• Tekstologia - to zespół dochodzeń filologicznych, mających na celu ustalenie tekstu zgodnego z intencją pisarza i prześledzenie, na podstawie istniejącej dokumentacji, jak przebiegały poszczególne stadia jego kształtowania się.

Tekst (ustalenia K.Górskiego) -

1) ostateczny kształt językowy, nadany dziełu przez autora w wyniku twórczego procesu i wyrażający tę realizację intencji twórczej, na której osiągnięcie pozwoliły warunki powstawania dzieła i możliwości pisarskie autora.

2) graficzne utrwalenie językowo-brzmieniowej warstwy utworu (tylko graficzne, wszelkie inne formy zapisu tekstu, np. w postaci dźwięku, tekstem nie są)

• Najważniejsze przyczyny błędów w tekście:

1. błędy autora:

a) spowodowane jego ręką - lapsus calami, potknięcia pióra - autor napisał nie to, co zamierzał

b) błędy powstałe przy dyktowaniu przez autora- przesłyszenie się osoby zapisującej dzieło

2) błędy kopistów:

- opuszczanie słów

- błędne odczytanie słowa

- samowolne poprawki

- włączanie własnych uwag w tekst

2.1) błędy zecerskie

- pomieszanie liter

- złe odczytanie słów:

a) błędy drobne (zmiana odcienia znaczeniowego słowa)

b) błędy poważne (zmiana szczegółów, czasem istotnych)

3) działalność cenzury

4) samowola wydawców - brak poszanowania dla języka pisarza, dokonywanie przeróbek według własnego widzimisię

5) błędy edytorów - niedostateczna znajomość języka w jego odmianach regionalnych i historycznych

Zamiar twórczy pisarza a praca edytora - edytor musi szanować wolę autora i wyżej stawiać pierwodruk niż autograf, gdyż pisarz mógł nanosić poprawki na tekst w trakcie jego druku. Zamiar twórczy obowiązuje dopóki, doputy autor okazuje dalsze zainteresowanie dziełem (nanosi kolejne poprawki, wygładza itd.)

Wola autorska musi być jednak rozróżniona od braku reakcji na zmiany wprowadzane obcą ręką. Brak protestu nie można uważać za wyraz intencji twórczej (patrz: Mickiewicz i jego dzieła). Rezygnujemy z poprawek, gdy nie mamy wystarczającej pewności, że interwencja obcej ręki uzyskała wyraźną aprobatę autora.

• Nauki pomocnicze przy pracy tekstologicznej:

1. Historia pisma - (przekazy rękopiśmienne, głównie średniowieczne) potrzebna jest dla możności odczytania tekstu. Znajomość stosowanych skrótów pomaga przy ustalaniu pochodzenia tekstów, czasu ich powstania itd.

2. Historia książki (w szczególności bibliografia) - potrzebna do zidentyfikowania tekstu podstawowego danego dzieła

3. Biografia - dostarcza informacji:

- czy autor brał udział w wydawaniu dzieła (najczęściej ostatnia edycja dzieła, do której autor przyłożył rękę, powinna być podstawą wydania krytycznego)

- kto jest autorem dzieła (potrzebne przy tekstach anonimowych, drukach wydanych pod pseudonimem, itd.), wnioskowane z krytyki wewn. Tekstu

d) językoznawstwo - znajomość języka danego autora, jego frazeologii i odmian regionalnych z czasów, gdy dzieło było pisane.

• Krytyka tekstu:

Szukając błędów, przyglądamy się:

- warstwie językowej (w. niższa)

- układowi wewnętrznemu (np. budowa strofy, metryka, itd. - w. wyższa)

Zasady wprowadzania poprawek:

Aby móc wykryć i poprawić błąd, potrzebna jest dokumentacja historyczna:

1. świadectwa biograficzne

2. oryginał obcojęzyczny (jeśli badamy przekład)

3. źródło literackie (jeśli fragment jest parafrazą lub cytatem)

4. materiał porównawczy z innych źródeł (indywidualne cechy językowe pisarza)

Ad.1 Wniosek jest taki, że jeśli dany tekst krążył w formie rękopisów zanim został wydrukowany, to może ów rękopis pomóc przy ustaleniu poprawnego tekstu (np. jeśli pisarz zaprezentował komuś swoje dzieło w liście, zanim zostało ono wydrukowane). Z wypowiedzi autora (np. w listach) możemy się również dowiedzieć czegoś o błędach zauważonych przez pisarza i ustosunkować się do jego próśb dotyczących poprawek, jeśli nie zostały uwzględnione podczas druku.

