Rzeszów, 14.04.2003

Referat z Podstaw Ekonomii

PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO TOWAR W GOSPODARCE RYNKOWEJ

Reguły funkcjonowania gospodarki rynkowej

Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest rynek. Mówiąc o rynku mówimy o nim w najbardziej ogólnym jego sensie, czyli samoczynnie działającym mechanizmie wpływającym na zachowanie podmiotów gospodarczych. Te zachowania przesądzają o rozmieszczeniu i wykorzystaniu zasobów gospodarczych. Rynek spełnia szereg funkcji.

Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr: produktów, usług i zasobów gospodarczych. We współczesnej gospodarce rynkowej występuje tendencja do przekształcania się dóbr w towary. Ich ceny ustalają się na rynku, dlatego więc rynek jest instrumentem i zarazem miejscem obiektywnej wyceny dóbr.

Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych. Dokonując wyceny różnych produktów, usług i zasobów rynek dostarcza podmiotom najbardziej obiektywnej informacji o ich cenach i relacjach cen. Z rynku płyną informacje, które są niezbędne do podejmowania trafnych decyzji, są to między innymi informacje dotyczące podaży i popytu na poszczególne produkty oraz usługi czynników produkcji, oprocentowania depozytów i kredytów bankowych.

Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału). Dostarczając do maksymalizacji korzyści podmiotom gospodarczym obiektywnej informacji o cenach i relacjach rzadkości poszczególnych zasobów, a także o nakładach i efektach związanych z różnymi rodzajami działalności gospodarczej, rynek umożliwia im podejmowanie decyzji opartych na rachunku ekonomicznym i skłania je do racjonalnego gospodarowania zasobami produktów i czynników produkcji oraz kierowania ich do najbardziej efektywnych zastosowań.

Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb. To na rynku okazuje się, czy dana produkcja znalazła uznanie nabywców. Producenci chcąc sprzedać swoje produkty lub usługi zmuszeni są dostosowywać wielkość i strukturę ich podaży do wielkości i struktury efektywnego popytu.

Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące w niej reguły gry dotyczące między innymi motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich samodzielności oraz zasad finansowania, charakteru więzi między nimi itd.

Własność prywatna wiąże się ze swobodą prowadzenia działalności gospodarczej przez poszczególne jednostki i grupy ludzi, którzy podejmują ją na własną odpowiedzialność, inwestując w tym celu własny majątek i ponosząc związane z tym ryzyko.

Własność prywatna, w szczególności własność kapitalistyczna, wyzwala bodźce ekonomiczne, które skłaniają do podejmowania działalności gospodarczej. Efektywny system motywacyjny jest jedną z głównych zalet gospodarki rynkowej, mimo iż prowadzi również do dużych nierówności społecznych.

Mówiąc o bodźcach ekonomicznych należy uwzględnić nie tylko te bodźce, które służą do podejmowania działalności gospodarczej. Własność kapitalistyczna wyzwala też, zwłaszcza w warunkach efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami, bodźce do optymalizacji skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji. Dzieje się tak, gdyż dążący do jak największego zysku przedsiębiorcy starają się produkować możliwie najtaniej, więcej i lepiej niż ich konkurenci. Wymaga to poszukiwania najtańszych kombinacji czynników produkcji oraz wprowadzania obniżających koszty innowacji technicznych i organizacyjnych. Jest to inna bardzo poważna zaleta gospodarki rynkowej.

W warunkach gospodarki rynkowej przedsiębiorstwo jest niejako pozostawione samo sobie i musi sprostać wyzwaniom rynku poprzez własną działalność rozwojową, inspirowaną zewnętrznie i wewnętrznie.

W inspirowaniu i realizacji działalności rozwojowej przedsiębiorstw, które funkcjonują w gospodarce rynkowej, ważnym zagadnieniem staje się kategoria czasu. Przedsiębiorstwo musi „wyczuć”, na podstawie prognoz, intuicji i doświadczenia, kiedy i jaką podjąć działalność rozwojową, a także jakie zaangażować środki i jak szybko prowadzić poszczególne procesy aby nie utracić czasu, który zazwyczaj jest nie do odrobienia.

