Początek rewolucji 1905-1907 na ziemiach polskich
Data: 27 stycznia 1905
Masowe strajki, krwawo rozpędzane demonstracje, walki robotników z wojskiem i policją, zabójstwa policyjnych agentów i funkcjonariuszy, zamachy bombowe - taki obraz przedstawiały ulice głównych miast Królestwa Polskiego w czasie Rewolucji 1905 - 1907. Choć rewolucja ta stanowiła część szerszego spektrum wydarzeń, jakim była rewolucja w całym Imperium Rosyjskim, to - przy całym jej powiązaniu z tymi wydarzeniami - miała ona wyraźnie odrębne, polskie oblicze. Oprócz zwiększenia płac oraz poprawy warunków pracy i życia robotników, 8 godzinnego dnia roboczego i generalnego przestrzegania wolności obywatelskich, domagano się wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego w szkolnictwie (strajk szkolny) i autonomii narodowej dla rządzonego przez Rosjan Królestwa Polskiego.
Podłożem rewolucji był kryzys ekonomiczny lat 1901 - 1903 i rozpoczęta w roku 1904 wojna rosyjsko-japońska, w związku z którą ogłoszony został pobór do carskiego wojska. Pierwsze strzały padły jeszcze przed właściwym początkiem rewolucji: kiedy 13 listopada 1904 r. rosyjska policja zaczęła rozpędzać antywojenną demonstrację, jaką PPS zorganizowała na Placu Grzybowskim w Warszawie, partyjna bojówka zastrzeliła kilku rosyjskich policjantów.
Krew na ulicach
23 I 1905 r. dotarła do Warszawy wiadomość o "krwawej niedzieli" w Petersburgu. Następnego dnia Warszawski Komitet Robotniczy PPS przekształcił się w Komitet Strajkowy. Do walki wezwały też SDKPiL oraz partia żydowskich socjalistów, Bund. 27 stycznia rozpoczęły się w Warszawie masowe strajki, a następnego dnia protest sparaliżował całe miasto. Doszło do walk między robotnikami a policją. Początkowo, policja ustępowała miejsca gęstniejącym tłumom. Jednak w niedzielę 29 stycznia warszawski generał-gubernator Czertkow postanowił odzyskać inicjatywę. Przeciwko robotnikom skierowano pięć pułków piechoty i trzy pułki kawalerii. Zginęło ok. 200 osób, a znacznie więcej zostało rannych.
Do krwawo tłumionych wystąpień robotniczych dochodziło w roku 1905 wielokrotnie. Wydarzenia te pochłonęły znaczną ilość ofiar. W czasie styczniowo-lutowego strajku w Łodzi zginęły 144 osoby. W Radomiu wojsko i policja zabiły 33 ludzi. W Ostrowcu zastrzelono 29 protestujących. W ulicznych walkach, do jakich w czerwcu 1905 r. doszło w Łodz,i zginęło ponad 200 osób a przeszło 800 zostało rannych.
Bombą w okupanta
Reakcją na brutalność wojska i policji był terroryzm. Do pierwszych, nieudanych jeszcze zamachów bombowych doszło już w lutym 1905 r. Szczególne nasilenie działań terrorystycznych miało miejsce w roku następnym: w roku 1906 dokonano w Królestwie Polskim 678 zamachów na policjantów, wojskowych i urzędników rosyjskich. W ich wyniku zginęło 336 osób, w tym 68 wojskowych i 268 policjantów, a także szpicli, dozorców więziennych i nadgorliwych urzędników - rusyfikatorów. Większość zamachów była dziełem Organizacji Bojowej PPS, część zorganizowana została przez bojówki SDKPiL, "Bundu", PPS "Proletariat" i Narodowego Związku Robotniczego. Niektórzy z ich sprawców - jak np. członek OB PPS Stefan Okrzeja - zdobyli sławę bohaterów narodowych.
"Manifest październikowy"
30 X 1905 r. car Mikołaj II - zatrwożony trwającym w całym imperium strajkiem generalnym - wydał manifest zapowiadający likwidację samodzierżawia i utworzenie w Rosji monarchii konstytucyjnej. Będąca dotychczas tylko ciałem doradczym Duma miała przekształcić się w prawdziwy parlament, a obywatele zaś mieli otrzymać "niewzruszone zasady wolności obywatelskiej na podstawach rzeczywistej nietykalności osobistej, wolności sumienia, słowa, zgromadzeń i związków".
Szalone dni
Społeczeństwo polskie z entuzjazmem zareagowało na cesarski manifest. Powszechnie spodziewano się, że Królestwo Polskie w krótkim czasie otrzyma faktyczną autonomię, a w dalszej perspektywie - być może - pełną niepodległość. "Dni tak szalonych - wspominał ówczesny nastrój pisarz Wacław Beret - takiego upicia się tłumów nadzieją, szukać by może należało aż w czasach średniowiecza".
Stan wojenny
Oczekiwanie na pozytywne dla Polaków zmiany nie trwało długo. 10 XI car postanowił wprowadzić w Królestwie Polskim stan wojenny. Stosowna wiadomość dotarła do Warszawy dwa dni później, a w nocy z 14 na 15 XI Królestwo Polskie zaskoczyła fala masowych aresztowań. Warszawski generał-gubernator Skałon polecił, aby "uważać wszystkie manifestacje i zebrania za bandy buntowników i rozstrzeliwać je aż do zupełnego wyniszczenia".
Przepisy stanu wojennego pozwalały aresztować każdego podejrzanego o wrogie zamiary wobec władzy. Według raportu generała-gubernatora Skałona z dnia 27 I 1906 r. w Królestwie Polskim było 4509 więźniów politycznych. Było to 20 % wszystkich zatrzymanych za przestępstwa polityczne w całym Imperium Rosyjskim.
Masowo stosowano karę śmierci. W roku 1906 na najwyższy wymiar kary skazano - według najprawdopodobniej zaniżonych statystyk - 249 osób. W latach następnych liczba ta wzrosła jeszcze bardziej: w roku 1907 sądy polowe skazały na śmierć 624 osoby, w 1908 - 1346 i dopiero w roku 1909 liczba ta spadła do 630. Specjalnością okresu były egzekucje w trybie czysto administracyjnym, z polecenia generała-gubernatora Skałona. Były to pierwsze przypadki pozasądowych egzekucji w całej Europie od czasów Komuny Paryskiej.
Koniec rewolucji
Ostatecznie, represje, przemoc ze strony wojska i policji sprawiły, że rewolucja w Królestwie Polskim - jak zresztą w całej Rosji - straciła impet i stopniowo wygasła. Wśród ogółu jej uczestników zapanowało uczucie przygnębienia.
Jednak rewolucja 1905 - 1907 nie była dla Polaków całkowitą klęską. Przeciwnie - przyniosła ona autentyczne zmiany. Zwiększeniu uległ zakres swobód obywatelskich. Dzięki zniesieniu prewencyjnej cenzury zapanowała względna wolność prasy. Pojawiła się możliwość swobodnego działania organizacji społecznych. Poprawiły się zarobki robotników, a czas ich pracy uległ zmniejszeniu. I wreszcie - skończyła się forsowna rusyfikacja. W szkołach prywatnych językiem wykładowym stał się ponownie język polski.