Ad.2 Oryginał obcojęzyczny może pomóc stwierdzić błąd w tłumaczeniu, ale tylko wtedy, gdy nasza znajomość języka oryginału jest bardzo dobra (trzeba znać ówczesne słownictwo, frazeologię, etc.)

Ad.3 W tym wypadku wystarczy zestawić źródło z parafrazą

Ad.4 Drogą analizy języka oraz częstotliwości występowania form obocznych, możemy zidentyfikować ewentualne obce wtręty (jeśli pewne formy oboczne są w zdecydowanej mniejszości, to możemy przypuszczać, że są one spowodowane obcą ręką, np. korektor, zecer, itd.)

• Koniektury:

Potrzeba stosowania koniektur zachodzi w dwóch przypadkach:

1. gdy czytany tekst czymś nas razi, jakąś sprzecznością logiczną, gramatyczną, stylistyczną (UWAGA! Autor też może popełnić wymienione błędy, ale dotyczą one najczęściej szczegółów drugorzędnych)

2. gdy druk jest mechanicznie uszkodzony

Trzy warunki zezwalające na wprowadzenie koniektur:

1. należy udowodnić, że tekst jest błędny

2. wykazać, jak tekst powinien w tym miejscu wyglądać

3. wzbudzić przekonanie, że koniektura przywraca tu prawdopodobną postać tekstu

UWAGA!

Nie należy uciekać się do koniektur przy usterkach natury stylistycznej, gdyż autor mógł sam popełnić błąd (patrz: Kleiner i „Aniołów miały nieśmiertelną postać”)

Błędy rzeczowe - gdy błąd w tekście jest elementarny (naruszający główną oś utworu), możemy wprowadzić poprawkę (gdyż autor nie mógłby takiego popełnić), lecz jeśli istnieje prawdopodobieństwo, że autor błąd wprowadził świadomie, należy powstrzymać się od poprawki.

UWAGA!

Zadaniem tekstologa jest odtworzyć tekst zgodny z wolą autora, a nie wolny od błędów. Jeśli autor zrobił błąd w dobrej wierze, nie możemy go poprawiać. Wyjątkiem jest sytuacja gdy mamy dowód na to, że autor błąd zauważył i chciał go poprawić (a poprawka z różnych przyczyn nie została uwzględniona)

• Autograf(y) i druki kontrolowane:

Istnieją dwa przypadki współistnienia druków i autografów:

1. autograf powstał przed drukiem dzieła

2. autograf powstał po druku dzieła

Ad.1 - autograf przed drukiem

Autograf w tej sytuacji nie przynosi ostatecznego ukształtowania tekstu, gdyż autorzy dokonują poprawek w czasie druku dzieła. W zaistniałych okolicznościach, autograf może być użyteczny:

1. dla potwierdzenia tych miejsc w druku, które wzbudzają wątpliwości

2. dla wykrycia błędów w druku

Kryteria wartościowania druków i autografów:

1. merytoryczne:

1. historyczne (jeśli druk zawiera błędy np. w nazwiskach osób historycznych)

2. sytuacyjne (gdy druk zawiera błędy logiczne, niezgodne z tym, co możemy zaobserwować w naszym otoczeniu, np. „Szczypiąc trawę ciągnęły pod bramę” - powinno być szczypać, przypatrzcie się co robią konie puszczone samopas )

2. językowe:

1. poprawność gramatyczna

2. zgodność z potoczną frazeologią

3. zgodność z indywidualnymi właściwościami jęz. autora

4. poprawność rytmiczna i eufoniczna

Ad.2 - autograf po druku

Taki autograf powinien być podstawą wydawanego przez nas tekstu, gdyż jest przejawem woli autora trwającej już po wydrukowaniu dzieła. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy autograf ten zepsuje dzieło. Jeśli zmiany w późniejszym niż druk autografie są bardzo poważne i zmieniają sens, wymowę itd. dzieła, wtedy wydajemy je jako coś nowego, osobno od tekstu już raz wydanego.

• Wybór tekstu podstawowego:

Najważniejsze kryteria:

1. należy brać pod uwagę chronologicznie ostatni kształt, jaki autor nadał dziełu

2. bierzemy wydanie najstaranniejsze i najbardziej poprawne

3. teoretycznie powinniśmy brać tekst, który powstał najbliżej faktów historycznych w nim opisanych (aczkolwiek tekst wydajemy nie tylko dla historyków literatury, ale również dla przeciętnego czytelnika i jeśli tekst bardziej odległy od opisywanych w nim zdarzeń jest lepszy, powinniśmy go wybrać, gdyż wygoda pracowników naukowych nie może górować nad interesem ogółu)

4. raz wybranego tekstu należy się konsekwentnie trzymać, nie wolno kombinować ze sobą różnych tekstów

Tekst krytyczny - to tekst dzieła w jego najdoskonalszej postaci, opatrzony aparatem krytycznym, zawierającym wszystkie autentyczne postaci tekstu, które nie weszły do redakcji uznanej przez tekstologa za najdoskonalszą. Za kryterium doskonałości należy uznać jak najwierniejsze oddanie intencji twórczej autora w jej ostatecznej postaci.

