizm w przedszkolu.

Już pięcioletnie dzieci wytwarzają schematy rasowe i używają ich do wydawania sadów. Ale jest to raczej skutek niedojrzałych struktur poznawczych niż rasizm, który dopiero później może się z nich wytworzyć. Nauczyciele jednak często nie dostrzegają negatywnych zachowań wynikających z przekonań o różnicach rasowych. Powinni rozmawiać o istniejących różnicach i wpajać postawy pozbawione uprzedzeń np. wyznaczać do zadań zespołowych dzieci o różnym pochodzeniu etnicznym, wskazywać mocne i słabe strony każdego dziecka, uczyć je oceniać innych na podst. kryteriów indywidualnych.

2. Związki rodzinne i struktura rodziny

1. Przywiązanie. Nie mniejsze niż w niemowlęctwie, ale jego przejawy mniej widoczne. Z przywiązaniem bezpiecznym- mniej kłopotów wychowawczych, z pozabezpieczanym - częstsze wybuchy gniewu i agresji.

Zmiana ok. 4 roku życia, dziecko rozumie, że związek trwa nawet na odległość (Bowlby). Przywiązanie uniwersalizuje się na inne relacje np. z nauczycielami. Pojawiają się konflikty: nie słuchają próśb o przełożenie czynności na później, nakazów związanych z higieną. Ogólnie rzecz biorąc , raczej wykonują polecenia, czasem stosują bierny opór (nie wykonują polecenia, ale nie mówią „nie”).

2. Style wychowania

Diana Baumrind: aspekty funkcjonowania rodziny: 1. ciepło i opieka (wykształca bezpieczne przywiązanie, wyższą samoocena, empatia, altruizm, wrażliwość, inteligencja), 2.jasność i stałość reguł (wykształca skuteczność w działaniu, pewność siebie, mniej agresji, arogancji), 3.poziom oczekiwań (wysokie, ale nie przesadne), „wymagania dojrzałości”(bardziej hojne, altruistyczne, pewne siebie), 4.komunikacja między dzieckiem a rodzicem(słuchanie i mówienie, dzieci bardziej dojrzale emocjonalnie i społecznie).

1. Pobłażliwy styl wychowania (dużo opieki, mało reszty)

2. Autorytarny styl wychowania (dużo kontroli, mało opieki i komunikacji)

3. Autorytatywny styl wychowania (dużo wszystkiego, najlepszy)

E. Maccoby, J. Martin:

1. Styl autorytarny: kłopoty szkolne, niska samoocena, agresyjne lub „przygaszone”.

2. Styl pobłażliwy: gorzej sobie radzą w szkole w okresie dojrzewania, agresywne, mniejsza dojrzałość, samodzielność, rzadziej przyjmują na siebie odpowiedzialność.

3. Styl autorytatywny: wysoki poziom kontroli, duża akceptacja, wrażliwość na indywidualne potrzeby; dzieci są niezależne, altruistyczne, pewne siebie, nastawione na dobre wyniki, które też częściej otrzymują.

4. Styl niezaangażowany (niedbały): zaburzenia relacji społecznych, impulsywne, często łączy się z pozabezpieczanym stylem przywiązania

3. Efekty stylów wychowania

Efekty są długotrwałe. Ważne jest też zaangażowanie w życie szkoły, uwzględnienie temperamentu dziecka (autorytatywni stosują dyscyplinę indukcyjną- tłumaczą, co jest złe, nie zawsze działa)

Z życia wzięte: Za i przeciw klapsom

90% rodziców w USA przyznaj się, że zdarza im się uderzyć dziecko, w Szwecji jest to prawnie zakazane. Najczęściej bite są przedszkolaki i dzieci z młodszych klas. Stąd wynika przekonanie, że klapsy są skuteczna właściwą metodą utrzymania dyscypliny. Przeciw: krótkotrwałe: dziecko nie będzie się zachowywało w niestosowny sposób, ale po klapsie płacze, co jest równie irytujące; bicie wchodzi rodzicom w nawyk; długotrwałe: dziecko widzi, że przemoc to sposób egzekwowania czegoś od innych i sposób rozwiązywania problemów; narażamy naszą pozytywna opinie w oczach dziecka, słabnie wpływ naszych pochwal i zainteresowania; niesie klimat odrzucenia, przekazuje takie emocje jak złość, zdenerwowanie, niechęć wobec dziecka; bite dzieci mają: wyższy wskaźnik agresji, są mniej lubiane, mają niższe poczucie wartości, są niestabilne emocjonalnie, popadają w depresję i nerwicę, wchodzą w konflikt z prawem, jako dorośli częściej mają depresję, rozwodzą się, maja kłopot z utrzymaniem zatrudnienia, przemocą w małżeństwie, przestępczością. Niekorzystne jest też krzyczenie- przemoc słowna.

