GALICJA I JEJ AUTONOMIA

USTRÓJ GALICJI DO 1848

W 1772 Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z księstwami Oświęcimskim i Zatorskim przypadło w wyniku I rozbioru monarchii austriackiej. W tym czasie w państwie Habsburgów zerwano z dotychczasowymi zasadami ustroju stanowego. Austriacki absolutyzm oświecony oparł się na rozbudowanym aparacie biurokratycznym, na który składała się zgermanizowana warstwa urzędnicza, bezgranicznie oddana cesarzowi. W związku z dążeniami narodowowyzwoleńczymi nasilono centralizację, a szczytem prób ograniczonych reform i germanizacji całego państwa był okres panowania Józefa II ( pan. 1780- 90 ).

Terytorium włączone do Austrii w wyniku I rozbioru wynosiło 82 tys. km2, zamieszkiwane było przez 2,5 mln mieszkańców, rozciągało się od Śląska po rzekę Zbrucz, od Karpat po linię Sandomierz- Dubienka. Nazwę Galicji wywodzono od tytułu królów węgierskich ( „rex Galatiae et Lodomiariae ). W wyniku III rozbioru wcielono Galicję Zachodnią, którą Austria utraciła w 1809. Akt Końcowy 09.06.1815 potwierdził natomiast zwrot Austrii obwodu tarnopolskiego, pozostającego w latach 1809- 1815. Odzyskała też Wieliczkę z okręgiem. Obszar Królestwa Galicji i Lodomerii wynosił w 1815 77 tys. km2, zamieszkany przez 3,5 mln osób, których liczba w II poł. XIX w. wzrosła do 4,8 mln. W 1846 włączono obszar byłego Wolnego Miasta Krakowa jako Wielkie Księstwo Krakowskie. Na ziemiach tych w latach XX- tych XIX w. ludność polska ( 47,5% ) nieznacznie przeważała nad Rusinami ( 45,5% ), jak wówczas nazywano Ukraińców. Galicja stanowiła kraj znaczących kontrastów społecznych, konfliktów między bogatymi dworami a przeludnionymi wsiami. Był to kraj rolniczy o dużej liczbie małych miast, których mieszkańcy również trudnili się rolnictwem lub rzemiosłem. Kryzys ekonomiczny spotęgowało oderwanie od RP, zerwanie dotychczasowych więzi gospodarczych, a przyłączenie Monarchii Habsburskiej doprowadziło do degradacji społecznej i gospodarczej.

Pierwsze postulaty autonomii- Charta Leopoldina- 23.08.1790

Przyłączenie Galicji do Austrii pociągnęło za sobą zniesienie wszystkich polskich instytucji ustrojowych, wprowadzenie języka niemieckiego w urzędach, ucisk fiskalny oraz utratę uprawnień politycznych średniej szlachty. Jesienią 1789 delegacja galicyjska przybyła do Warszawy w celu zorganizowania konfederacji wyzwoleńczej. Podobny komitet powstał we Lwowie. Rozpoczęto przygotowania do projektu aktu konstytucyjnego, który miał dać Galicji autonomię, a później umożliwić jej przyłączenie do RP. Nadzieje pokładano w nowym cesarzu Leopoldzie II ( pan. 1790- 92 ). Aby powitać nowego monarchę, delegacja na czele z Jerzym Ossolińskim udała się do Wiednia, gdzie po poprawkach przedłożono cesarzowi adres ze skargami na władze austriackie, zawierający ogólne postulaty autonomii- Charta Leopoldina. Była ona pierwszym polskim projektem konstytucji, powstała jeszcze przed Konstytucją 3 Maja.

Charta Leopoldina

Dezyderaty ułożone w sierpniu 1790

przez Komitet Szlachty Galicyjskiej we Lwowie

• trójpodział władzy

a) ustawodawcza ( I- izbowe Zgromadzenie Generalne- 300 posłów wybieranych na sejmikach, 20 w miejskich wyborach pośrednich oraz z kapituł- wirylistów, miał prawo de rejestracji akt cesarza lub odesłania ich z powrotem z sugestiami zmiany ( remonstracja ),

b) wykonawcza ( trójstopniowa: I- Kancelaria Narodowa Galicyjska w Wiedniu z kanclerzem, II- namiestnik mianowany przez cesarza, III- prezydent i stała rada stojący na czele każdej z 6 prowincji ),

c) sądownicza- postulowano zachowanie dotychczasowej struktury sądownictwa, jedynie ograniczeniu miału ulec cesarskie prawo łaski oraz wykluczenie możliwości podejmowania przez sąd cesarski apelacji od wyroków sądów galicyjskich,