Przy wyborze tekstu kierujemy się zasadami:

- tekst nie jest przeznaczony tylko dla specjalistów, powinien stanowić podstawę dla różnego typu wydań (również popularnych)

- Podstawą powinno być to wydanie, do którego autor włożył najwięcej pracy i staranności

- Jeśli autor całkowicie przerobił dzieło, to obowiązuje nas ostatnia kontrolowana edycja, w której nie zaszły radykalne zmiany

Aparat krytyczny - uporządkowany zespół wszystkich postaci tekstu, które nie weszły w skład dzieła będącego ostatecznym wyrazem intencji twórczej autora.

Cel aparatu krytycznego to możliwie jak najwierniejszy obraz autografu tak, aby w razie jego zaginięcia, można go było przez aparat krytyczny zastąpić.

Aparat kryt. zawiera wszystkie lekcje, które nie weszły do tekstu krytycznego, oprócz oczywistych błędów zecerskich, lapsus calami i słów niedokończonych w autografie, zawiera wszystko to, co jest wyrazem intencji twórczej autora w różnych stadiach powstawania dzieła. W pewnych przypadkach odmienność pisowni tego samego słowa czyni je wariantem, mającym znaczenia dla kształtowania się tekstu

Poprzedzając aparat krytyczny, należy się wytłumaczyć dlaczego coś zostało pominięte.

Kolacjonowanie tekstu - zestawianie słowo po słowie różnych wydań lub wydania i autografu

• Czystopis i bruliony kontrolowane:

Bruliony musimy uporządkować chronologicznie, gdyż poszczególne autografy mogą odtwarzać różne stadia rozwoju dzieła.

UWAGA!

Gdy mamy do czynienia ze słowem, które można odczytać na dwa sposoby, wybieramy tę lekcję, która nie wymaga dodatkowych koniektur.

• Autograf dzieła niedokończonego

Pojawiają się tu 3 problemy:

1) czytelność pisma - aby móc odczytać tekst, musimy:

- dłużej obcować z pismem danego autora

- poznać dobrze język pisarza

- znać dobrze język i jego kształtowanie się w czasie

2) stan fizyczny autografu (może być uszkodzony)

3) stadium rozwojowe dzieła

Przy odcyfrowywaniu brulionu dzieła niedokończonego należy raczej zrezygnować ze słowa zagmatwanego, niż podawać w sposób kategoryczny nasz domysł.

Jeśli uda nam się udokumentować kolejność brulionów i zawartych w nich fragmentów (np. jeśli znajdziemy jeden akt dramatu zapisany na różnych kartkach o numeracji wprowadzającej zamęt lub bez numeracji), możemy wydać dzieło według ustalonej przez nas kolejności. Jeśli nie jest to możliwe, pozostawiamy kolejność, jaka występuje w autografie.

Tekst rozbudowany lecz niedokończony - jeśli dzieło jest w postaci luźnych części, musimy dążyć do rekonstrukcji większych całości oraz zbadać, czy poszczególne fragmenty są opracowaniem tego samego pomysłu, czy też są inną redakcją tego pomysłu.

Redakcje rozgraniczamy za pomocą sprawdzania zgodności fragmentów spokrewnionych treścią. Sprawdzamy to poprzez analizę:

- formy zewnętrznej (wiersz, proza itd.)

- ram kompozycyjnych (monolog, dialog)

- różnic treściowych (odmienność motywów głównych)

Jeśli nasza analiza wykaże różnice to możliwe, że zestawiane fragmenty tekstu to różne redakcje tego samego pomysłu.