Jednak wpływ kar cielesnych należy rozpatrywać w kontekście. Nie zawsze musi mieć tak negatywne konsekwencje, zależy to od emocjonalnego ciepła w rodzinie, surowości i zasadności takich kar.

4. Pochodzenie etniczne, status społeczno-ekonomiczny a style wychowania

Styl autorytatywny najczęściej w rodzinach rasy białej, najrzadziej w azjatyckich (najczęściej autorytarne, tak jak u rodziców czarnoskórych). Częściej w rodzinach pełnych i w klasie średniej. Styl wychowania wyznaczają cele, jakie stawiają sobie rodzice, a to zależy od wartości kulturowych. Dla różnych dzieci z różnych środowisk, które będą musiały przeciwstawić się innym problemom, różne style mogą być najlepsze.

5. Struktura rodziny

w USA w 2000 r. tylko 76% mieszkało z dwojgiem rodziców, w krajach azjatyckich tylko 4-8% dzieci jest wychowywanych przez jednego z rodziców.

Zróżnicowanie wśród rodzin pełnych i niepełnych. Tylko połowa amerykańskich dzieci mieszka z dwojgiem rodziców biologicznych. 20-30% rodzin z obojgiem rodziców ma dziecko z innego małżeństwa. Często „rodzicami” stają się dziadkowie. Wzrasta liczba samotnych rodziców, często jest to świadomy wybór kobiety. Samotne nastoletnie matki często mieszkają ze swoimi rodzicami.

Struktura rodziny w różnych grupach etnicznych. Najwięcej samotnych rodziców jest wśród Afroamerykanów i Indian (wzrasta w każdej grupie etnicznej, ¾ samotnych matek to kobiety powyżej 20 r. ż.). Osoby z tych grup w ogóle rzadziej zawieraj ą związki małżeńskie (wśród Indian występuje zjawisko orientacji rodowej- obowiązek wychowania dziecka spada na cały ród).

Oddziaływanie struktury rodziny. Najkorzystniejszy dla dziecka jest model rodziny z dwojgiem biologicznych rodziców. Dzieci z niepełnych rodzin 2x częściej rezygnują ze szkoły średniej, 2x częściej maja dzieci przed 20stką, rzadziej znajdują stałe zatrudnienie. Najniekorzystniejsza sytuacją jest samotna nastoletnia matka.

Inne struktury rodziny. Wychowywanie przez dziadków (dziadkowie odczuwają większy lęk i przygnębienie niż młodsze osoby, nie wiadomo jak to wpływa na dzieci). Przez pary homoseksualne (kształtują swoją tożsamość płciową tak, jak inne dzieci). Na dzieci bardziej wpływa interakcja zachodząca w rodzinie niż jej struktura.

6. Rozwód

Z rozwodem wiąże się wiele niekorzystnych czynników: konflikt, ubóstwa, zmiana codziennego rytmu, przeprowadzka, stopień zaangażowania rodzica, który się wyprowadził. W dzieci obserwuje się kłopoty wychowawcze, słabsze wyniki w nauce, agresję, przygnębienie, skłonność do popadania w konflikt z prawem. Negatywne skutki utrzymują się do wieku dorosłego (większe ryzyko zaburzeń psychicznych, lęk przed bliskimi związkami, więcej rozwodów). Jeżeli chodzi o płeć badania nie są zgodne, czy bardziej przeżywają rozwód chłopcy czy dziewczęta, większe konsekwencje dla dzieci, które przeżyły to we wczesnym dzieciństwie, pochodzenie etniczne nie ma znaczenia.

7. Wyjaśnienie oddziaływania struktury rodziny i skutków rozwodu.

- mniejsze zdolności finansowego i emocjonalnego wsparcia,

- rozpad rodziny może trwać kilka lat, co utrudnia nadzór nad dzieckiem, pojawienie się nowej osoby czy odejście członka rodziny powoduje wstrząs,

- rzadszy autorytatywny styl wychowania spowodowany zdenerwowaniem, przygnębieniem.

