Czwartorzęd obejmuje ostatnie 2 mln lat. Kształtowanie budowy geologicznej i powierzchni Polski odbywało się w warunkach zmian klimatu od umiarkowanego po zimny.

Czwartorzęd podzielono na dwa oddziały: plejstocen i holocen. W plejstocenie, który w porównaniu do holocenu trwał znacznie dłużej, wyróżniono trzy piętra obejmujące poszczególne zlodowacenia (glacjały, interglacjały), które w dalszej jeszcze kolejności podzielono na stadiały, interstadiały, a także na fazy, interfazy i poziomy.

Poszczególne zlodowacenia i ich charakterystyka:

            Zlodowacenie Narwii - jego osady znaleziono na Niż. Mazowieckiej i Podlaskiej. Klimat jego miał cechy klimatu strefy umiarkowanej o charakterze kontynentalnym. Nieznaczne zmiany klimatu mogły spowodować rozwinięcie na obszarze Skandynawii niewielkiego lądolodu, którego czołowe partie pokryły obszar południowego Bałtyku, północno-wschodniej Polski aż do północnego przedpola Wyż. Lubelskiej, oraz Polesie. W tym czasie tworzyły się osady eluwialne, rzeczne oraz less.

            Interglacjał przasnycki - pierwszy okres ciepły po nasunięciu lądolodu

            Zlodowacenie Sanu 1 - zasięg słabo poznany. Prawdopodobnie dotarł do obszaru południowej Polski

            Interglacjał ferdynandowski - stosunkowo długi okres ciepły

            Zlodowacenie Sanu 2 (południowopolskie, krakowskie) - miało w Polsce największy zasięg, aż do północnych stoków Karpat i Sudetów

            Interglacjał mazowiecki - trwał znacznie dłużej niż inne okresy interglacjalne (od ok.350 tys. do ok.300 tys. lat temu). Obecne znajduje się liczne szczątki roślin oraz fauny mięczaków z tego okresu

            Zlodowacenie Odry (środkowopolskie) - czas trwania: od ok.300 tys. do ok.130 tys. lat temu. W czasie jego trwania stwierdzono cztery chłodniejsze wahania klimatyczne i przedzielające je trzy okresy o dość wysokich temperaturach. Zlodowacenie to objęło obszar od Sudetów, poprzez północną część Wyż. Małopolskiej i Lubelskiej, po dolinę Wisły i okolice Sandomierza

            Interglacjał emski - ostatni okres ciepły w plejstocenie (od ok.130 tys. do 115 tys. lat temu)

            Zlodowacenie Wisły (północnopolskie, bałtyckie) - trwało od 115 tys. do 10 tys. Lat temu, miało najmniejszy zasięg. W czasie jego trwania miały miejsce trzy nasunięcia lądolodu skandynawskiego. Jego największy zasięg miał miejsce w zachodniej Polsce ok.20 tys. lat temu (tzw. faza leszczyńska)

Charakterystyczne formy krajobrazu polodowcowego to:

  Moreny czołowe - ciągi wzgórz o wysokości pd kilku do kilkudziesięciu metrów

  Moreny denne - obszary płaskich lub falistych równin

  Sandry, stożki sandrowe i płaskie równiny sandrowe

  Rynny subglacjalne - długie, wąskie, głębokie obniżenia o stromych zboczach nierównym dnie, w których powstają jeziora rynnowe

  Drumliny - niewysokie, owalne pagórki i wzgórza, wydłużone zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu; występują w skupieniach, tworząc pola drumlinowe

  Ozy - długie, wąskie kręte wały lub ciągi wzgórz o długości kilku lub kilkunastu kilometrów

  Kemy - okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości ok. kilku do kilkudziesięciu metrów

  Zagłębienia wytopiskowe, w których powstają jeziora wytopiskowe, czyli oczka

  Pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie, biegnące równolegle do krawędzi lądolodu

  Kotły lodowcowe - półkoliste lub wydłużone obniżenie otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi

  Doliny V-kształtne

  Wygłady lodowcowe - powierzchnie litej skały, wygładzonej przez przesuwający się lodowiec

  Wały moren bocznych i czołowych

  Wydmy śródlądowe

 

SUROWCE MINERALNE CZWARTORZĘDU

 

Głazy narzutowe, żwiry, piaski, iły, gliny zwałowe, torfy, gytie, kreda jeziorna.

Około półtora miliona lat temu wystąpiło gwałtowne oziębienie klimatu Europy. Duże opady śniegu i ujemne temperatury powietrza na Półwyspie skandynawskim przyczyniły się do powstania tam dużej masy ludu, które zaczęła pokrywać ląd. Jednolitą masę lodu, która pokrywa obszary lądowe, nazywamy lądolodem. Zjawisko występowania trwałej pokrywy lodowej na określonym obszarze nazywamy zlodowaceniem. Ogromna grubość lądolodu skandynawskiego, dochodząca do dwóch kilometrów, powodowała, że jego dolne warstwy, pod wpływem dużego ciśnienia, tworzyły masę plastyczną i -płynęły- po zamarzniętym podłożu.

Lądolód skandynawski przemieszczał się z niewielką prędkością, od kilkuset metrów do kilku kilometrów w ciągu roku. W swym maksymalnym zasięgu zajął obszar ok. 5 mln km kwadratowych. Masy lodu sunące ze Skandynawii do Polski wydzierały z podłoża bloki skalne, które wtapiały w lód wraz z gruzem, żwirem i piaskiem. Wszelki materiał skalny transportowany w lądolodzie nazywamy moreną. Powszechnie występującymi na polach i w lasach północnej i środkowej Polski osadami polodowcowymi są różnych rozmiarów głazy. Pochodzą one najczęściej z Gór Skandynawskich i z dna Bałtyku. Nazywamy je głazami narzutowymi lub eratykami. Ważą one czasem setki ton i mają kilkanaście metrów obwodu. Niektóre z nich, ze względu na znaczne rozmiary i obce pochodzenie, został uznane za pomniki przyrody nieożywionej i podlegają ochronie prawnej. W Polsce jest około 500 takich pomników. Największy - Trygław - znajdują się na cmentarzu w Tychowie Wielkim koło Białogardu. Wymiary głazu są imponujące: obwód 44 m, wysokości 3,8 m, długość 13,7 m, szerokości 9,3 m. Lądolód skandynawski nawiedzał obszar Polski prawdopodobnie cztery razy. Największe rzeźbotwórcze znaczenie miły trzy ostatnie zlodowacenia.

---