Reguły dodatkowe:

- jeśli redakcja najpóźniejsza nie jest wykończona, pierwszeństwo należy się ostatniej wykończonej

- jeżeli poeta nawiązuje w jakimś miejscu do którejś z redakcji, to tym samym stawia ją wyżej niż pozostałe

- jeśli poeta wybiera tok akcji w pewnej ramie kompozycyjnej, to w obrębie tekstu nieprzystosowanego do druku, pierwszeństwo mają te redakcje, które odpowiadają tym ramom kompozycyjnym

- w dziełach niedokończonych nie należy ściśle rozgraniczać tekstu głównego od opracowań odmiennych (czyli można chyba żonglować wariantami )

Ustalanie tytułu dzieła (gdy nie zostało zatytułowane przez autora)

Proza - rodzaj literacki (przy większych dziełach, np. pamiętniki) lub imię i nazwisko głównego bohatera

Poezja - pierwsze słowa utworu. Gdy tytułujemy zbiór poezji, tytuł powinien określać zawartość (np. „fraszki, pieśni, epigramaty”)

• Listy:

opracowywanie listów dla pracowników naukowych - tekst możliwie bez poprawek, z zachowaniem miejsc zaniechanych przez autora. Nie wolno nam poprawiać pomyłek autora w tekście, można je jedynie zasygnalizować

Lepiej zachować w przedruku jakieś mało ważne cechy języka autora listu, niż zastępować je współczesną formą językową (gdyż stanowią one cechę języka pisarza)

opracowywanie listów dla przeciętnego czytelnika - listy należy wydać w wyborze, dla przeciętnego czytelnika nie drukujemy wszystkich listów. W takim wydaniu możemy zmodernizować pisownię, poprawiać pomyłki autora, etc.

Układ listów w wydaniu:

1. według adresatów (gdy istnieją odpowiedzi na te listy)

2. według chronologii (trzeba ściśle ustalić chronologię na podstawie krytyki wewnętrznej - sądzę że już wiecie czym jest krytyka wewnętrzna )

• Kopia/e nieskontrolowane:

1. jedna kopia

Jeżeli dysponujemy rękopisem, musimy ustalić czy jest on autografem czy kopią, a jeśli kopią, to czy była kontrolowana czy nie.

Każda nieskontrolowana kopia przynosi tekst skażony poprzez przypadkowe, a także celowe przekręcenia. Restytucja tekstu w tym przypadku to głównie koniektury.

2. kilka kopii

Zasady dobory odpowiedniej kopii do naszego wydania:

1. nie bierzemy byle jakiej kopii (trzeba ją dokładnie sprawdzić)

2. najstarsza kopia nie musi być najlepsza (liczy się tu staranność odpisu i jego genealogia)

3. nie należy rozstrzygać według brzemienia większości kopii (gdyż ta większość może pochodzić od jednej kopii i do tego wadliwej)

kopie należy skolacjonować i przeprowadzić ich filiację, czyli ustalić ich pochodzenie.

Proces filiacji - najpierw ustalamy, czy któreś kopie pochodzą od jednego źródła, jeśli tak, traktujemy je jako jeden wariant tekstu, po czym zestawiamy ze sobą warianty i te, które się ze sobą zgadzają, dają nam dowód na to, że tak mógł brzmieć oryginał.

Wzajemne odpisy rozpoznajemy po tych samych błędach, przy czym tekst odpisywany zawiera ponadto nowe błędy. Indywidualne odchylenia w tekstach, które nie mają wspólnych błędów pozwalają nam zidentyfikować przekazy niezależne od siebie.

Kolacjonowanie próbne (sondowanie) przeprowadzamy, gdy dysponujemy dużą ilością kopii. Porównujemy wówczas wybrany fragment tekstu (zawsze ten sam).

• Tekst skażony przez kontaminację

Aby zidentyfikować kontaminacje, należy przeprowadzić drobiazgową analizę:

1. treści

2. form językowych

3. wersyfikacji (jeśli analizujemy wiersz)

Ad. 1

Jeśli występują rozbieżności:

- szczegółów fabularnych

- pojawiają się anachronizmy

- w pewnych fragmentach wyrażane są poglądy nie licujące z całością dzieła

możemy przypuszczać, że tekst został skontaminowany.

UWAGA!

Czasem zdarzają się omyłki autora, ale dotyczą one szczegółów drugorzędnych, nie mających wpływu na główny tok utworu (patrz: złamana ręka Tadeusza i „zacieranie rąk” w późniejszych fragmentach księgi)

Ad.2

Jeśli dostrzegamy dwie odmienne warstwy językowe, dające się odnieść do różnych okresów rozwojowych języka, możemy mieć pewność, że tekst wcześniejszy skontaminowano z późniejszym

Ad.3

Skażenie występuje, gdy pojawia się nieoczekiwana budowa wiersza, nowy typ strofy lub rymów, które w czasie pisania tekstu nie występowały

Wynikiem przeprowadzonej analizy powinny być:

- tekst krytyczny, czyli o takim stopniu poprawności, jaki da się osiągnąć w granicach posiadanej dokumentacji

- aparat krytyczny - zespół wszystkich wariantów tekstu

• Dochodzenie autorstwa:

Pochodzenie tekstu od jakiegoś autora może być niewiadome, niepewne lub fałszywe. Dział badań nad ustaleniem autorstwa nazywamy krytyką pochodzenia

Cel ustalenia autorstwa: lepsze zrozumienie dzieła i umieszczenie go w procesie rozwoju poznawanej literatury

1. osoba autora rozwiązuje zagadkę społecznego sensu dzieła

2. poszczególne dzieła tego samego autora wzajemnie się komentują i przyczyniają do pogłębionego zrozumienia każdego z nich z osobna

3. przypisanie dzieła do jakiegoś autora może zmienić pogląd na jego twórczość

Konieczność dochodzenia autorstwa występuje w 2 przypadkach:

1. gdy dzieło nie jest w ogóle podpisane

2. gdy mamy powody przypuszczać, że nazwisko autora jest celowo sfałszowane

produkcja apokryfów - w tym przypadku ważniejsze jest stwierdzenie negatywne, że człowiek, któremu przypisuje się dane dzieło, nie mógł go napisać

powody pisania apokryfów:

• twórca chce nadać swojemu tekstowi autorytet aby wypromować swoje idee

• twórca chce zdyskredytować rzekomego autora

• próżność twórcy

• fabrykowanie apokryfów na użytek naiwnych, którzy są skłonni za nie zapłacić

Demaskowanie apokryfów odbywa się najczęściej podczas analizy szczegółów na pozór mało znaczących

Najważniejszym aktem przy dochodzeniu autorstwa jest krytyka wewnętrzna tekstu:

1) zakreślenie ram czasowych poprzez datowanie faktów wzmiankowanych i przemilczanych.
terminus a quo - dolna granica (data najwcześniejsza)
terminus ad quem górna granica (najpóźniejsza data)

2) ramy przestrzeni - znajomość terenu występującego w tekście, powiązania pomiędzy treścią i warunkami lokalnymi

3) środowisko - sposób myślenia, antagonizmy klasowe, stanowe, pogląd na świat, sympatie i antypatie, obyczajowość autora

4) cechy osobiste - wykształcenie, znajomość języków, świata, kontakty osobiste, wyobraźnia, temperament, regionalizmy językowe, słownictwo, styl, wersyfikacja

Wnioski wypływające z powyższych dociekań to większe przesłanki o autorze. Mniejsze przesłanki stanowią wiadomości o osobistościach historycznych, żyjących w czasie i miejscu powstania utworu

Jeśli mniejsze przesłanki zbiegają się z większymi, to zdobyliśmy podstawę do przypuszczenia (tylko i wyłącznie przypuszczenia, pewności nie będzie, dopóki nie znajdziemy jakiegoś dokumentu potwierdzającego autorstwo), kto jest autorem dzieła. Dochodzenie autorstwa polega więc na współdziałaniu metod filologicznych i historycznych.

Sprawdzian językowy jako dodatkowy dowód autorstwa zależy od:

• zasięgu podobieństwa między językiem dzieła analizowanego, a innymi dziełami podejrzewanego pisarza (indywidualne właściwości językowe)

• charakteru życia literackiego w danej epoce (tradycja stylistyczna, zdobyte wykształcenie, znajomość prasy, język potoczny warstw wykształconych)

Odgadywanie autora poprzez krytykę wewnętrzną tekstu wychodzi z założenia, że każdy pisarz nieświadomie charakteryzuje siebie swoim słownictwem.

Inne (formalne) sposoby naprowadzania czytelnika na autora to:

• anagram - przestawienie liter

• akrostych - pierwsze lub ostatnie (albo i to, i to) litery wersów układają się w imię, nazwisko, bądź obydwa

Wskaźniki zewnętrzne, pomocne przy dochodzeniu autorstwa - może nimi być cokolwiek, więc jeśli coś zwróci naszą uwagę, trzeba uzyskać wszelkie źródła związane z domniemanym autorem, czyli:

• autografy dzieła, jeśli istnieją (sprawa sama się rozwiązuje)

• korespondencja (autor może w liście przyznać się do popełnienia danego tekstu)

• archiwa redakcyjne (kwity wyjaśniające pochodzenia tekstu lub rękopisy nadesłane do publikacji)

Jeśli dysponujemy rękopisem tekstu anonimowego (zwłaszcza przy rękopisach dawniejszych), przy ustaleniu autorstwa może nam pomóc:

• analiza pisma (różne szkoły pisania)

• analiza papieru (zwłaszcza znaki wodne)

• analiza atramentu (chemiczna lub badanie wpływu czasu na zmiany barwy atramentu -czyli gołym okiem)

1

---