Temat: Problem definiowania partii politycznych.
“Współczesna demokracja może funkcjonować tylko jako demokracja partii politycznych”. Cytując owo zdanie automatycznie nasuwa się pytanie nie tylko o istotę i genezę tworu jakim jest partia polityczna ale przede wszystkim o jej pełną definicję. Definicję, która odzwierciedla w całości charakter owej organizacji społecznej o określonym programie politycznym.
Zgodnie ze Słownikiem Wyrazów Obcych pod tym pojęciem rozumie się “organizację społeczną jednoczącą swoich członków na podstawie programu politycznego (doktryny, ideologii), wyrażającego interesy określonych grup (warstw, klas) społecznych i dążąca do realizacji tego programu przez zdobycie i sprawowanie władzy państwowej lub przez wpływanie na działalność ośrodków dysponujących władzą”. Nie jest jednak możliwe poprzestanie na przedstawieniu definicji potocznej, gdyż w nauce prawa jak i politologii nie ma zgody, co do jednolitego określenia tego pojęcia. Poprzedzając te rozważania konieczne jest zbadanie etymologii słowa partia. Wywodzi się ono z języka łacińskiego i w dosłownym tłumaczeniu oznacza “część” (chodzi o część większej całości). Już w starożytnym Rzymie pojęcie to oznaczało grupę polityków skupionych wokół przywódcy lub grupę ludzi rządzących państwem, odróżniając ich od ludu. Dziś doktryna przyjmuje różne określenia pojęcia “partii politycznej”, jednakże przeważa nurt ujmujący je w sposób funkcjonalny. Jej zwolennicy określają partię jako “ugrupowanie zmierzające do zdobycia władzy w państwie i uzyskania kontroli nad działalnością aparatu państwowego”. W zupełnie innym kierunku zmierza propozycja wybitnego francuskiego politologa Maurice'a Duvergera. Uważa on, że “istota partii polega na ich organizacji” i dlatego “współczesne partie określa przede wszystkim ich budowa (...); program i skład klasowy członków określają charakter współczesnych partii w znacznie mniejszym stopniu niż rodzaj ich organizacji”. W tej teorii najważniejsze wydaje się być odrzucenie klasowości partii, co w dzisiejszym społeczeństwie ma charakter powszechny, a podziały międzypartyjne opierają się na innych kryteriach wywodzących się z tradycji, więzi środowiskowych i nawet pewnych przyzwyczajeń. Współcześnie przyjmuje się, że nie można się ograniczyć do jednego wyróżnika samego pojęcia i definicje te starają się uchwycić wszelkie cechy specyficzne posiadane przez partie. I tak Jakub Banaszkiewicz uważa za partię polityczną, “grupę ludzi zespolonych więzią organizacyjną i ideologiczną, dążącą do zdobycia i utrzymania władzy państwowej dla realizacji określonych interesów”. W podobny sposób jej pojęcie ujmują najnowsze opracowania. Partia polityczna oznacza wyspecjalizowaną organizację społeczną, posiadającą określony program, będący podstawą do uzyskania szerszego poparcia społecznego i tą drogą do zdobycia władzy oraz maksymalizacji pozycji w systemie politycznym.
Do zrozumienia istoty pojęcia partii konieczne jest przyjrzenie się poszczególnym elementom składowym jej definicji. Jest ona organizacją grupującą swoich członków na zasadzie dobrowolności. Nie stanowi to wyróżnika od innych organizacji społecznych jak stowarzyszenia czy związki zawodowe, ale odróżnia ją od formacji, będących ich poprzedniczkami. Organizacje określane jako polityczne mają wiele cech wspólnych. Łączy je podobna pod wieloma względami struktura organizacyjna, niektóre z nich reprezentują identyczną ideologię lub też podobne poglądy na aktualne problemy polityczne, społeczne czy też gospodarcze. Jednakże ugrupowania polityczne zwane partiami wyodrębniają się od innych w sposób wyraźny i zdecydowany dzięki swym specyficznym celom i zadaniom. Partia polityczna nie może być tylko ugrupowaniem stowarzyszającym jednostki, pewnym zespołem ludzi, których łączy podobieństwo poglądów politycznych. Nie może także być tylko i wyłącznie swego rodzaju formą spotkań ludzi mających podobny światopogląd. Tego rodzaju cechy upodobniły by raczej partię do klubów politycznych niż do ośrodka kierującego działalnością konkretnych sił społecznych, ośrodka zmierzającego do objęcia kierownictwa nad sprawami państwa i społeczeństwa.