Podstawowe podmioty gospodarcze, tzn. przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania (pokrywają wydatki z własnych przychodów). Występują na rynku zarówno w roli sprzedawców, jak i nabywców. Dobrowolne umowy między nimi zawierane są przy użyciu pieniądza. Gospodarstwa domowe sprzedają czynniki produkcji i za uzyskane dochody ze sprzedaży kupują dobra konsumpcyjne, podczas gdy przedsiębiorstwa sprzedają dobra konsumpcyjne lub inwestycyjne i kupują czynniki produkcji. Ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcji ustalają się zwykle na poziomie równoważącym popyt z podażą. Ta tendencja służąca do ustalania równowagi rynkowej (realizująca się samoczynnie) jest, podobnie jak zasada samofinansowania kolejną bardzo istotną zaletą gospodarki rynkowej i samego rynku.

Więzi między podmiotami gospodarczymi w gospodarce rynkowej mają charakter przede wszystkim ekonomiczny. Dominują tu kontakty między samodzielnymi podmiotami. Członkowie gospodarstw domowych wnoszą do działalności gospodarczej wkład przede wszystkim w postaci pracy oraz ewentualnie zaoszczędzonych środków pieniężnych i ziemi, starając się tym osiągnąć możliwie największe dochody, za które już jako konsumenci będą mogli nabyć określone dobra konsumpcyjne mogące zaspokoić ich potrzeby.

Przedsiębiorcy wnoszą do działalności gospodarczej wkład głównie w postaci kapitałów, ale również w postaci własnej pracy, inicjatywy czy pomysłowości i to przede wszystkim oni ponoszą ryzyko związane z tą działalnością. Nabywają środki niezbędne do uruchomienia działalności gospodarczej i prowadzą ją w sposób, który zapewnia im możliwie największe dochody. Odnosi się to przede wszystkim do przedsiębiorców, których motywem jest zysk i którzy zatrudniają regularnie pracowników najemnych, a więc do kapitalistów. Ich dążenie do maksymalizacji zysku wynika z istoty własności kapitalistycznej i panujących reguł gry. „Kapitalista, który nie osiąga zysku, nie może rozwijać, a na dłuższą metę nawet kontynuować, działalności gospodarczej. Aby funkcjonować jako kapitalista musi podejmować działania zmierzające do maksymalizacji różnicy między przychodami z tytułu danej działalności (utargami) a wydatkami ponoszonymi w związku z tą działalnością np. kosztami wytworzenia produktów.

Z cechami gospodarki związane są również jej główne walory i słabości:

- tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,

- efektywny system motywacyjny,

- duża innowacyjność gospodarki,

- dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej,

- tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej,

- duża elastyczność gospodarki,

- dobre zaopatrzenie sklepów.

Kraje o rozwiniętej gospodarce rynkowej zapewniają swoim obywatelom najwyższy przeciętny poziom dobrobytu, gwarantując równocześnie najszerszy zakres swobód obywatelskich.

Słabe strony gospodarki rynkowej wiążą się przede wszystkim z pewnymi niedomaganiami rynku. Mówiąc o słabościach gospodarki rynkowej wskazuje się zwykle na kwestie, których rynek nie rozwiązuje wcale lub też rozwiązuje je źle. Chodzi tu w szczególności o następujące kwestie:

Czynniki ograniczające działanie w praktyce. Efektywne działanie mechanizmu rynkowego zakłada istnienie silnej konkurencji między uczestnikami rynku. W praktyce konkurencja ograniczana jest przez takie czynniki jak: proces monopolizacji gospodarki (czyli powstawanie dużych przedsiębiorstw mających istotny wpływ na łączną podaż dóbr, a tym samym na ich ceny), niedoskonała informacja, bariery wejścia na rynek (czyli utrudniony dostęp do rynku dla nowych podmiotów) oraz ograniczona przenośność czynników produkcji. Zalety systemu rynkowego nie ujawniają się tu w pełni.

Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych, z którymi mamy do czynienia wtedy, gdy pewne podmioty gospodarcze przerzucają na inne podmioty lub na całe społeczeństwo część skutków lub kosztów swojej działalności (negatywne efekty zewnętrzne) albo też korzystają bez ponoszenia odpowiednich wydatków z rezultatów działalności innych podmiotów (pozytywne efekty zewnętrzne). Efekty tego typu mogą występować zarówno w sferze produkcji, jak i w sferze konsumpcji.

Do negatywnych efektów zewnętrznych w sferze produkcji zaliczają się np. zanieczyszczanie środowiska naturalnego towarzyszące przy produkcji pewnych dóbr (czyli szkodliwe pyły, gazy, ścieki, zbyt duże natężenie hałasu itd.). Przykładem pozytywnych efektów zewnętrznych w sferze produkcji jest np. wybudowanie drogi dojazdowej przez daną firmę, z której korzystają również inni użytkownicy.

