Kinga Kania kl. IIB
"Nacjonalizm jest przede wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi (...) to jedna z teorii politycznego legitymizmu, która żąda, by granice etniczne nie przecinały się z granicami politycznymi, a zwłaszcza, by granice etniczne w obrębie państw (...) nie oddzielały jego władców od reszty obywateli". Ernest Gellner
Ruchy rewolucyjne, intensywna industrializacja a na tle tego ruchy nacjonalistyczne - oto obraz XIX -wiecznej Europy. Jak rozumieć tu pojęcie XIX - wieczna? Otóż wielu historyków mówiąc o Europie XIX-wiecznej świadomie i celowo zaburza klasyczną chronologię datując wiek XIX niekoniecznie od roku 1801. Ze względu na istotne przemiany często spotyka się datę 1791 lub1789 dla Europy, dla Polski 1795 - jako umowną datę początkową wieku . Za umownie końcową datę dziewiętnastego stulecia uznaje się rok 1914 lub 1918r. Ze względu na specyfikę opisywanych przemian w niniejszej pracy rozpatrzę okres po kongresie wiedeńskim (1815) . W tym okresie bardzo istotną rolę odgrywały ruch nacjonalistyczne. Tu znów pojawia się rozdźwięk między polskim a anglosaskim rozumieniem słowa nacjonalizm. Przez słowniki i encyklopedie nacjonalizm jest definiowany jako postawa i ideologia, w której uznaje się interes własnego narodu za wartość najwyższą, a suwerenne państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji danej społeczności złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Należy jednak dostrzec pewne znaczące różnice w rozumieniu pojęcia nacjonalizm w Polsce i krajach anglosaskich. Polska kultura wyraźnie oddziela nacjonalizm i patriotyzm temu pierwszamu przypisując konotacje pejoratywne. Natomiast w kulturze anglosaskiej nacjonalizm jest pojęciem neutralnym,, bez zabarwienia wartościującego ujemnie. Poza tą różnicą należy się też zastanowić na pojęciem narodu. Jest to wspólnota ludzi o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Naród niewątpliwe wyróżnia się na tle innych zbiorowości, ale doprecyzowanie tego pojęcia nie jest możliwe. Konstytutywną cechą narodu jest także poczucie świadomości narodowej, które to nie jest obecne w przypadku grup etnicznych. Tak więc ruchy nacjonalistyczne w Europie dotyczyły wspólnot, które prócz wspólnego podłoża etnicznego, kulturowego etc. Posiadały również wykształconą świadomość narodową, ale niemożliwa była realizacja ich interesów w obrębie wielkich mocarstwa lub tworów państwowych w jakich zostały umieszczone.
O rozwoju ruchów nacjonalistycznych można mówić od momentu wykształcenia się świadomości narodowej. Różnorakie były przyczyny rozwoju tej świadomości wśród narodów europejskich.
I etap świadomość narodowa. - przyczyny rozbudzenia.
Duża rolę w kształtowaniu się tej nowej kategorii odegrał kongres wiedeński z 1815 roku. Oto po klęsce Napoleona w Wiedniu pięć największych mocarstw miało zadecydować o losach Europy. Rosja, Austria Prusy Wielka Brytania i Francja za pomocą suchych ustaw miały nadzieję na ustalenie jedynego porządku, który miał być nienaruszalny. Wprowadzone zasady legitymizmu i równowagi europejskiej doskonale się uzupełniały. Nie można byłoby przecież dowolnie przydzielać państwom krajów i mieszkańców, gdyby przyszło pytać ludność o zgodę. To właśnie niezadowolenie z postanowień kongresu przyczyniło się do wyraźniejszego ujawnienia się dążeń narodowych. Przecież nikt tak nie jednoczy jak wspólny wróg, o czym na polskim przykładzie można by mówić bardzo długo. Ale przyczyny rozbudzenia świadomości narodowej można się doszukiwać wcześniej niż w kongresie. Połączona w wyzyskiem ekonomicznym ekspansja Francji za Napoleona przyczyniła się także do wzbudzenia uczucia wrogości wobec okupantów, jak i obudzenia się świadomości narodowej. Sam Napoleon zresztą odwoływał się do uczuć narodowych jako środka dywersji przeciw Rosji, Austrii i Prusom.