Wiele rodzin tworzy rodzinę rozszerzoną, w skład której wchodzą dziadkowie, ciotki itd., którzy troszczą się o dzieci samotnych rodziców.

Nie takie proste: kiedy rozwód jest nieunikniony

Kiedy nie ma lepszego rozwiązania niż rozwód należy przestrzegać reguł, aby złagodzić traumatyczne konsekwencje ale dzieci:

- ograniczyć zmiany np. pozostawić w tej samej szkole

-dziecko- nastolatka pozostawić z rodzicem tej samej płci

- dbać o kontakt dziecka z obojgiem rodziców

-zredukować otwarty konflikt

- nie traktować dziecka jako rozjemcę, nie wyrażać się źle o byłym małżonku

-nie szukać u dziecka pociechy, tylko mu ja okazać

3. Związki z rówieśnikami

W wieku 2-6 lat coraz większą rolę zaczynają odgrywać związki z rówieśnikami.

1. Wspólne zabawy

Jak wpływa zabawa na rozwój społeczny dziecka?

Zabawy samotne- po trochę w każdym wieku

Zabawy równoległe- bawią się obok siebie korzystając z różnych zabawek (14-18 mies.)

Zabawy wspólne- ok. 18 miesiąca, wykonują własne czynności, angażują się w interakcje społeczne: wymieniają się zabawkami, naśladują się.

Już 6-miesięczne niemowlęta przejawiają zainteresowanie zabawą z innymi.

Zabawy zespołowe- realizowanie przez kilkoro dzieci tego samego celu (konstrukcyjne, symboliczne, ok. 3-4 lata)

Zabawa odzwierciedla poziom rozwoju poznawczego dziecka, jest związana z umiejętnościami społecznymi i umiejętnością wchodzenia do grupy (najpierw obserwują innych a potem próbują uczestniczyć. Dzieci bez tej umiejętności zachowują się agresywnie, przez co są odrzucane przez rówieśników). Dziewczynki bez umiejętności wchodzenia do grupy częściej bawią się równolegle, chłopcy częściej reagują agresją. Wobec niektórych dzieci z takim problemem stosuje się trening mający nauczyć ich określonych wyrażeń czy akceptowalnych zachowań.

2. Agresja- działanie podejmowane w zamiarze wyrządzenia komuś krzywdy lub zniszczenia jakiegoś przedmiotu. Jest powszechnym zachowaniem we wczesnym dzieciństwie. 2 i 3latki- agresja fizyczna (najczęściej przeciw rodzicom; agresja instrumentalna: zdobycie lub zniszczenie przedmiotu), 4 - 8latki- agresja werbalna (przeciw rówieśnikom; agresja wroga: wyrządzenie krzywdy, osiągnięcie przewagi). Zanik agresji fizycznej łączy się z lepszym rozumieniem myśli i uczuć rówieśników oraz z pojawieniem się hierarchicznych struktur dominacji (już trzy- czterolatki organizują się w grupy z podziałem na przywódców i podwładnych, wiedzą komu lepiej ustąpić).

Agresja często poprzedza frustracja- dzieci nie zawsze mogą otrzymać to, co chcą, nie potrafią przedstawić swoich potrzeb. Dużą rolę odgrywa wzmacnianie i modelowanie, nie wolno ustępować dzieciom z powodu ich złości, bo to wzmacnia w nich wzorzec agresji. Stąd też jeżeli dziecko obserwuje przemoc w domu staje się bardziej agresywne, dysponują różnymi modelami zachowań agresywnych. U niektórych osób agresja staje się sposobem życia- agresja charakterologiczna (przyczyny: wzrastanie w agresywnym środowisku, podstawy genetyczne, aprobata społeczna innych agresywnych dzieci; agresywne dzieci gorzej oceniają intencje innych i inne sytuacje społeczne).

3. Zachowania prospołeczne oraz przyjaźnie są zamierzone i dobrowolne, ich celem jest pomoc innym.

Rozwój zachowań prospołecznych. Pierwsze zachowania altruistyczne miedzy 2 i 3 r. ż., już rozumieją, że inni czuja coś innego niż oni. Pocieszanie częstsze u przedszkolaków, wczuwanie się w czyjąś sytuację i gotowość czynnego udzielana pomocy wzrasta z wiekiem. Duże różnice indywidualne. Dzieci bardziej altruistyczne są bardziej popularne, lepiej regulują własne uczucia, częściej okazują reakcje pozytywne, częściej są altruistyczni jako dorośli.

