Postawa filozoficzna Sokratesa
Sokrates jest jedną z najbardziej znanych postaci w całej historii starożytnej filozofii. Nie napisał żadnej książki, nie pozostawił po sobie żadnych spisanych myśli, jedyne, co o nim wiemy, to spisane relacje jego ucznia Platona oraz Ksenofonta, a także przekazy Arystotelesa, Arystofanesa i historyków greckich. Mimo to należy on jednak do tych, którzy wywarli ogromny wpływ na rozwój myśli filozoficznej. Sokrates był pierwszym filozofem, który z etyki i nauki o moralności uczynił centralny punkt swoich dociekań. Wyznaczył nowy kierunek rozwoju całej greckiej filozofii odbiegając od przyrody, kosmologii a skupiając sie na człowieku i dążeniu do szczęścia. Zwrócił sie do zagadnień humanistycznych.
Sokrates żył w latach 469 - 399 r. p.n.e., był synem rzeźbiarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Cale swoje życie spędził w Atenach. Ożenił się z Ksantypą, miał troje dzieci. Brał udział w kilku bitwach wojny peloponeskiej, w których odznaczył się niezwykłą odwagą i wytrzymałością fizyczną oraz psychiczną. Sokrates nie należał do ludzi pięknych ciałem, lecz duszą. Nie przywiązywał wagi do dóbr materialnych i wyglądu. Był mały i gruby lecz jego mądrość przerastała współczesnych mu filozofów. Ta sama mądrość stała się przyczyną jego śmierci.
Poglądy, które głosił Sokrates były niezgodne z powszechnie panującą koncepcja sofistów. Chcąc służyć człowiekowi nauczał za darmo, skupiając sie na dążeniu do szczęścia i życiu w cnocie, zgodnie z zasadami moralnymi. Według Sokratesa to właśnie cnota, a nie posiadane przez nas przedmioty, jest najwyższym dobrem, do którego powinniśmy dążyć. Nie ważne są wartości materialne a nawet nasze zdrowie. Był on głęboko przekonany, że sprawiedliwe, cnotliwe postępowanie jest dla człowieka lepsze niż niesprawiedliwe, a tylko moralność i uczciwe życie może zapewnić mu szczęście i pomyślność. Najważniejsze w jego poglądach było to, że wiązał bezpośrednio cnotę z wiedzą. Uważał, że tylko prawdziwa wiedza o tym, co jest dobre a co złe (czyli wiedza etyczna), musi przywieść ludzi do czynienia dobra, a zatem do życia prawdziwie szczęśliwego, niezależnie od powodzenia w sprawach materialnych. Ponieważ Sokrates sądził, że sama wiedza wystarcza do tego, by być szczęśliwym, utrzymywał, że nikt świadomie nie zachowuje się niesprawiedliwie oraz że sprawiedliwe postępowanie leży zawsze w interesie jednostki. Uważał, ze jedynie osoby które, nie wiedza o tym mogą czynić zło. Szczęśliwym może być tylko ten kto posiada najwyższe dobra, a według nauki Sokratesa, najwyższym dobrem jest właśnie cnota. Człowiek powinien zabiegając o dobra najwyższe nie licząc sie z niebezpieczeństwem i śmiercią ponieważ jest to jedyna droga do szczęścia. Ucząc, iż cnota jest wiedzą, a wiedza nie jest wrodzona, nasuwa sie prosty wniosek: poprzez naukę zdobywamy wiedzę a co za tym idzie szczęście. Ponieważ to on jako pierwszy wyróżnił dobra moralne, wynosząc je ponad wszystkie inne - nazywamy go twórca etyki.
Sokrates przechadzając sie po mieście, zagadywał napotkanych ludzi, często zamożnych, wpływowych i na stanowiskach i rozmawiał z nimi o różnych ważnych dla życia społecznego i indywidualnej moralności sprawach (np. o tym czym jest sprawiedliwość lub dobro). Prowadząc spokojną dyskusję kompromitował publicznie swoich rozmówców. Stosowana przez niego metoda polegała na ujawnianiu konsekwencji głoszonych poglądów, z których wiele okazywało się sprzecznych między sobą. Metoda przez niego stosowana miała na celu usuwanie nieprawidłowych, fałszywych przekonań. Sokrates odszedł od sposobu filozofowania sofistów, nie przemawiał do tłumów. Preferował dyskusje, najlepiej z jednym rozmówcą. Rozpoczynając rozmowę prosił aby ten określił swoje poglądy na jakiś temat. Z rozmów tych czerpał wielka przyjemność. O formie przeprowadzanych przez Sokratesa dyskusji dowiadujemy sie z dzieł Platona, są to tzw. dialogi platońskie, zapisy długich rozmów o tematyce filozoficznej. Poprzez zadawanie wielu dociekliwych pytań zmuszał swojego rozmówcę do "zrewidowania" swoich poglądów. Sokrates nigdy nie negował przekonań swoich rozmówców, nie krytykował, nie przekonywał o słuszności innych poglądów, zawsze traktował je poważnie (tzw. ironia sokratejska). Zadając swojemu rozmówcy kolejne trafne pytania dążył do zaprzeczenia swoim własnym poglądom. Mial na celu zdemaskowanie pozornej wiedzy, uświadomienie ludziom, ze tak naprawdę nic nie wiedzą. Najsłynniejsza z wypowiedzi Sokratesa: "Wiem, że nic nie wiem" udowadnia nam iż nie uważał się on za człowieka mądrego. Posiadał on jednak mądrość, która pozwoliła mu na uświadomienie swojej niewiedzy. Dopiero odkrycie własnej niewiedzy umożliwia człowiekowi jej zdobycie. Zdawał on sobie sprawę z tego iż świat i wszystko co nas otacza jest tak ogromne i tajemnicze, że nigdy nie posiądziemy całej wiedzy. Jego celem było odnalezienie prawdy powszechnej i wszystkich zasad obowiązujących wszystko i wszystkich. Całe życie szukał pojęć ogólnych. Szukał odpowiedzi na pytanie czym jest sama wiedza. Poszukiwał ludzi od których mógłby sie uczyć, rozmawiał z politykami, artystami i rzemieślnikami. Dyskusje i metody jakie stosował były przyczyną rosnącej niechęci do Sokratesa, która objawiła się podczas jego procesu opisanego w "Obronie Sokratesa" Platona.
Jak było już wspomniane, metody nauczania Sokratesa spotykały sie z częstą krytyką. Jego rozmówcy, niejednokrotnie ważni i zamożni ludzie, czuli się upokarzani a jego teorie wzbudzały niepokój ponieważ odbiegały od powszechnie uznawanych. Postawa filozoficzna Sokratesa pociągnęła za sobą tragiczne konsekwencje. Został on oskarżony o szkodliwość dla państwa , bezbożność oraz demoralizacje młodzieży. Pomimo iz zarzuty mu stawiane były niejasne i mgliste, został skazany na śmierć przez wypicie trucizny. Jego poglądy kontynuowali inni filozofowie, jego uczniowie np. Platon, Ksenofont.
Według koncepcji Sokratesa tylko wiedza i wartości moralne mogą uczynić z nas ludzi szczęśliwych. Nikt nie rodzi się z tą wiedzą dlatego każdy człowiek chcący osiągnąć szczęście powinien dążyć do zdobycia wiedzy co jest dobre, a co złe.