A co na to kongres ?
Oto ustawy wiedeńskie zadecydowały o połączeniu Belgii z Holandią, Włochy pozostawiono państwem podzielonym, a z państw niemieckich utworzono Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii. Co spowodowało taki podział ? Jak przedstawiała się sytuacja terytorialno - etniczna? Oto w obrębie jednego państwa( tak jak w przypadku Austro- Węgier mamy do czynienia z wieloma narodami, które posiadają już świadomość narodową albo zaczyna się w nich owa świadomość budzić, albo też jak w przypadku Włoch mamy intensywne dążenia do zjednoczenia, czy też jak w przypadku Belgii i Holandii już wyraźnie ukształtowaną chęć utworzenia odrębnego, niezależnego organizmu państwowego.
Postanowienia po kongresowe, jak już wspomniałam, wywołały ogólne niezadowolenie wśród Europejczyków. Co jeszcze wywołało rozbudzenie się świadomości narodowej. ?
Nie wątpliwe wpływ na nią miała kształtująca się od końca XVIII wieku ideologia romantyczna, podkreślająca rolę narodu, gloryfikująca wyobcowanych idealistów( czyż to nie idealny wzorzec dowódcy ruchu narodowego) i podkreślająca rolę buntu.
Przyczyny gospodarcze to przede wszystkim wejście w fazę intensywnej industrializacji, dzięki której zmienił się zupełnie układ sił społecznych. Coraz większą rolę ekonomiczną, gospodarczą zaczęła odgrywać burżuazja, przy jednoczesnym pozostawianiu polityki w rękach właścicieli feudalnych, co było bogatemu mieszczaństwu wybitnie nie na rękę gdyż zmienianie ustanawiali prawo, które korzystniejsze było dla rozwoju rolnictwa niż przemysłu. Nowa umocniona burżuazja dążyła teraz do bardzo intensywnych zmian, by zdusić resztki systemu feudalnego, a ponieważ wielu bogatych mieszczan wyznawało liberalizm, dążono także do zmian w ustroju państwa( słowem do zniesienia monarchii)
Religia także miała wpływ na uświadomienie narodowe. Zwłaszcza na obszarach polskich kościół odgrywał istotna rolę jako ostoja polskości w momencie nieistnienia państwa polskiego.
Pierwsze wstąpienia przeciw wiedeńskiemu porządkowi miały miejsce już w 1821. Pierwsi o swoje zawalczyli Grecy. Gracja w 1815 stanowiła część Turcji. Na pojawienie się ruchów narodowych miała w Grecji duży wpływ sytuacja gospodarcza ( duże znaczenie w handlu miedzy Wschodem i Zachodem) oraz uciążliwe jarzmo tureckiej niewoli( zakaz wydawania greckich książek itp.) 1821 roku Grecy wzniecili powstanie, początkowo zduszone przez Turków. Pomimo klęski udało się jednak Grekom zebrać 1822 Konstutantę i proklamować niepodległość. Turcy odpowiedzieli zaostrzeniem terroru i rzezią rebeliantów. W Europie wrzało. Opinia publiczna, widząca w Grekach analogie do własnych narodów domagała się interwencji mocarstw . Rosja Wielka Brytania i Francja podjęły działanie i pokonały Turków w bitwie morskiej pod Navarino, a dzięki traktatowi w Londynie 1830 roku. Grecja zyskała niepodległość. Ten akt dał Europejczykom do zrozumienia, że odpowiednio silnym naciskiem lud jest w stanie zmusić władzę do działania. Sprawa grecka stała się symbolem zwycięstwa w walce o naród.