Wpływ rodziców na rozwój zachowań prospołecznych. Aby wpoić swojemu dziecku zachowania prospołeczne dobrze jest: tworzyć ciepły i pełen miłości klimat w domu, objaśniać zasady, co należy, a czego nie należy robić, wyjaśniać konsekwencje, jakie działanie dziecka ma dla innych, stosować raczej formy pozytywne „tak należy robić” niż negatywne „tego nie wolno”. Istotne są prospołeczne atrybucje- wypowiedzi uzasadniające sens pomocy innym. Warto chwalić, stwarzać okazję do robienia dobrych rzeczy np. poprosić o pomoc w gotowaniu oraz samemu zachowywać się życzliwie i wspaniałomyślnie.

Przyjaźnie. Około 18 mies. życia zauważa się u dzieci oznaki sympatii wobec niektórych towarzyszy zabaw, w wieku 3 lat 20% dzieci ma stałego towarzysza zabaw, ponad połowa 4latków spędza co najmniej 30% czasu z jednym rówieśnikiem. Posiadanie przyjaciela we wczesnym dzieciństwie to coś więcej niż chwilowe upodobania. Takie pary dzieci przejawiają wobec siebie więcej pozytywnych zachowań, udzielają sobie większego wsparcia w nowych sytuacjach, wykazują szerszy zakres interakcji oparty na wzajemnych korzyściach. Przyjaźnie z dzieciństwa maja też związek z kompetencjami społecznymi.

4. Osobowość i pojęcia własnego „ja”

1. Od temperamentu do osobowości

Temperament dziecka jest względnie stabilny w okresie niemowlęcym i późnych latach dzieciństwa. W okresie przedszkolnym obserwuje się związki między temperamentem a obecnymi i przyszłymi problemami z zachowaniem. Wrodzony temperament stanowi fundament osobowości, a proces przekształcania zaczyna się we wczesnym dzieciństwie. Osobowość jest połączeniem temperamentu, z jakim dziecko się rodzi z wiedza o zachowaniach. Jednak korelacje między temperamentem a późniejszą osobowością zmniejsza się z wiekiem. Przejście to zależy tez od reakcji rodziców: odrzucenie nieśmiałego dziecka prowadzi do powstanie problemów społecznych i deficytów w sferze poznawczej. Zachęcanie przez rodziców do większych interakcji czy pomoc w opanowywaniu własnych emocji wpływa na kształtującą się osobowość.

2. Pojęcie własnego „ja”

18-24 mies. rozwija się „ja” kategorialne i „ja” emocjonalne, w wieku 2-6 lat obok nich pojawia się „ja” społeczne.

„Ja” kategorialne, dziecko potrafi opisać siebie uwzględniając różne wymiary np. płeć, wygląd, kolegów, miejsce zamieszkania, ale nie koncentruje się na cechach wewnętrznych. Na podstawie kategorii potrafi oceni tez innych, zatem „ja” kategorialne wydaje się być wewnętrznym modelem doświadczenia dla relacji społecznych i siebie.

„Ja” emocjonalne, zdolność kontrolowania własnych stanów emocjonalnych i zachowań zależnych od emocji- regulacja emocjonalna np. znalezienie innego zajęcia, gdy coś się nie udaje, pocieszenie się, gdy jest smutno. Wykazano awiatek z innymi zmiennymi społecznymi np. z agresją, popularnością w grupie rówieśniczej, podporządkowaniem zasadom moralnym, myśleniem w kategoriach dobra i zła. Problemy z samokontrolą często występują u dzieci, które przejawiały w wieku niemowlęcym trudny temperament, urodziły się przed terminem lub wykazywały opóźnienie w rozwoju mowy. Ważne jest też dostosowanie do wieku dziecka wymagań i zachowania rodziców: Male dziecko wymaga większej kontroli zewnętrznej, a starsze uwewnętrznia normy i bierze na siebie część kontroli. Inny aspekt to empatia, czyli umiejętność rozpoznawania czyjegoś stanu emocjonalnego lub sytuacji innej osoby i odnoszenie ich do siebie (podobne odczuwanie). We wczesnym dzieciństwie przeciwieństwo agresji. Rozwój empatii staje się tworzyć fundament pod późniejsze współczucie.

