abstrakcyjny 1oderwany od rzeczywistości, 2niemożliwy do zrealizowania/zrozumienia, 3zgodny z zasadami abstrakcjonizmu, 4uzyskany przez abstrahowanie

adaptacja 1przystosowanie czegoś do innego użytku niż było przeznaczone, 2przystos. utworu literackiego do wystawienia na scenie lub do sfilmowania; też: utwór literacki w ten sposób przystosowany, 3przystosowanie organizmów do warunków środowiska, 4zmniejszenie odczuwania określonych bodźców

adekwatny zgodny z czymś adwersarz oponent, rozmówca afekt 1stan silnego wzburzenia, 2daw. uczucie sympatii, miłości

aklamacja jednogłośne uznanie czegoś akronim skrótowiec, np. BBC (British Broadcasting Corporation)

aklimatyzacja 1przystosowywanie się do nowej sytuacji, 2proces przystosowywania się organizmów do warunków odmiennego środowiska

aksjologia nauka o wartościach i o kryteriach wartościowania; też: konkretny system wartości

aksjomat 1w logice: założenie, które przyjmuje się bez dowodu w systemie dedukcyjnym, 2pogląd, twierdzenie, które przyjmuje się za oczywiste

aktualny 1obowiązujący w danej chwili, 2dotyczący teraźniejszości, 3filoz. istniejący lub działający realnie

akumulacja 1gromadzenie się czegoś w jednym miejscu, 2przeznaczenie części dochodu narodowego na inwestycje oraz na zwiększenie zasobu środków obrotowych i rezerw

3proces gromadzenia się osadów na powierzchni lądów lub na dnie basenów wodnych, prowadzący do powstania skał osadowych

4nagromadzenie określeń synonimicznych i środków stylistycznych w celu nadania większej ekspresji opisywanym scenom, uwydatnienia jakiejś cechy itp.

akuszerka 1daw. położna, 2kobieta zajmująca się przyjmowaniem porodów i usuwaniem ciąży, lecz niemająca wykształcenia w tej dziedzinie

akwizycja 1zbieranie zamówień na towary lub usługi jakiejś firmy, 2dział przedsiębiorstwa zajmujący się tą działalnością

alkowa daw. wnęka lub pokoik sypialny almanach 1publikacja zawierająca artykuły z określonej dziedziny nauki lub sztuki, 2antologia zawierająca powstałe w tym samym czasie utwory różnych pisarzy, 3dodatkowa część słownika zawierająca wykazy haseł ułożonych w jednorodne grupy,

4daw. kalendarz zawierający oprócz spisu dni wiadomości z różnych dziedzin życia, drobne utwory literackie, porady i przepowiednie

alternatywa 1dwie wykluczające się możliwości; też: konieczność wyboru między dwiema wykluczającymi się możliwościami,

2log. zdanie składające się z dwóch zdań połączonych spójnikiem lub (albo), wówczas prawdziwe, gdy choć jedno ze zdań składowych jest prawdziwe

altruizm kierowanie się w swym postępowaniu dobrem innych, gotowość do poświęceń aluzja literacka świadome nawiązanie w tekście utworu literackiego do innego dzieła

aluzja wzmianka mająca wywołać skojarzenie z czymś, o czym się nie chce lub o czym nie można powiedzieć wprost

ambiwalencja 1obojętny stosunek, 2współwystępowanie przeciwstawnych cech lub elementów, 3jednoczesne przeżywanie przeciwstawnych uczuć i pragnień w stosunku do tych samych osób, przedmiotów lub sytuacji analogizm wnioskowanie przez analogię andragogika dział pedagogiki zajm. się zagadnieniami wychowania i kształcenia dorosłych

amnestia akt prawny polegający na darowaniu lub złagodzeniu kar orzeczonych za pewne przestępstwa albo wobec pewnej kategorii sprawców

analogia 1podobieństwo pod pewnym względem, 2sytuacja, zjawisko, rzecz podobne do innych, 3jęz.upodabniający wpływ jednej jednostki językowej na inną