Podobna sytuacja miała miejsce w Belgii, która stanowiła część Królestwa Niderlandów. Konstytucja w której Belgowie traktowani byli gorzej, a także brak zysków z handlu spowodował, że w 1830 roku, pod wpływem wydarzeń rewolucji lipcowej we Francji Belgowie wzniecili powstanie, którego nie było w stanie stłumić wojsko holenderskie. 4 października Belgowie ogłosili niepodległość. W 1831 roku na mocy traktów w Londynie Belgia zyskała potwierdzenie suwerenności.
Ruch belgijski i grecki był stonkowo krótkotrwały , a jego działania zakończyły się zrealizowaniem podstawowego celu dążeń nacjonalistycznych - proklamowaniem niepodległego, suwerennego państwa narodowego.
Inaczej kształtowała się sytuacja dążących do zjednoczenia Włochów i Niemców. Tu wspólnym mianownikiem nie była jak w przypadku Grecji czy Belgii, gdzie główną motywację do stworzenia państwa narodowego stanowiła chęć uwolnienia się z wpływu innego państwa, ale pragnienie zjednoczenia narodu żyjącego w kilunatsu odrębnych państewkach.
Decydującą rolę zarówno w ruchu zjednoczeniowym włoskim jak i niemieckim odegrała burżuazja.
Kongres ustalił, że państwa niemieckie utworzą konfederację państw tzw. Związek Niemiecki, który zostanie oddany pod protektorat Austrii. Ponieważ w XIX wieku nie mamy jeszcze wyodrębnionego narodu austriackiego wydawać by się mogło że utworzony z 35 państw i 4 wolnych miast Związek powinien zaspokoić dążenia narodowościowe Niemców. Tak się jednak nie stało. Trudna sytuacja gospodarcza, spowodowana kryzysem, który nastąpił po zniesieniu blokady kontynentalnej oraz niezadowolenie burżuazji, spowodowane stałym nadal zbyt dużym wpływem ziemiaństwa na politykę doprowadziła do ruchów rewolucyjnych o charakterze narodowościowym. Przewodnictwo nad Związkiem przez kongres nadane Austrii, było wyłącznie zwierzchnictwem teoretycznym. W zasadzie na terenie związku wciąż ścierały się wpływy Prus i Austrii. Protektorat rozciągany przez te dwa państwa sprawiał, że wśród Niemców pojawiły się dwie koncepcje zjednoczenia oddolnego czyli za przyzwoleniem ludu. Była to koncepcja wielkich Niemiec z cesarzem Austrii na tronie Niemieckim, i koncepcja małych Niemiec, według której korona cesarstwa miała przypaść Prusom. Widzimy, więc w Niemczech wyraźną, oddolną chęć zjednoczenia, której nie zaspakaja twór po kongresowy jakim stał się Związek Niemiecki.
Na ogólnoeuropejskie przyczyny wybuchu wiosny ludów w państwach Niemieckich takie jak zwiększanie się roli ekonomicznej burżuazji przy jednoczesnym braku lub ograniczonych prawach politycznych dla niej nałożyły się w Niemczech. : kryzys rzemiosła, sprawa chłopska i sprawa zjednoczenia narodowego. Kryzys rzemiosła jaki nastąpił po rewolucji przemysłowej powodował niezadowolenie tej warstwy społecznej, którą stanowili rzemieślnicy. Poza tym ciągły rozwój fabryk prowadził do upadku wielu zakładów rzemieślniczych i zatrudnianiu się majstrów jako robotników fabrycznych. Niegodziwe warunki pracy i wyzysk prowadziły do nawarstwiania się frustracji. Sprawa chłopska była o tyleż istotna, że mieliśmy doczynienia z budzeniem się w niej świadomości przynależności do narodów, co było oczywiście istotnym warunkiem tworzenia nowoczesnego społeczeństwa.