Rozwój empatii według Hoffmana:

Stadium 1: empatia globalna: pierwszy rok życia, niemowlę dostosowuje się do silnych emocji kogoś z otoczenia

Stadium 2: empatia egocentryczna: zaczyna się między 12-18 mies. Odczuwają przykrość razem z kimś innym i próbują pocieszać w sposób, który im wydaje się najwłaściwszy np. biegnie do swojej mamy.

Stadium 3: empatia wobec czyichś uczuć: od 2 lub 3 r. ż. , odczytują uczucia innych, odnoszą je do siebie i reagują bez egocentryzmu. Z czasem rozróżniają szersza paletę emocji.

Stadium 4: empatia wobec czyjejś sytuacji życiowej: późne lata dzieciństwa i wiek młodzieńczy, reagują nie na konkretna sytuację, ale tez na ogólne położenie czy los danej osoby. Najsilniej reagują na długotrwały smutek lub sytuacje wyjątkowo tragiczną.

„Ja społeczne”, świadomość bycia aktorem w społecznej grze, rozumienie własnego miejsca w strukturze ról. W wieku 2 lat zna różne zasady, zaczyna przyjmować ogólniejsze znaczenie ról. Można to zaobserwować w zabawach tematycznych. Dziecko staje się coraz bardziej samodzielne.

5. Pojęcie płci i związane z nią role społeczne

W przedszkolaku rodzi się świadomość płci. Pojęcie płci- rozumienie istoty samej kategorii płci, niezależnej od ubrania czy długości włosów. Rola płciowa- zrozumienie, jakie zachowania są odpowiednie dla chłopców, a jakie dla dziewczynek.

1. Wyjaśnienie rozwoju pojęcia płci i roli płciowej

Wyjaśnienie psychoanalityczne. Miedzy 3 a 6 r. ż. Dziecko przeżywa lęk związany z pożądaniem rodzica przeciwnej płci, co rozwiązuje poprzez identyfikację z rodzice tej samej płci. Aby mogło to nastąpić musi poznać i przyjąć właściwe dla niego role płciowe. Zastrzeżenia: młodsze dzieci dużo lepiej rozumieją pojęcie płci i roli płciowej niż sądził Freud.

Wyjaśnienie z perspektywy teorii społecznego uczenia się. Ola rodziców, którzy wzmacniają zachowania typowe dla płci. Dzieci szybciej uczą się trafnych określeń płci , jeżeli nagradzanie za wybór zabawek czy zachowania jest konsekwentne i matki uznają tradycyjny podział ról. Teoria użyteczna, ale niewystarczająca: bez takich wzmocnień dzieci i tak ucz ą się określeń związanych z płcią i wolą bawić się z rówieśnikami tej samej płci.

Wyjaśnienie społeczno-poznawcze. Rozumienie płci rozwija się na podst. obserwacji zachowań innych (L. Kohlberg). Teoria stałości płci- dzieci musza zrozumieć, że płeć jest cecha stałą, zanim zaczną przejawiać właściwe role płciowe. Stałość płci- świadomość, że płeć jest cechą wrodzoną, której nie da się zmienić. Dzieci rzeczywiście zwracają większą uwagę na różnicę zachowań, gdy rozumieją stałość płci, ale pewne zachowania związane z rolą płciową są widoczne długo przed zrozumieniem pojęcia płci.

Teoria schematu płci- najnowsza, nawiązuje do Piageta, umożliwia lepsze przewidywanie zachowań. We wczesnym dzieciństwie następuje uczenie się wielu schematów (czyli abstrakcyjnych wzorców czy modeli, którego używamy do przetwarzania informacji). Zatem rozumienie płci przez dziecko można potraktować jako schemat, który zaczyna się rozwijać, gdy dziecko dostrzega różnicę między kobietami a mężczyznami, zna swoją płeć, potrafi spójnie określać obie grupy ludzi (2-3 r. ż.). Najpierw dzieci uczą się ogólnego rozróżnienia zajęć czy zachowań „pasujących” do danej płci. Między 4 a 6 r. ż. Uczą się bardziej subtelnych i złożonych skojarzeń z własną płcią: co dzieci tej samej płci lubią, a czego nie, w jaki sposób się bawią, jak rozmawiają, w wieku 8-10 lat kształtuje się podobny pogląd o płci przeciwnej.