• zachowanie podziałów stanowych

a) szlachta ( nienaruszalność osobista, nietykalność domu, zakaz kwaterunku wojskowego, prawo zmiany miejsca pobytu ),

b) chłopi ( zapewnieni mieli mieć opiekę prawną, wprowadzono instytucję adwokata poddanych do obrony chłopa przeciw nadużyciom pana ), jednak panowie mieli zachować władzę sądowniczą nad poddanymi.

c) inwentarze zawierające wzajemne powinności panów i ich chłopów miały być uważane za akty stwierdzające wzajemne zobowiązania, bez względu na jakiekolwiek edykty, miały mieć formę prawną i uchylone być tylko za dobrowolną zgodą obu stron

• Monarchia Habsburska składać się miała z czterech członów: Austrii, Czech, Węgier i Galicji ( co było sprzeczne z Sankcją Pragmatyczną z 1713- „Monarchia Habsburska jest nierozerwalna i niepodzielna” ). Cesarz miał się koronować także na króla Galicji i złożyć przysięgę na przestrzeganie jej konstytucji.

• wojsko: postulowano utworzenie własnych galicyjskich pułków narodowych składającej się z „ludzi urodzonych kraju”, dowodzone przez oficerów krajowych, w Galicji miała stacjonować tylko taka liczba wojska, jak opłacana była z podatków krajowych, a obowiązek dostarczenia rekruta dotyczył jedynie kompletowania pułków narodowych

Stosunki społeczne

a) szlachta

- utraciła prawa nietykalności osobistej i majątkowej, wolność podatkową,

- zakaz odbywania zjazdów,

- zakaz utrzymywania prywatnych wojsk magnackich i noszenia szabel

- podział szlachty na magnaterię ( książęta, hrabiowie ) i rycerstwo

- likwidacja polskich urzędów ziemskich,

- zwolnienie szlachty od obowiązku służby wojskowej.

- jeśli majątek magnata został podzielony, to otrzymywał on zgodę na korzystanie bez opłat i utrudnień z majątku po drugiej stronie granicy, nie mógł wtedy jednak piastować urzędów i być członkiem Sejmu Galicyjskiego,

- likwidacja podwójnego obywatelstwa ( 1815 )

b) mieszczanie

- zniesiono podział miast na królewskie i prywatne, wprowadzając miasta I klasy ( Lwów ), II klasy ( wszystkie posiadające przywilej cesarski ), III klasy ( pozostałe posiadające magistratury- tzw. municypalne ),

- na czele miasta stał magistrat ( burmistrz lub prezydent, rajcy, syndyk, kasjer, wybierani przez obywateli, oraz wydziały miejskie ). Do ich kompetencji należała administracja, sądownictwo, sprawy policji, ewidencja, spis ludności, dozór budowlany. Te pozornie bardzo szerokie uprawnienia były poważnie ograniczane przez cyrkuły.

- kariera urzędnicza możliwa była tylko dla osób znających język niemiecki,

- w celu polepszenia sytuacji gospodarczej utworzono miasta handlowe wolne od cła,

- duża liczba ludności żydowskiej, obchodzącej przepisy, powodowało to narastanie antysemityzmu, zwłaszcza wśród najbardziej katolickiej warstwy, jaką była ludność wiejska,

c) chłopi

- ograniczenie władzy dominialnej ( celem było uzyskanie dochodów z rolnictwa ) oraz sądownictwa szlacheckiego,

- patent poddańczy 1773- zakaz podnoszenia pańszczyzny ponad wysokość ustaloną w inwentarzu,

- dekret znoszący poddaństwo osobiste- 1782,

- chłopi mieli prawo do dowolnego zawierania małżeństw, a dzieci chłopskie swobodę wyboru zawodu,

- „fasja”- szlachta miała obowiązek przedstawianie sprawozdań z dochodów opartych na świadczeniach chłopskich,

- „Robotopatent” 16.04.1786- szczegółowe przepisy dotyczące pańszczyzny, szlachcic miał obowiązek informować chłopa o pańszczyźnie z tygodniowym wyprzedzeniem, zabroniono obciążania chłopów bez dodatkowego wynagrodzenia, oddzielono grunty dominialne ( szlacheckie ( dominialne ) od chłopskich ( rustykalnych ), posiadacze niezakupni stali się dożywotnimi użytkownikami ziemi, z której mogli zostać usunięci jedynie drogą sądową, zabroniono podziału gruntów rustykalnych,

d) religia

- religią panującą była religia rzymsko- katolicka ( inne wyznania: prawosławne, grekokatolickie, mojżeszowe, ormiańskie )