Zwołany 18 marca 1848 roku parlament frankfurcki był wyraźnym znakiem potrzeby utworzenia państwa niemieckiego, którą wyrażał niemiecki lud. Rozruchy w Berlinie ,które spowodowały zgodę króla na zmniejszenie cenzury i zwołanie parlamentu zamieniły się w powstanie, gdy nieopacznie zainterweniowało przeciw nim wojsko. Parlament Frankfurcki 1849 roku uchwalił konstytucję . Parlament uchwalił projekt zjednoczenia pod berłem Prus , jednak na jego uchwałę z prośbą o przyjęcie korony cesarskiej król pruski, Fryderyk Wilhelm IV odparł, iż nie będzie podnosił korony z błota. Chciał w ten sposób zaakcentować, iż władzę nad całymi Niemcami przyjąć może jedynie z rąk równych mu królów i książąt niemieckich, a nie z rąk reprezentacji ludu. W 1851 nastąpiło odnowienie Związku Niemieckiego. Upadek parlamentu frankfurckiego przekreślił nadzieję na oddolne zjednoczenie Niemiec. Liberałami, którzy prowadzili Wiosnę Ludów gardził też premier Prus Otto von Bismarck. Stary konserwatysta uważał, że należy wreszcie pozbyć się protektoratu austriackiego Tymczasem obciążona klęską włoską monarchia naddunajska traciła wpływy w Niemczech. Prusy wyprzedzały ją militarnie, a dzięki Związkowi Celnemu(1834) prowadzącemu liberalną politykę gospodarczą także sytuacja ekonomiczno - gospodarcza Prus przedstawiała się znacznie lepiej . Wojna o Szlezwik i Holsztyn w 1864 roku pozwoliła Prusom na uzyskanie pretekstu do przeprowadzenie ostatecznej rozprawy z Austrią, którą zakładał Bismarck. W 1866 roku po wojnie austriacko - pruskiej, w której siły pruskie zmasakrowały wojsko austriackie w bitwie pod Sadową, po pokoju w Pradze rozwiązano Związek Niemiecki a Austria wycofała się z wtrącania się w sprawy niemieckie. Teraz także mieszczaństwo niemieckie, nawet to katolickie wcześniej upatrujące szansy na zjednoczenie w Austrii, zaczęło skłaniać się ku koncepcji połączenia pod egidą Prus. Przeszkodę stanowiła jedynie osamotniona politycznie Francja. Pretekstem do obalenia tej jedynej przeszkody stała się kandydatura jednego z książąt niemieckich na pusty natenczas tron hiszpański. Dzięki przeredagowaniu depeszy Wilhelma I, udało się Bismarckowi doprowadzić do sytuacji, w której Francja zmuszona była do wypowiedzenia Prusom wojny. Po klęsce francuskiej pod Sedanem i kapitulacji francuskiego wojska w Wersalu 1871 roku proklamowano zjednoczenie Rzeszy niemieckiej, na czele z cesarzem Wilhelmem I.
Tak oto sukcesem zakończył się proces zjednoczenia Niemiec Moim zdaniem było ono możliwe tylko dzięki bardzo silnym ruchom oddolnym oraz dzięki bezkompromisowej polityce silnego militarnie i gospodarczo państwa jakim były Prusy.
Inaczej miało się to w przypadku zjednoczenia Włoch.
Włochy były państwem bardzo niejednolitym. Kongres przekreślił ideę zjednoczenia odgórnego. Poza tym bardzo radykalna i konserwatywna okazała się reakcja na pozostałości po epoce napoleońskiej. Likwidowano je wszystkie ( wycięto nawet drzewa z ogrodu botanicznego posadzone za czasów cesarza) wracając do starych zupełnie odmiennych dla każdego państwa systemów. Rozdrobnienie polityczne przejawiało się w różnicach w prawodawstwie i sposobach prowadzenie polityki, jeszcze większe było natomiast rozdrobnienie ekonomiczne ; w każdym z krajów panowały różne rodzaje miar i wag utrudniające wymianę handlową, eksport i import hamowała duża liczba granic celnych , osiem różnych systemów pieniężnych także nie ułatwiało połączenia kraju. Część Włoch znajdowała się pod berłem Habsburgów. Właściwie można by zaryzykować stwierdzenie, że jednym czynnikiem spajającym Włochów była religia w większości rzymskokatolicka i poczucie świadomości wspólnoty, której wyrazem były między innymi tajne organizacje ( m.in. karbonariusze). Aż nieprawdopodobnym wydaje się fakt, że w przy takich różnicach możliwe było połączenie i wytworzenie świadomości narodowej. A jednak wspólny wróg jakim stała się Austria oraz przemiany gospodarcze sprawiły że Włosi wyrażali potrzebę utworzenie państwa.