2. Rozwój pojęcia płci

Tożsamość płciowa- zdolność poprawnego rozróżnienia własnej płci i rozróżniania pośród innych kobiet i mężczyzn. (9-12 mies. rozróżnienie twarzy kobiety i mężczyzny, w ciągu następnego roku uczą się słów określających te kategorie, 2 r. ż. Poprawnie nazywają siebie chłopcem lub dziewczynką, po upływie 6 do 12 miesięcy poprawnie określają inne osoby)

Stabilność płci- rozumienie, że płeć pozostaje taka sama przez całe życie (4 r. ż.)

Stałość płci- świadomość, że każdy zachowuje swoją płeć choćby zmienił się wygląd, ubranie. Analogiczne do rozumienia innych stałości. (5-6 r. ż.)

3. Znajomość ról płciowych

Pytania o stereotypy płciowe i o role płciowe. Wiele stereotypów jest podobnych w różnych kulturach. Już 2latki kojarzą pewne działania i przedmioty z kobietami lub mężczyznami, 3, 4latki potrafią przypisywać stereotypowe zawody, zabawki, czynności, 4latki określają role płciowe na podst. umiejętności, 5latki wskazują pewne cechy osobowościowe.

4. Różnicowanie zachowań ze względu na płeć

Różnice w zachowaniach dziewczynek i chłopców pojawiają się szybciej niż wyobrażenia ról związanych z płcią. 18-24 mies. zaczynają preferować zabawki stereotypowo związane z płcią, ok. 3 r. ż. wolą bawić się z rówieśnikami tej samej płci i z takimi przyjaźnić. Dzieci tej samej płci udzielają sobie wskazówek i modelują właściwe dla danej płci zachowania. Styl wspomagający (między dziewczynkami)- wspieranie, wyrażanie aprobaty, podsuwanie własnych pomysłów, sprzyja równouprawnieniu i zacieśnianiu związków. Styl ograniczający (restryktywny, wśród chłopców)- sprzeczki, przeszkadzanie, przechwałki, prowadzi do rozluźnienia wzajemnych stosunków. Zachowania niezgodne ze stereotypem płci- upodobanie dziewczynki do chłopięcych zabaw i odwrotnie. Częściej występują u dziewcząt. Zachowania typowe dla płci są jednym z elementów złożonego procesu kształtowania się tożsamości.

Problem polityki społecznej: „Tatusiowie próżniacy”: nieodpowiedzialni rodzice czy kozły ofiarne polityki społecznej?

Zaangażowanie ojca w życie rodzinne przynosi dzieciom wiele korzyści. U dzieci z mocnym przywiązaniem do ojca stwierdza się mniej przypadków depresji, wczesnego podejmowania aktywności seksualnej. Pomoc społeczna i system alimentacyjny: Tatusiowie próżniacy- mężczyźni nie wypełniający obowiązku alimentacyjnego wobec dzieci. Uchylanie się od tego obowiązku może przynieść konsekwencje prawne, np. w USA jest to przestępstwo ścigane przez prawo federalne. Także zobowiązuje się matkę do współpracy, karą za jej brak jest odmowa dalszych świadczeń finansowych. Krytyka polityki wobec nieodpowiedzialnych ojców: tylko 10% ojców po rozwodzie staje się prawnymi opiekunami dzieci, niecałe 30% ojców ubiegających się o alimenty otrzymuje je od swoich żon, a 80% matek otrzymuje je od ojców. Niektóre kobiety niesłusznie oskarżają mężczyzn o ojcostwo i przymuszają go do płacenia alimentów. Niesłuszność odbierania prawa jazdy czy uprawnień zawodowych. Nieadekwatna do wysokości zarobków wysokość alimentów, rzadko udaje się czasowe zmniejszenie kwoty alimentów z powodu braku pracy, podjęcia pracy przez kobietę, jej związek z innym mężczyznom, przez co często kobiety żyją w lepszych warunkach finansowych niż mężczyźni. Alternatywne rozwiązania: ujednolicić zasady ustalania wysokości alimentów, wprowadzić przepisy dotyczące możliwości zmniejszenia kwoty alimentów, częściej jako prawnych opiekunów uznawać oboje rodziców. Dużym problemem jest też często ograniczenie kontaktu ojca z dzieckiem.

---