Struktura organizacyjna nie musi być silnie rozbudowana, choć często minimalne co do niej wymogi są określane przepisami prawa, bardziej lub mniej szczegółowymi. Z reguły określa ją statut ugrupowania. Novum stała się też liczna baza członkowska, choć wyróżniane do niedawna jako najwyższy stopień rozwoju partie masowe zdają się powoli zanikać w systemach pluralistycznych. Pojęcie powyższe oznacza, iż partię stanowią nie tylko działacze, ale i “szeregowi członkowie” będący jedynie jej zwolennikami i nieuczestniczący w bezpośrednim kierowaniu bieżącą działalnością ugrupowania. Dobrowolność członkostwa powala na swobodę decydowania o chęci przystąpienia do partii lub wystąpienia z niej przez poszczególne osoby. Nie oznacza to jednak, że partia nie może przyjmować pewnych, określonych statutowo warunków do przyjęcia kandydata. W demokratycznych warunkach nie mogą one jednak mieć charakteru dyskryminującego w stosunku do jakiejkolwiek grupy społecznej. Także z określonych przez normy prawne przyczyn dopuszczalne jest usunięcie z grona członków. Kolejną częścią składową pojęcia partii jest posiadanie przez nią własnego programu. To właśnie wokół niego grupują się zwolennicy partii i stanowi on wyraz określonych interesów polityczno-ekonomicznych. Zawiera on z reguły minimum celów do osiągnięcia których dane ugrupowanie dąży, co w rzeczywistości nie musi być całkowicie zgodne z praktyką , gdyż często programy partii opozycyjnych ulegają licznym korektom w przypadku przejęcia władzy. Trzecią cechą partii politycznej jest zdobycie władzy państwowej i jej wykonywanie lub co najmniej uzyskanie wpływu na podejmowanie decyzji państwowych. Warto zwrócić uwagę na definicje legalne partii politycznych w prawie państw europejskich. Trzeba na początku stwierdzić, iż nie zawsze one występują w sensie formalnym, a co za tym idzie stwierdzenie czy dana organizacja spełnia kryteria aby nazwać ją partią może być możliwe po zapoznaniu się z całą treścią danego aktu normatywnego. W normach prawnych pozostałych państw zawarte są bardziej lub mniej szczegółowe określenia pojęcia partii politycznych. Bardzo lakonicznie sformułowanie zawiera ustawodawstwo fińskie. Zgodnie z nim partią jest zarejestrowany związek, wpisany do rejestru partii. Bardziej precyzyjnie określił ją prawodawca niemiecki, uznając za partie “zrzeszenia obywateli, które zmierzają wywierać stale lub przez dłuższy czas wpływ na polityczne kształtowanie woli na szczeblu federacji lub poszczególnego kraju oraz współdziałać w reprezentowaniu narodu w Niemieckim Parlamencie Federalnym lub w jednym z parlamentów krajowych, jeżeli w świetle ogólnego obrazu rzeczywistych stosunków, a zwłaszcza z uwagi na zasięg i trwałość ich organizacji dają wystarczającą rękojmie poważnego traktowania swoich celów”. Dodatkowym więc elementem przewidzianym przez prawo niemieckie jest trwałość organizacyjna. Stosunkowo najlepiej poglądy doktryny na zakres pojęciowy instytucji partii politycznych oddaje nowa polska ustawa o partiach politycznych, stanowiąc w artykule 1
ust. 1, że jest nią “dobrowolna organizacja występująca pod określoną nazwą, stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej”. Zdecydowana większość aktów prawnych, definiujących partie polityczne rozumie je jednak w sposób zbliżony do politologicznego, a nie stricte prawnego.
Specyficzny charakter partii powinien znaleźć wyraz w definicji ujmującej najistotniejsze cechy tej organizacji. Literatura polityczna poświęcona problematyce partii jest stosunkowo bardzo bogata, skąd też mam tak wielką różnorodność definicji. Są one wielorakie, a przy tym odznaczają się często jednostronnością ujęcia i powierzchownością. Nierzadko brak w nich podkreślenia cech zasadniczych, które pozwalają na wyraźne wyodrębnienie partii spośród innych organizacji politycznych. Większość z nich nie chce dostrzegać klasowości partii politycznych lub wręcz świadomie zamazuje fakt, iż za nimi stoją klasy społeczne, które warunkują w sposób decydujący program i ideologie partii, ich cele i dążenia. Autorzy takich definicji uwypuklają pewne cechy, a inne usuwają na plan dalszy, odpowiednio do punktu widzenia, z jakiego podchodzą do badania tych problemów. Doprowadza to w konsekwencji do wypaczonego przedstawienia charakteru i istoty partii, a tym samych ich roli i znaczenia w życiu politycznym państwa.
Faktem jest, że partia stanowi zjawisko bardzo złożone, że istoty jej nie da się scharakteryzować za pomocą jednej cechy. Najistotniejszym elementem, niezwykle ważną cechą charakterystyczną partii, nie dostrzeganą lub pomijaną często w literaturze burżuazyjnej, jest dążenie partii do zdobycia władzy w państwie lub przynajmniej do uzyskania wpływu na jej realizację. W tym właśnie wyraża się najpełniej istota i charakter partii politycznych jako organizacji szczególnego rodzaju. Partia jest organizacją polityczną, ponieważ zmierza do osiągnięcia swych celów za pomocą politycznego oddziaływania na społeczeństwo. Partia oddziałuje na społeczeństwo, aby uzyskać jego poparcie w dążeniu do zdobycia władzy państwowej i realizacji swego programu za pośrednictwem decyzji wydanych z jej inspiracji przez organy państwa. Partia dąży więc do realizacji swego programu w znacznym stopniu, choć należy zaznaczyć, iż nie jest to jedyny jej cel. Cecha ta stanowi o szczególnym obliczu i charakterze partii politycznej.