- kościół w Monarchii Habsburskiej był podporządkowany państwu ( Komisja Nadworna ds. Duchownych ),

- biskupi składali przysięgę na wierność cesarzowi,

- patent o prawie małżeńskim ( 1773 )- było ono instytucją świecką

- zniesienie wielu świąt kościelnych,

- kontrola stopy życiowej duchowieństwa,

- rewizja przywilejów instytucji kościelnych,

- przejęcie majątku skasowanego zakonu Jezuitów.

Ustrój polityczny i administracja ( do 1809 )

do 1795

• Zjednoczona Kancelaria Nadworna w Wiedniu- zarząd sprawami Galicji,

• gubernator- stał na czele Galicji, siedzibą jego był Lwów ( siedziba władz prowincjonalnych ), mianował i odwoływał go cesarz, kierował życiem politycznym i administracją krajową, poza wydzielonymi resortami, jak np. policja,

• Gubernium- przy jego pomocy gubernator spełniał swe obowiązki, decyzje podejmowało kilkuosobowe prezydium, wszyscy urzędnicy byli Niemcami,

po 1795

Początkowo Galicja Zachodnia stanowiła odrębną prowincję. Utworzono Gubernium zachodniogalicyjskie z siedzibą w Krakowie, w 1803 przyłączoną do Gubernium lwowskiego, stała się ona odrębną jednostką terytorialną. W 1805 podzieloną ją na 18 cyrkułów, a Galicję Zachodnią na 6. Na czele cyrkułu stał starosta, do urzędów cyrkularnych należała cała administracja , podlegały im organy zarządu miejskiego i wiejskiego.

• organem zarządu wiejskiego było dominium, obejmujące jedną lub kilka wsi należących do dziedzica. Sprawował on władzę z tytułu zwierzchnictwa nad poddanymi i jednocześnie wypełniał uprawnienia państwowe. Kompetencje dominium stanowiły uprawnienia administracyjno- policyjne i sądowe. Jeśli dziedzic nie wypełniał tych obowiązków osobiście, to wyznaczał dla spraw administracyjnych mandatariusza, a sądowych justycjariusza. Urzędnicy ci podlegali zatwierdzeniu ze strony cyrkułu.

• samorząd: w gminach wiejskich, pan mianował wójta spośród kandydatów wysuniętych przez gromadę, przysięgli ( od 2 do 12 ) mianowani byli przez chłopów.

• w 1795 utworzono sejm stanowy z siedzibą we Lwowie, ale nie wpłynął na ożywienia życia publicznego. Nadano mu charakter sejmu postulatowego. Po wystąpieniu do cesarza z żądaniami zwanymi postulatami dotyczącymi podatków, zdaniem sejmu galicyjskiego było dokonanie szczegółowej ich repartycji. Ponadto dozwolono na składanie opinii i adresów do cesarza. W skład sejmu galicyjskiego weszli magnaci, szlachta, przedstawiciele miast. Obradami sejmowymi kierował gubernator, który stał na czele kilkuosobowego organu wykonawczego pod nazwą Wydziału Stanowego. Mimo, iż plany przewidywał coroczne obrady sejmu stanowego, przed 1817 zebrał się on jedynie kilka razy.

Lata 1815- 1848

W Galicji długo utrzymywały się na wsi stosunki o cechach patrymonialno- absolutystycznych w organizacji władzy dominialnej właścicieli ziemskich i działaniach władzy państwowej. Charakterystyczny, ułożony w formie pytań i odpowiedzi „Katechizm dla poddanych galicyjskich” ( 1833 ) pouczał, w jak szerokim zasięgu utrwalona była przez system austriacki zależność osobista i gruntowa chłopów od ziemian. Tłumaczy to podstawowe źródło rabacji chłopskiej 1846. Reformy józefińskie z XVIII w. i późniejsze przepisy ogólnoaustriackie, ograniczające władzę panów nad chłopami, obowiązywały również w Galicji, ale monarchia nie nalegała na wprowadzenie ich w pełni w życie za cenę uległości szlachty galicyjskiej wobec Habsburgów. Długo współistniały ze sobą system dominialnego zwierzchnictwa i nadzór nad nimi ze strony administracji państwowej. Dopiero, gdy spisek objął część szlachty, przygotowującej powstanie 1846, administracja austriacka przeszła w Galicji Zachodniej do podburzania chłopów przeciw dworom. Ustrój Galicji opierający się na systemie stanowym i rzadko zwoływaną reprezentacją interesów ziemiaństwa ( sejm stanowy ) nie mógł zapewnić ani szerokiego zakresu swobód ani modernizacji anachronicznego ustroju. Gubernatorzy Królestwa Galicji i Lodomerii, urzędujący we Lwowie aż do 1848, wyłącznie Austriacy ( ostatnim z nich był w latach 1847-48 hr. Franz Stadion von Warthausem und Thannhausen ) niewiele liczyli się z potrzebami kraju.

