1. Bogumiłowie a hesychazja - herezja a kanon w ascezie.
Ruch Bogumiłów - to heretycki ruch społeczny na Bałkanach w X wieku, na którego czele stał ksiądz (pop, wg terminologii prawosławnej) po imieniu Bogumił z wioski Bogomila - 60 km na południe od Skopja, obecnej stolicy Macedonii. Ten ruch w następnych wiekach dosięgnął aż Konstantynopola, a także objął inne rejony Bałkanów, w tym Bułgarię oraz część Serbii. Głosił on manichejską dualistyczna teologię, według której moc szatana niemalże dorównuje mocy Boga; świat widzialny to twór szatana, a ludzie mogą się uwolnić od nieczystości świata materialnego jedynie poprzez ascetyczny porządek życia, wyrzekając się mięsa, wina oraz współżycia seksualnego. Utożsamianie materii z domeną szatana miało pewne daleko idące teologiczne skutki: wcielenie Chrystusa miało być swego rodzaju iluzją, a jego fizyczna śmierć na krzyżu nie mogła mieć miejsca; różnego rodzaju ceremonie związane z materialnymi substancjami, takie jak chrzest z wody, musiały zostać odrzucone, a sam krzyż stał się znienawidzonym symbolem fałszywej wiary. Odrzucono także ideę świątyni oraz całkowicie - strukturę organizującą tradycyjny Kościół, zwłaszcza bogate klasztory. Wśród bogomiłów ustanowiono dwie główne grupy: zwykłych wiernych oraz oczyszczonych "wybranych". Podobna struktura wykształciła się wśród katarów w południowej Francji w XII i XIII wieku, których herezja pozostawała pod bezpośrednim wpływem bogumilskiej nauki. Naukowcy udowodnili, że ten sam podział miał miejsce i w Bośni, a tajemnicze terminy gost, starac oraz strojnik, które przetrwały w starych bośniackich dokumentach jako godności tytularne dla wyższych dostojników kościelnych, odnosiły się do adeptów, "wybranych" oraz "doskonałych" w tradycji bogomilskiej.
Istnieje pewien odosobniony dowód pochodzący z Bośni, na to, że - jak się wydaje - dualiści wywarli wpływ poważny. Dowodem tym jest rękopis, napisany w języku poprawnym (są to dwie krótkie formuły odpowiedzi, modlitwa Ojcze nasz oraz czytanie z Ewangelii św. Jana), który ściśle odpowiada tekstowi rytuału katarskiego, o którym wiadomo, że był odprawiany w Lionie w XIII wieku. Ale tylko wtedy możemy nazwać go heretyckim, jeśli stwierdzimy, że był heretyckiego pochodzenia. Treść rękopisu nie jest żadną miarą heretycka: nie zawiera bowiem nic przeciwnego teologii katolickiego czy prawosławnego kościoła. Jak zauważył serbski naukowiec Dragoljub Dragojlović, manuskrypt zawiera ustępy z liturgii Wschodniego Kościoła Prawosławnego oraz fragment Ewangelii św. Jana, odczytywany we Wschodnim Kościele w czasie Wielkanocy. Odkrył on również, wnikąwszy w strukturę językową, że tekst musiał być pierwotnie napisany w prawosławnej archidiecezji w Ochrydzie, w Macedonii, nie później niż na początku XI wieku - w okresie, gdy o katarach nikt jeszcze nie słyszał. Zamiast twierdzić, że bośniacki tekst pochodzi z Lionu, sensowniej jest zakładać, że tekstowi liońskiemu za pierwowzór posłużył wcześniejszy prawosławny oryginał. To samo naukowe podejście obaliło tezę o tym, że Kościół Bośniacki praktykował "katarskie" rytuały błogosławienia i łamania chleba oraz dzielenia się nim (co było swego rodzaju heretycką komunią). Wiadomo też, że katarowie robili to w swych domach przed posiłkiem, a pewne wczesne źródła opisują "księży" Kościoła Bośniackiego robiących coś bardzo podobnego. Ale właśnie to było normalnie praktykowane we wschodnich zgromadzeniach zakonnych w czasie wspólnego posiłku: najpierw Ojcze nasz, następnie błogosławieństwo i łamanie chleba oraz dzielenie się nim. Kiedy katolicy spoza Bośni dowiadywali się o tym, naprawdę mogli to uważać za heretycki rytuał. Ale prawie nie ulega wątpliwości, że to katarzy przyjęli (choć to przecież ludzie świeccy i z prawdziwie heretyckimi wierzeniami) starszą i wcale nieheretycką praktykę Kościoła Wschodniego.