Istnienie tzw. dóbr publicznych, których przykładem są: chodniki, latarnie morskie, oświetlenie ulic oraz usługi dostarczane przez policję, armię i straż pożarną. Cechą szczególną dóbr publicznych jest to, że płynące z nich korzyści nie mogą być ograniczone do jednej osoby lub jednego gospodarstwa domowego.

Występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę, takich jak: duże wahania aktywności gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych i inflacji, które wywołują negatywne skutki ekonomiczne (np. straty w produkcji) oraz sprzyjają nasilaniu się negatywnych zjawisk społecznych tj. poczucie niepewności, konflikty, przestępczość.

Szczególne znaczenie własności w gospodarce rynkowej

Istotną rolę w procesach społeczno-gospodarczych odgrywają stosunki powstające między ludźmi w czasie korzystania z dóbr oraz w czasie decydowania o nich, czyli stosunki własnościowe. Rzutują one na całokształt stosunków społecznych, a w szczególności na stosunki ekonomiczne, które powstają między ludźmi w procesie produkcji, wymiany i konsumpcji dóbr.

Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych uprawnień, czyli praw własności, jakimi dany podmiot własności (właściciel) dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu (przedmiotu) własności. Własność ma wiele aspektów, ale w ekonomii analizowany jest przede wszystkim ekonomiczny aspekt własności.

Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje własności, a mianowicie własność prywatną i własność publiczną.

Własność prywatna wiąże się ze swobodą prowadzenia działalności gospodarczej przez grupy ludzi i poszczególne jednostki, które podejmują ją na własną odpowiedzialność, angażując w tym celu własny majątek i ponosząc związane z tym ryzyko. Własność publiczna w przeciwieństwie do własności prywatnej jest zbiorem, w którym prawa własności jednostek nie są wyłączne i dobrowolnie przekazywalne. Dlatego też w przypadku prywatnej własności określonego obiektu dana jednostka ma prawo wyłączyć innych ludzi z korzystania z należącego do niej zbioru uprawnień własnościowych, które odnoszą się do tego obiektu, a także ma prawo ten zbiór przekazać nieodpłatnie lub odpłatnie. Natomiast jeżeli chodzi o własność publiczną, to nie ma prawa dana jednostka wyłączyć innych ludzi z korzystania z danego zbioru uprawnień, ani nie może tego zbioru przekazać im, dlatego też własność publiczna wiąże się z większymi ograniczeniami praw poszczególnych jednostek do danego obiektu niż własność prywatna. Bardzo ważnym elementem wyróżniającym własność prywatną jest możliwość występowania przez właściciela na rynku jako sprzedawcy danego obiektu własności.

Biorąc pod uwagę kryteria społeczno-ekonomiczne do głównych typów własności prywatnej można zaliczyć własność kapitalistyczną, drobnotowarową i pracowniczą, a do własności publicznej własność państwową i komunalną (municypalną).

Własność kapitalistyczna jest określana jako prywatna własność kapitału, który jest wykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej opartej na regularnym zatrudnianiu pracowników i nastawionej na osiąganie największego dochodu pieniężnego. Prowadzący tego rodzaju działalność przedsiębiorca określany jest kapitalistą, a uzyskiwany przez niego dochód z tej działalności - zyskiem.

Własność prywatna, a w szczególności własność kapitalistyczna, wyzwala bodźce ekonomiczne skłaniające do podejmowania działalności gospodarczej. Jest to najskuteczniejszy system skłaniający ludzi do angażowania własnego majątku w działalność gospodarczą niż możliwość pomnożenia majątku. Jedną z głównych zalet gospodarki rynkowej jest właśnie efektywny system motywacyjny. Własność kapitalistyczna wyzwala nie tylko bodźce do podejmowania działalności gospodarczej ale także bodźce do optymalizacji skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji, zwłaszcza w warunkach efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami. Dążący do jak największego zysku przedsiębiorcy starają się produkować więcej i lepiej niż ich konkurenci, a także produkować możliwie najtaniej, tzn. minimalizować jednostkowe koszty produkcji. Wymaga to poszukiwania najtańszych kombinacji czynników produkcji oraz wprowadzania obniżających koszty innowacji technicznych i organizacyjnych. Jest to bardzo ważna zaleta gospodarki rynkowej.

Własność drobnotowarowa jest to własność rodzin lub osób samodzielnie prowadzących działalność gospodarczą (gospodarstwa rolne, zakłady rzemieślnicze, usługowe itp.) nie koniecznie nastawionych na zysk. W większości przypadków głównym motywem osób czy rodzin prowadzących tego typu działalność jest chęć zaspokojenia własnych potrzeb oraz zapewnienie sobie miejsca pracy.