W latach 20 i 30 XIX wieku Włosi inspirowani powstaniami w Polsce, w Belgii i Grecji podjęli próby powstań, ale zakończyły się one klęską. Pamiętając o tych klęskach, liberałowie nadal zamyślali o zjednoczeniu kraju. Należało tylko znaleźć dlań przywódcę. Istniały dwie koncepcje podobnie jak w przypadku Niemiec. Jedna zakładała, że władzę zwierzchnią będzie sprawowała we Włoszech Stolica Apostolska, z papieżem Piusa IX na czele. Druga zakładała zjednoczenie pod egidą Piemontu czyli inaczej Królestwa Sardynii z Karolem Albertem na czele. Ten ostatni długo miał opory przed rozpoczęciem walk z Austrią, która stanowiła główną przeszkodę w Zjednoczeniu. Kiedy jednak w czasie ruchów rewolucyjnych w Wiedniu armia austriacka opuściła granice włoskie władzę na terenach pozbawionych armii austriackiej przejęli liberałowie. Natychmiast jednak nad granicą stanęła armia Josepha Radezkiego. Sprawdzonym sposobem obiecując chłopom poprawę ich losu zyskano bark udziału ludności w zrywie. Naciski opinii publicznej sprawiły, że Karol Albert zdecydował się na podjęcie walki, ale natychmiast wojska piemonckie zostały rozgromione pod Custozą, a kolejna wojna przeprowadzona po kilkumiesięcznym rozejmie znów przyniosła klęską, co przywróciło wpływy austriackie we Włoszech. Ponownie próby zjednoczenia podjęto po wojnie krymskiej, w której osłabiona została znacznie pozycja Austrii. Tym razem jednak, Włosi nauczeni doświadczeniem klęsk Wiosny Ludów, zmniejszyli poparcie dla zwolenników zjednoczenia na drodze rewolucji. W sytuacji ograniczonego zaufania do rewolucyjnych metod inicjatywę przejął premier Królestwa Sardynii Camillo Cavour, który propagował koncepcję zjednoczenia Włoch pod przewodnictwem Piemontu, oczywiście włączając w to także północne Włochy . Taka jednak koncepcja miała szansę na realizację jedynie po pokonaniu Austrii, na co Piemont był za słaby militarnie. Napoleon III, który widział korzyści dla Francji zarówno w pokgnebiniu Austrii, jak i w pewnym uzależnieniu do siebie Piemontu, przyszedł w syrkus Włochom. Austria wypowiedziawszy wojnę Piemontowi nie wkalkulowała zamiarów Napoleona III.. Siły austriackie rozbito pod Magneto i Solferino. Zwycięstwa te spowodowały falę wystąpień patriotycznych na terenie Włoch. Oto w poszczególnych częściach władzę przejmowali patrioci i deklarowali chęć połączenia z Królestwem Sardynii. Po wywołaniu przez Garibaldiego powstaniu w Królestwie Obojga Sycylii, także tę część Włoch udało się przyłączyć do Piemontu . W 1861 roku w Turynie zebrał się parlament, który proklamował zjednoczenie i ogłosił króla Sardynii Wiktora Emanuela królem Włoch. Tak oto został zjednoczony Półwysep Apeniński.
Włoskie zjednoczenie opierało się znów na oddolnej chęci utworzenia jednolitego państwa narodowego. Włosi swoją walkę podjęli przede wszystkim pod wpływem innych narodów, a ich świadomość narodowa kształtowała się głównie przez opozycyjne nastawienie do panujących, brak zgody na protektorat innych państw, a także silnie rozwinięta ideologia liberalna. Ważną rolę odegrała również wysoka kultura, intensywnie rozwijająca się we Włoszech w dobie renesansu.