Jak żyli Bogumiłowie? Duża część zachowanych dowodów stoi w wyraźnej sprzeczności z twierdzeniem, iż byli oni ascetami. Jednak - liczne dokumenty mówią o tym, iż Bogumiłowie odrzucili znak krzyża, odrzucili także Stary Testament oraz tradycyjną liturgię. Potępiali także używanie budynków cerkiewnych oraz odrzucili wino i nie jedli mięsa. Ich postulat „Nie potrzebuję Cerkwi, by się Bogu modlić”, oznacza pewien przejaw demokratyczności (opozycyjności?) wobec ówczesnej hierarchii cerkiewnej, na skutek czego zwierzchnictwo cerkiewne nierzadko traktowało ich jako „heretyków”. Ich życie ascetyczne - zarówno jak i ruch Ojców Pustyni o wiele wcześniej (początki z przełomu III/IV w.) - sprowokowało powstawanie wielkiego ruchu hesychastycznego ok. roku 1330, gdzie hesychazja (z gr. hesychiae, pol. cichość) to praktyka medytacyjno-ascetyczna rozwijająca się w klasztorach Św. Góry Atos (lub Athos, jak się czasami notuje). Założycielem - jeśli tak można go nazwać - tego ruchu był św. Grzegorz z Synaju, który w klasztorze Paroria w płd.-wsch. Bułgarii założył wspólnotę składająca się z pustelników z Synaju, Cypru, Krety, Athosu i Konstantynopola. Chodziło o stan duchowy wśród mnichów, który polegał na osiągnięciu wewnętrznej ciszy i pokonanie ludzkich słabości, jak np. namiętność i poprzez modlitwy kontemplacyjne (tak zwanej „modlitwy serca”) szybciej poznawali Boga. Uprawiający hesychazję mnisi z czasem sprzeciwili się Bogumiłom, choć i jedni i drudzy głęboko dążyli do osiągania wówczas głównej cechy prawosławia - mistycyzmu. Teologia mistyczna na Bałkanach swój rozkwit notuje w połowie XIV w., gdy powstaje wiele dzieł w języku słowiańskim przetłumaczonych z greckiego, autorstwa wielkiego hesychasty Grzegorza Palamasa (1296-1359). Palamas w teologiczny sposób uzasadnił, że skoro człowiek jest jednością psycho-somatyczną, to zarówno jego ciało, jak i dusza aktywnie uczestniczą w dziele modlitwy.
Na terenie Bałkanów nie pozostało jednak dużo śladów po działalności Bogumiłów, ponieważ zostały one zamazane, spalone przez hierarchów Cerkwi. Odnalezione jednak później we Francji te dokumenty świadczą właśnie o w/w relacji pomiędzy ascetami z Bałkanów i zachodniej Europy, owszem za pośrednictwem Kościoła Bośniackiego.
Do dziś zaś hesychazja pozostaje główną cechą anachoretów ze Św. Góry Athos, choć jest ona uprawiana przez nieliczną grupę mnichów stanowi ona pewien kanon w odizolowaniu się od świata zewnętrznego poprzez „dobrowolne oddawanie się Bogu i Jego łasce”.
2. Mistyka prawosławna. Monastycyzm średniowieczny.
Mistyka.
Jedność z Bogiem jest tajemnicą, która dokonuje się w osobach ludzkich, na miarę ich własnego wolnego zwrócenia się ku pełni Prawdy. Podążanie na drodze zjednoczenia z Bogiem wiąże się ze wzrostem świadomości, określanej w życiu duchowym jako poznanie (gr. gnosis). W tradycji wschodniej rozumie się je jako zaproszenie do uczestnictwa w życiu Boga, które jest możliwe dzięki jedności unii hipostatycznej pomiędzy dwoma naturami w Chrystusie: naturą Boską i ludzką. Człowiek sam z siebie nie posiada zdolności widzenia Boga; taka wizja jest jedynie możliwa ze względu na wszechmoc Boga, a i wówczas pozostaje On niepoznawalny w Swej istocie. Ludziom objawia się poprzez Swe niestworzone energie, które doświadczane są w przeżyciach mistycznych jako światłość (i to nie w znaczeniu alegorycznym, czy abstrakcyjnym). Wizja światła nie jest intelektualną kontemplacją Boga; ogarnia ona całego człowieka - duszę i ciało.
