Romantyzm z: Teoria badań literackich za granicą, tom I Romantyzm i pozytywizm oraz Kierunki w badaniach literackich w oprac. Stefanii Skwarczyńskiej,
Proces krystalizacji zasad krytyki i metodologii romantycznej ma już swój początek w wieku XVIII. Rozwijała się ona na gruncie poszczególnych kultur narodowych, przyświecał jej ideał wolności zarówno jednostki, jak i narodu. Opierała się głównie na walce z filologią i krytyką klasycystyczną. Filologii zarzucano to, iż zajmuje się wyłącznie tekstem pisanym i jest nauką empiryczno- racjonalną wrogą naukom spekulatywnym. W krytyce widzieli zaś ostoję porządku feudalnego, niweczącą właściwe źródła poezji.
U podstaw romantycznych kierunków w krytyce literackiej stoi trzytomowy zbiór pieśni i ballad staro angielskich pt. „Reliques of Ancient English Poetry” Thomasa Percy'ego z 1765 roku. Pod wpływem tego dzieła myśl romantyczna uderzy w filologię, wskazując, że te teksty, którymi zajmowano się do tej pory nie obejmują najwartościowszej twórczości, czyli twórczości niepisanej, ludowej. Po tej publikacji twórczość ludowa, a także ludowo- narodowa wyparła dotychczasowy wzorzec antyczny i klasyczny oraz stała się podstawą do sformułowania teorii dzieła literackiego, kryteriów estetycznych i zasad metodologicznych.
Do najważniejszych przedstawicieli europejskiego preromantyzmu należeli: we Włoszech Gravino (kwestionował połączenie rozumu z poezją, twierdził, że poezja jest abstrakcją wyrażoną w konkretnej formie), Muratori (zwolennik prostoty), Vico (poezja jako konieczność natury, pierwotna czynność ludzkiego umysłu); we Francji Rousseau (przedstawiciel sentymentalizmu); w Szwajcarii Bodmar (entuzjasta niemieckiej poezji średniowiecznej, zwolennik cudowności w poezji), Breitinger (opowiadał się za uczuciowością, fantazją, umiłowaniem natury).
W Niemczech największą rolę odegrał Johann Gottfried Herder, patron okresu „burzy i naporu”. Jego poglądy ugruntowały antyfilologiczną teorię dzieła literackiego i przyczyniły się do rozwoju krytyki organicznej. W centrum jego zainteresowań znalazła się poezja jako twórczość narodowa, wskazywał na jej związek z muzyką i śpiewem, dał zarys jej poetyki i głosił niezastosowalność do niej kryteriów przyjętych do dzieła pisanego. Do poezji ludowo- narodowej zalicza także dzieła Homera. Wysunął tezę o dziele literackim jako wyrazie ducha narodowego, gdyż z literaturą związany jest język narodowy. Według niego, dzieło jest związane z twórcą, dlatego też krytyk musi „przenieść się w krąg myśli pisarza i czytać z jego ducha”. Doprowadziło to do rozwoju krytyki organicznej, polegającej na zainteresowaniu się twórcą dzieła, jego biografią i psychiką, a także na metodologicznym usankcjonowaniu intuicjonizmu.
Herder potępia naśladownictwo starożytnych, posługiwanie się mitologią i łaciną, a gloryfikuje poezję oryginalną, wyrosłą z korzeni ludowych. Głosi z jednej strony sensualizm estetyczny, z drugiej podkreśla spontaniczność, wybuchowość aktu twórczego, aktywizującego irracjonalne siły duchowe, wskazuje na znaczenie dla aktu twórczego momentu, w którym tworzy artysta, krajobrazu, który go otacza, narodu, do którego przynależy. Są to już poglądy zapowiadające poetykę szkoły „burzy i naporu”. Jego działalność literacka, krytyczna i krytyczno- postulatywna stanowi uderzenie w filologiczną koncepcję literatury i założenia badawcze filologii. Daje on początek teorii organiczności dzieła literackiego, organicznej jedności dzieła i twórcy. Stąd staje się ojcem romantycznej krytyki psychologicznej. Jest autorem koncepcji literatury powszechnej i literatury porównawczej.