4ustalanie konsekwencji prawnych faktu nieuregulowanego przez prawo, na podstawie zasad prawnych określających konsekwencje faktów podobnych

wnioskowanie przez analogię wnioskowanie o posiadaniu pewnej cechy przez dany przedmiot na podstawie jego podobieństwa do innych przedmiotów mających tę właśnie cechę

animacja 1metoda robienia filmów rysunkowych, kukiełkowych; też: film zrealizowany tą metodą, 2tworzenie ruchomych obrazów komputerowych; też: te obrazy, 3uruchamianie lalek w teatrze lalkowym, 4inicjowanie i pobudzanie jakichś działań antonim każdy z pary wyrazów mających przeciwstawne znaczenia, np. twardy - miękki

animizacja rodzaj metafory polegającej na przypisywaniu przedmiotom, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych

antagonista 1ten, kto występuje przeciw komuś, zwłaszcza z racji odmiennych poglądów, 2mięsień działający w kierunku przeciwnym w stosunku do innego mięśnia, 3ząb położony naprzeciwko zęba drugiej szczęki, 4w antycznym teatrze greckim: aktor grający drugą co do ważności rolę

antropomorfizm 1przypisywanie cech ludzkich zjawiskom przyrody, zwierzętom i przedmiotom, 2wyobrażenie bóstwa na podobieństwo człowieka i przypisywanie mu cech właściwych człowiekowi antycypować 1przewidywać, wyprzedzać to, co ma nastąpić, 2filoz. przyjmować jakiś pogląd z góry, bez dowodzenia

antypatia 1uczucie niechęci do kogoś albo czegoś, 2osoba, do której czuje się niechęć

antysemityzm wrogość wobec Żydów jako grupy wyznaniowej lub etnicznej; też: teoria uzasadniająca taką postawę

antyteza 1twierdzenie przeciwne w stosunku do tezy, 2przeciwieństwo, 3u Kanta: sąd sprzeczny w stosunku do innego, dotyczącego tego samego metafizycznego problemu, a jednakowo jak on uzasadniony, 4w dialektyce Hegla: drugie stadium trójstopniowego dialektycznego rozwoju rzeczywistości,

5środek stylistyczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową w celu uzyskania większej ekspresji

apoteoza 1otoczenie kogoś lub czegoś czcią i uwielbieniem, 2przedstawienie postaci, idei lub wydarzenia w sposób wyidealizowany, 3patetyczny utwór pochwalny,

4urzędowe uznanie człowieka za bóstwo apatyczny obojętny na to, co się wokół dzieje, niewrażliwy na bodźce; też: będący objawem takiego stanu

a priori 1bez zapoznania się z faktami, 2w średniowieczu: formuła oznaczająca wnioskowanie z przyczyn o skutkach; w filozofii nowożytnej: termin określający poznanie niezależne od doświadczenia aprobata uznanie czegoś za dobre, słuszne, godne poparcia i zgoda na to

arbitralny 1narzucany komuś w sposób niedopuszczający sprzeciwu, 2bezwzględnie narzucający komuś swoje zdanie

archaizacja nadawanie dziełu sztuki lub językowi form właściwych epoce minionej ateizm pogląd zaprzeczający istnieniu Boga awersja silne uczucie niechęci

asceza 1umartwianie się w celu osiągnięcia doskonałości lub zbawienia duszy, 2wyrzeczenie się przyjemności i wygód, 3prostota i oszczędność wyrazu, surowość formy

aspiracja 1pragnienie realizacji ambitnych planów, 2jęz. przydech towarzyszący artykulacji niektórych głosek, artykułowany jako słabe h,

3usuwanie lub pobieranie z organizmu tkanek, płynów lub gazów przez odessanie za pomocą aspiratora lub strzykawki, 4przewietrzanie i oczyszczanie zmagazynowanych gdzieś materiałów sypkich oraz usuwanie pyłu z maszyn i urządzeń produkcyjnych za pomocą aspiratorów

autokracja system rządzenia, w którym cała władza należy do jednego człowieka i jest sprawowana poza jakąkolwiek kontrolą społeczną

autonomia 1prawo jakiejś zbiorowości do samodzielnego rozstrzygania swoich spraw wewnętrznych, 2samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie,

3w etyce: niezależność od norm etycznych zewnętrznych, innych niż własne sumienie, 4częściowa zależność niektórych Kościołów prawosławnych od Kościoła macierzystego

autopsja 1naoczne stwierdzenie czegoś, własna obserwacja, własne doświadczenie, 2sekcja zwłok w celu ustalenia przyczyn zgonu

---