Można by się pokusić o sformułowanie ogólnych prawideł rozwoju ruchów nacjonalistycznych w Europie XIX-wiecznej. Najpierw niezbędne było ukształtowanie się świadomości narodowej. Spowodowana była ona między innymi rewolucją przesyłową i zwiększającym się wskaźnikiem urbanizacji. Powstające miasta nie dawały takiego poczucia wspólnoty jak do niedawna dominujące wspólnoty wiejskie, dlatego też poczucie przynależności do narodu rekompensowało tę stratę. W społeczeństwie industrialnym także zupełnie inaczej układała się kwestia tożsamości. Brak stanów powodował, że Europejczycy przestawali siebie postrzegać jako arystokratów, chłopów czy mieszczan. Oto teraz czul się członkami jednego narodu. Na takie postrzeganie siebie miał też wpływ idea braterstwa, rozpowszechniona po rewolucji francuskiej. Postulaty oświatowe, zgodne z ideologią oświecenie, a realizowane dopiero w XIX wieku także znalazły swój oddźwięk. Rozwój języka pociągał za sobą rozwój kultury, czyli czynnika spajającego narody. Jeżeli zaś pojawiło się poczucie tożsamości to w narodzie, najczęściej wśród burżuazji i intelektualistów pojawiała się także chęć utworzenia państwa narodowego, zgodnie z herderowską teorią państwa narodowego. W tym momencie następowała typowa dla danego kraju droga tworzenia organizmu państwowego . Było to albo jednoczenie, jak w przypadku Włochów i Niemców, albo też powstania mające na celu stworzenie nowego państwa na terenach zamieszkiwanych przez naród. (Belgia) lub wyzwolenie się spod dominacji mocarstwa(Grecja). Po tym zaś albo następował happy end w postaci utworzenia państwa, albo katastrofa związana z ograniczeniem swobód obywatelskich i niszczeniem poczucia przynależności do narodu w zarodku przez państwo zwierzchnie.
Nacjonalizm i budząca się świadomość narodowa miały ogromne znaczenie dla kształtu terytorialnego , geopolitycznego i gospodarczego Europy. Po pierwsze wyodrębniły się nowe państwa, które zaczęły stanowić równowagę dla wielkich mocarstw europejskich. Dzięki zmniejszeniu terytorialnemu i osłabieniu mocarstw możliwe były w późniejszych latach walki o kolejne państwa narodowe. Zmniejszenie obszarów państw spowodowało również łatwiejszy rozwój gospodarczy i ułatwiło prowadzenie skuteczniej polityki ekonomicznej. Spełnione zostały postulaty, niektórych narodów o ich prawie do posiadania suwerennego państwa. Nowo powstałe państwa stawały się inspiracją dla kolejnych grup narodowościowych w XX a nawet XXI wieku. Na znaczeniu zyskała narodowa kultura, a większą rolę zaczęto przypisywać sztuce. „Z fazy rozwoju, w której panował kosmopolityzm Europa przeszła do fazy rozwoju kultury narodowej” napisze Mieczysław Żywyczyński. Rozsadzone zostają ramy państw wielonarodowościowych.
A co z negatywami? Można mówić o stratach w ludziach, które spowodowały wystąpienia narodowowyzwoleńcze w XIX wieku, można też zarzucać że tak naprawdę XIX wiek nie stał się realnym początkiem rozwoju nowoczesnych narodów, bo choć po Wiośnie Ludów zniesiono pańszczyznę to nadal chłopstwo, nie było warstwą całkowicie, w pełni uświadomioną narodowo. Jeżeli zaś zagłębić się w dalsze losy świata to wypaczenia nacjonalne miały w XX wieku doprowadzić do największego konfliktu zbrojnego w dziejach świata - II wojny światowej.
Bibliografia:
Janusz Pajewski „Historia powszechna 1871-1918, PWN
Mirosław Żywczyński Historia powszechna 1789-1870, PWN
Encyklopedia Historyczna wyd. Zielona Sowa
Multimedialna Encyklopedia „Wiem” 2004
„Słownik wyrazów obcych” PWN
6