Własność pracownicza jak sama nazwa mówi występuje wtedy, gdy w danym przedsiębiorstwie zasób kapitału należy do zatrudnionych w nim pracowników. Chodzi tu o pracowniczą własność akcji. Jeżeli pracowniczy posiadają wszystkie akcje danej spółki, a podział tych akcji jest stosunkowo równomierny, to mamy do czynienia ze spółką pracowniczą.

Własność państwowa i komunalna (municypalna), to własność zasobów gospodarczych należących formalnie do państwa, gmin, miast itp. Instytucjonalno-prawne formy tego typu własności stosowane w różnych krajach są bardzo zróżnicowane, a także faktyczna rola własności publicznej w poszczególnych krajach jest zróżnicowana.

Konsekwencja ujęcia przedsiębiorstwa jako towaru

Wartość jako pojęcie jest kategorią gospodarki towarowej występującą wszędzie tam, gdzie jest produkcja i następnie wymiana towarów. Powstaje wtedy problem ilościowego stosunku wymiany jednego towaru na drugi. Przedsiębiorstwo jest szczególnym przypadkiem towaru pojawiającym się na rynku kapitałowym, o którego wartości użytkowej stanowi możliwość takiego z niego korzystania, że zyski z działalności pokryją poniesiony wydatek na nabycie oraz przyniosą ponadto wymagane przez nowego właściciela dodatkowe dochody.

Wartość przedsiębiorstwa jest generalnie sumą wszystkich specjalnych korzyści, nie dających się w wiarygodny sposób zidentyfikować, odnoszących się do funkcjonującego przedsiębiorstwa. Składa się ona z takich elementów jak: dobre imię, uzdolniony zarząd i pracownicy, dobre warunki kredytowe, reputacja produktu lub usługi i korzyści lokalizacyjne. Z wartością firmy spotykamy się w dwóch jej postaciach: z wartością wewnętrznie generowaną oraz nabytą. W drugim przypadku wyodrębnia się wartość personalną (związaną z indywidualnymi wartościami właścicieli zarządu, personelu) i wartość ze zbioru aktywów (wyrażającą nadwyżkę ceny zapłaconej za zbiór aktywów ponad sumę ich indywidualnych wartości).

W literaturze ekonomicznej spotyka się różne sposoby pojmowania kategorii wartościowania przedsiębiorstw. Wynika to z faktu, że ten sam podmiot gospodarczy - wyceniany wg formuły majątkowej bądź całościowej - może mieć różną wartość. Wartość przedsiębiorstwa określana poprzez wycenę nie musi być tożsama z ceną, według której dojdzie do transakcji między sprzedającym, a kupującym. Przedsiębiorstwo jako towar podlega działaniu licznych praw ekonomicznych, w tym prawa popytu i podaży, obrotu kapitałem itp.

W gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo jest traktowane jak towar, który pojawia się na rynku kapitałowym. Transakcje kupna - sprzedaży przedsiębiorstwa stanowią normalną praktykę gospodarczą. Stąd też musi być wyraźnie określony majątek przedsiębiorstwa i jego wartość.

Przedsiębiorstwo jako jednostka gospodarcza posiadająca osobowość prawną, wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i terytorialnym, nastawiona na osiąganie dochodów, dysponuje określonym majątkiem. Przy wycenie składników majątku danego podmiotu gospodarczego traktuje się ten podmiot jako pewien zbiór czynników produkcji. Wycenie podlegają elementy materialne, tj. nieruchomości, środki trwałe, materiały, wyposażenie, zapasy wyrobów gotowych, towary, produkcja w toku, wartości niematerialne i prawne. Wycena składników materialnych jest dokonywana nie tylko z powodu likwidacji przedsiębiorstwa, jest ona źródłem informacji o aktualnej wartości składników materialnych przedsiębiorstwa, ujętych w zapisach księgowych.

Literatura:

1.	Black A., Wright P., Bachman J.E., W poszukiwaniu wartości dla akcjonariuszy, ABC, Warszawa 2000
2.	Borowiecki R., Czaja J., Jaki A., Strategia gospodarowania kapitałem w przedsiębiorstwie, wyd. II, TNOiK, Warszawa-Kraków 1998
3.	Borowiecki R., Jaki A., Kaczmarek J., Metody i procedury wyceny przedsiębiorstw i ich majątku, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1999
4.	Borowiecki R., Metody wyceny przedsiębiorstw i przykłady ich zastosowania, Twigger, Warszawa 1995

2

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---