Mówiąc o partiach, ich szczególnym charakterze i zadaniach, należ zwrócić uwagę na jeszcze jeden moment, którego absolutnie nie wolno pomijać w tym aspekcie. W skład różnych organizacji politycznych wchodzą jednostki o podobnych poglądach i dążeniach uwarunkowanych klasową przynależnością , klasowym interesem. Większość autorów formułując definicję partii pomija tę sprawę milczeniem. Warunkiem zaś, od którego zależy prawidłowość oceny charakteru, roli i znaczenia oraz funkcji społecznej partii, jest dostrzeżenie i określenie jej klasowego oblicza.
Klasowe uwarunkowane ruchów politycznych było szczególnie mocno podnoszone przez Marksa i Engelsa, a następnie przez Lenina. Ideologię, czyli zespół skrystalizowanych, klasowo uwarunkowanych poglądów na rzeczywistość ludzkiego świata, tworzą i rozwijają grupy oraz środowiska najbardziej aktywne, stanowiące awangardę swej klasy, organizujące się właśnie w partie polityczne. Aktywny stosunek do problematyki ideowej i politycznej nie stanowi bowiem w jednakowym stopniu cechy całej klasy społecznej, wszystkich jej odłamów. Stopień przyswojenia ideologii klasowej jest bardzo różnorodny, gdyż zależy od wielu czynników: obiektywnych i subiektywnych cech środowisk i jednostek. Sumując dotychczasowe uwagi należy stwierdzić, że spośród różnych funkcji partii politycznych na pierwszy plan wybijają się funkcje reprezentacji określonego interesu klasowego, jak również funkcje reprezentacji określonych ideologii, wyrosłych na gruncie obiektywnej sytuacji społecznej i tego określonego interesu klasowego - jako „idee opisujące i oceniające rzeczywistość oraz wyprowadzenie z tych idei dyrektywy działania”. Klasowy charakter ideologii i programów partii politycznych nie budzi żadnych wątpliwości; uwidacznia to zasadność stosowania kryterium klasowego - jako podstawowego - przy ocenie i klasyfikacji partii politycznych. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że twierdzenie o klasowym uwarunkowaniu ideologii i działalności partii politycznych nie oznacza, że to uwarunkowanie jest jednoznaczne i wyłączne, że polega na bezpośrednim i wyłącznym odbiciu w programach partii bieżących, bytowych interesów określonej partii.
Z klasowością partii politycznych wiąże się kolejny wymagający rozpatrzenia problem. Dotyczy on kryteriów, które pozwoliły by na określenie klasowego oblicza poszczególnych ugrupowań. Przeciwnicy tezy o klasowym charakterze partii jako koronny argument na obronę swojego poglądu, że ruchy polityczne mają szeroki, niemal ogólnospołeczny zasięg, przytaczają następujące uzasadnienie: wszak na określoną partię oddają głosy różni wyborcy, wywodzący się z różnych środowisk społecznych, różnych klas. Powołują się przy tym na wyniki odpowiednich badań sondażowych i ankiet. Badania te wykazują, że rozrzut głosów rzeczywiście jest bardzo znaczny, że analizując skład społeczny wyborców różnych partii możemy dostrzec niemal wszędzie te same grupy.
Przytoczony pogląd nie podważa jednak w najmniejszym stopniu tezy o klasowym charakterze partii
S. Ehrlich, Partie polityczne i zorganizowane interesy w pluralistycznej demokracji, “Państwo i Prawo” 1994 nr 1, s. 53.
Słownik Wyrazów Obcych, pod red. J. Tokarski, Warszawa 1971, s. 554.
Tamże, s. 554.
M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977, s. 16.
W. Skrzydło, O partii i systemach partyjnych, Warszawa 1976, s. 28.
M. Duverger, Political Parties, Methuen 1954, s. 15.
J. Banaszkiewicz, Państwo i partie w systemie kapitalistycznym, PWN 1972, s.202.
J. Banaszkiewicz, Państwo i partia..., s. 215.
M. Sobolewski, Partie i systemy..., s. 28.
M. Chamaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria..., s. 16-17.
np. hiszpańska Ustawa o partiach politycznych czy czeska Ustawa o zrzeszaniu się w partiach politycznych i ruchach politycznych.
§ 2 ust. 1 ustawy o partiach politycznych z 24 lipca 1969, tłumaczenie L.Janicki i A.Fonfara, /w:/ Ustawy..., s. 55.
W. I. Lenin: Co robić? Dzieła, t. 5, Warszawa 1950, s. 411
1