Na dalszy rozwój duchowości bizantyńskiej miało wpływ dowartościowanie znaczenia sakramentów, a w szczególności Boskiej Liturgii, które było zasługą Mikołaja Kabasilasa (ok. 1310 - ok. 1395). W czasach, gdy pod wpływem świeckiego humanizmu coraz powszechniej nauczano o pełnej autonomii człowieka, Kabasilas rozwijał myśl o tym, że prawdziwe życie jest możliwe tylko w Chrystusie. Cały człowiek (wraz z ciałem, duchem i intelektem) ma mieć udział odkupieniu, poprzez sakramentalne życie Kościoła - Ciała Chrystusa. Po upadku Konstantynopola tradycja hesychastyczna na Wschodzie nie zamarła. Góra Athos pozostała głównym centrum życia religijnego w czasie panowania islamu, pozwoliło to przetrwać te trudne chwile, a mistyka nadal pozostawała siłą wiodącą i rozwiającą indywidualny charakter i „umysł” prawosławnego bractwa i jedności. W XVIII w. dwaj przywódcy ruchu odnowy duchowej w Kościele Greckim, a mianowicie: św. Makary z Koryntu (1731-1805) i św. Nikodem Hagioryta (1749-1809), w 1782 r. opublikowali dzieło pt. Filokalia ton hieron neptikon - zbiór ascetyczno-mistycznych tekstów napisanych przez wielkich mistrzów życia duchowego pomiędzy IV-XV ww. Filokalia - równocześnie - stanowi główną księgę źródłową tradycji hesychastycznej. W skróconej formie pt. Dobrotolubie ukazała się w 1793 r. w tłumaczeniu staro-cerkiewnosłowiańskim św. Pajsjusza Wieliczkowskiego oraz w 1877 r. w tłumaczeniu rosyjskim św. Teofana Zatwornika mając wielki wpływ na dziewiętnastowieczną duchowość rosyjską.
Monastycyzm.
Również wielki wpływ na kształtowanie się duchowości prawosławnej miało życie mnisze, zarówno pustelnicze anachoretów, jak i cenobityczne (wspólnotowe). Monastycyzm bowiem, będąc najbardziej radykalnym buntem przeciwko wszelkiemu złu, był odrzuceniem wszelkiego kompromisu i konformizmu. U podstaw wyrzeczenia się życia światowego stała idea, że „Królestwo Boże nie jest z tego świata”. Duchowość monastyczna kładzie najmocniejszy akcent na bezpośrednią relację z Bogiem, bowiem „Nie ma innego sposobu poznania Boga, jak tylko poprzez życie z Nim” (św. Symeon Nowy Teolog). Życie monastyczne w swej istocie jest ikoną życia upadłego człowieka, który poprzez odwrócenie się od grzechu, skruchę, pokutę i nieustanną modlitwę powraca do Ojca. Ascetyzm, rozumiany jako udział w cierpieniu Chrystusa i męczenników, stanowi przygotowanie do życia we wspólnocie z Bogiem. Charakterystyczne dla prawosławnej duchowości monastycznej są różnego rodzaju praktyki ascetyczne - tzw. zmagania duchowe (cs. podwigi), które połączone ze zgłębianiem Słowa Bożego i modlitwą, mają na celu świadome urzeczywistnianie podobieństwa do Boga. Wyrazem nieodwracalności wyboru Boga na całe życie jest złożenie przez mnicha ślubów: czystości, ubóstwa i posłuszeństwa oraz postępowanie według reguły obowiązującej (cs. ustaw) w danym monasterze. Monastyczne wyrzeczenie się wszystkiego, nie oznacza odrzucenia porządku stworzenia, lecz ofiarę z siebie i rezygnację z własnego egoizmu, by w ten sposób antycypować mocą Ducha Świętego zbawienie, które zostało dane poprzez Zmartwychwstanie Chrystusa.
Szerzej o tym w notatkach pt. Księga Starców, rozdane do kopiowania.
Więcej o Św. Górze Athos w ilustrowanej monografii pod tym samym tytule oraz w książce J. Nowosielskiego „Inność prawosławia”.
Więcej o tej niezwykle ważnej kwestii w pozycjach, które podałem jako literaturę obowiązkową.
4