Goethe, związany ze szkołą „burzy i naporu”, był także jednym z przedstawicieli klasycyzmu niemieckiego. Zgadzał się z głównymi założeniami ówczesnej krytyki, głoszącymi, iż twórczości poetyckiej nie obowiązują ustalone z zewnątrz reguły, ale dostrzegał też pewne normy w niej panujące, które wynikają z samej istoty poezji. Krytyk ma za zadanie ująć intuicyjnie ową naturę poezji i jej wewnętrzne prawa, poznać je rozumowo i zastosować jako kryteria oceny utworu. Wskazywał też na istotną funkcję literatury, jaką jest uszlachetnienie odbiorcy.
Podobne tezy wysunął przyjaciel Goethego, Schiller. Czerpał on z filozofii Kanta, twierdząc, iż człowiek, jako twórca sztuki, jest w imię własnej wolności odpowiedzialny za przyszłość kultury. Opierając się na tym dostrzegł wychowawcze znaczenie wytwarzanych przez człowieka wartości estetycznych, co wiąże się z przyporządkowaniem sztuce funkcji dydaktycznej, wychowawczej. Podejmuje także problematykę zachodzenia na siebie świata natury i kultury w twórczości literackiej.
Fryderyk Schlegel wysunął twierdzenie, iż wiedza o sztuce jest jej historią i że dzieło wyrasta z historii. Według niego wszelka sztuka rozwinęła się z jednego źródła, którym była ludowa twórczość starożytnej Grecji. Ponad to uważał on, że wszelaka twórczość jest wynikiem uczucia i wyobraźni, a uświadomienie sobie istotności tych sił, przyśpieszyłoby rozwój kultury. Później odszedł jednak od wysuwania emocji na plan pierwszy i zaczął pojmować literaturę jako „wyraz samej istoty intelektualnego życia narodu”. W tym ujęciu rozwój literatury dokonywałby się poprzez rozwój ducha, zaświadczony ilością i jakością dzieł literackich oraz innych jego wyrazów w kulturze. System metodologiczny Schlegla zwykło się określać jako filozoficzno- historyczny.
Fryderyk Schlegel konkretyzuje postawy ideowo- myślowe romantyzmu, stając na gruncie uniwersalizmu i rozwojowości poezji, formułując pojęcie ironii jako wyrazu „przekroczenia” samego siebie, oparł się na estetyce organicznej, dając nowy wyraz jej konsekwencjom myślowym na gruncie takich problemów jak problem aktu twórczego i twórcy, stosunku poezji do tradycji i do źródeł kultury ludowo- narodowej, problem istotności poezji dla języka narodowego. Według niego postęp literatury w czasie jest wynikiem coraz wyższego stopnia samouświadomienia się narodu; istotę literatury identyfikuje on z intelektualnym życiem narodu, a więc widzi ją jedynie w języku narodowym.
Podobne założenia wysnuł jego brat August Wilhelm Schlegel, jednakże w przeciwieństwie do Fryderyka, traktującego literatury obce jako wyraz ducha poszczególnych narodów, odgranicza je od siebie. August Wilhelm natomiast ma skłonność do wiązania ze sobą kilku literatur jako wyrazu jednego ducha plemion czy narodów zespolonych podobną kulturą. Ponad to zbliżał on do siebie różne omawiane literatury i wskazywał na ich wspólną kolebkę, wzajemne powiązania i wpływy. Doprowadziło to do zarysowania wspólnego aspektu komparatystycznego w historii literatury powszechnej, o charakterze komparatystyki genetycznej. Zwykło to się wiązać z wpływem pani de Stael której towarzyszył w podróżach po Europie. Wytworzył on także nowy pogląd na romantyzm, który interpretuje jako wyraz ducha nie narodów germańskich, ale romańskich. Przesunął metrykę romantyzmu we wczesne średniowiecze, obejmując nazwą romantyzmu tamte utwory, jak i mu współczesne. Jest przedstawicielem uniwersalistycznej koncepcji literatury i zwolennikiem organicznej teorii dzieła literackiego.
Humboldt uważał, że język to głębinowa warstwa duszy człowieka, wkład w nią pierwotny, dany człowiekowi razem z rozumem; bogactwo budowy języka i jego rozwój wyrażają i odzwierciedlają przebieg duchowego kształtowania się ludzkości. Rozwój języka i historii nie da się wyjaśnić na drodze myślenia wyłącznie kategoriami przyczynowymi, ponieważ bieg rozwojowy przełamują nagłe wybuchy sił twórczych, tak poszczególnych geniuszów, jak i całych narodów.
Jacob Grimm był początkowo zwolennikiem romantycznej teorii organicznej, uprawiającej kult poezji ludowej, pradawnych baśni, podań i mitów jako wyrazu ducha ludowo- narodowego, przypisywał też językowi jego „boski” początek jako wyrazowi twórczego ducha. Jednakże zajęcie się badawcze językiem doprowadziło go do odrzucenia mniemania o jego „boskim” pochodzeniu i do prepozytywistycznego ustalenia prawidłowości rozwojowej języka. Otworzyło to drogę historycznym badaniom języka i językoznawstwu porównawczemu.
Novalis dostrzegł właściwość poezji w jej oporze wobec opisu czy definicji poprzez jej związek ze snem oraz baśnią. Identyfikuje on poezję z filozofią i religią, aż do mistycyzmu. Zajmował się także osobowością poety, podstawą czynnością człowieka jest twórczość poetycka, która nie ogranicza się do operowania słowem, poezja bowiem opiera się o najzwyklejsze doświadczenia, które obdarzają ją uduchowieniem. Według niego prawdziwy twórca jest wszechwiedzący, gdyż poezja i filozofia stanowią jedność.
Schopenhauer gloryfikował geniusz twórcy= nadczłowieka, wrogiego wszelkiej słabości i małości, obojętnego na kategorie moralne. Według niego sztuka, czyli także literatura, górują nad życiem, łagodzą jego męki.
Hegel nie mieści się w ramach romantycznej krytyki organicznej. Jego system filozoficzny opiera się na:
nauce o wcielaniu się idei absolutnej, trójaspektowej: prawda, dobro, piękno w rzeczywistość
zróżnicowaniu myśli z bytem, co prowadzi do uznania stałego i prawidłowego rozwoju rzeczywistości, poddanej prawom logicznym.
Wartość dzieła wyraża się w wcieleniu się weń idei absolutnej w jej trójaspektywności.
„Klasyczne i romantyczne ujęcie wartości literackich” Janusz Misiewicz
W klasycyzmie nadrzędnymi walorami twórczości literackiej były walory poznawcze, które zakładały, że literatura powinna przedstawiać/ odzwierciedlać rzeczywistość. Aby dojść do tych wartości poznawczych, należy skodyfikować formy konstrukcji artystycznej utworu literackiego. Ponadto wartości poznawcze łączone były z dydaktyzmem, a wartości artystyczne traktowane instrumentalnie.
Ujęcie romantyczne na pierwszy plan wysuwało wartości artystyczne. Najważniejsza była dla nich prawda duchowa, czyli wewnętrzna, która wymagała spontaniczności, inwencji i oryginalnych środków kreacji. Twórczość artystyczną ujmowali jako najwyższą formę poznania sięgającą Absolutu, dlatego też uzyskanie wartości estetycznych obrali za główny cel twórczości literackiej, odsuwając na dalszy plan jej wartości poznawcze oraz praktyczne.