DROGA DO AUTONOMII 1848- 1861

Cesarstwo Austriackie było jednym z najpotężniejszych państw Europy i I poł. XIX w. Austria, kierowana politycznie przez kanclerza Klemensa Metternicha, stała się obok Rosji Mikołaja I, głównym ośrodkiem reakcji europejskiej, który wpływał hamującą na rozwój idei i tendencji liberalnych w krajach niemieckich i poza nimi. Nic też dziwnego, że w Austrii nie przeprowadzono w tym okresie postępowych reform i że w I poł. XIX w. w kraju utrzymywał się system monarchii absolutnej w formie niewiele odbiegającej od tej, jaką wykształcił wiek XVIII- tzw. państwa policyjnego. Tymczasem w kraju narastały potężne siły społeczne, dążące do gruntownych reform. Z jednej strony mieszczaństwa domagało się antyfeudalnych reform liberalnych i wprowadzenia konstytucji, z drugiej ruchy narodowe dążyły do wyzwolenia spod panowania obcej, absolutnej monarchii. Palącym zagadnieniem stałą się sprawa chłopska. Dążenia te najczęściej występowały na Węgrzech i tych krajach północnych Włoch, które od Kongresu Wiedeńskiego pozostawały pod panowaniem Habsburgów. Tendencje te wywołały trzykrotnie w poł. XIX w. kryzys: pierwszy raz w 1848 w związku z rewolucją i powstaniem węgierskim, drugi raz w 1859 w związku z utratą posiadłości włoskich, trzeci raz w 1866 po klęsce w wojnie z Prusami i wystąpieniu jej ze Związku Niemieckiego.

Wpływ rewolucji 1848 na postulaty autonomiczne i tendencje decentralistyczne w monarchii habsburskiej

W marcu 1848 wybuchła rewolucja, która wstrząsnęła państwem Habsburgów i zachwiały podstawy cesarskiego absolutyzmu. 17.03 rząd uznał konstytucyjną odpowiedzialność ministrów, a 25.04 ogłoszoną oktrojowaną „Kartę konstytucyjną Cesarstwa Austriackiego”, mającą jednak charakter centralistyczny. Zapowiedziano wybory do sejmu konstytucyjnego w Wiedniu. Okres działalności konstytuanty ( 10.07.1848- 07.03.1849 ) był jedynym okresem w dziejach monarchii austriackiej, w którym w państwie funkcjonował tylko jeden parlament o pełni władzy ustawodawczej.

Jednocześnie nastąpiło obudzenie żądań narodowych, postulaty ściślejszego określenia pozycji Galicji w monarchii austriackiej

• list Flioriana Ziemiałkowskiego, Franciszka Smołki, Roberta Heferna

- swobody obywatelskie,

- reformy społeczne,

- rewizja konstytucji stanowej,

- oddzielna administracja prowincjonalna,

- zwołanie sejmu ze wszystkimi przedstawicielami grup społecznych,

- obsadzenie urzędów krajowych Polakami,

- własne wojsko,

• mowa posła , Austriaka, F. Kleyla:

- rozbiory Polski uznał za zbrodnię,

• projekt Aleksandra Wielopolskiego i Antoniego Helcla

- „Federacja Austriacko- Słowiańska” ( Czechy, Morawy, Śląsk, Styria )- monarchiczne państwo związkowe,

• projekt Franciszka Smołki:

- Austria miała dokonać zjednoczenie Niemiec w jedno cesarstwo,

- unia personalna z Węgrami,

- Galicja miała otrzymać odrębne instytucje oraz rząd, z Austrią miała pozostawać w unii personalnej,

• „konstytucja kromieryska” opracowana przez konstytuantę obradującą pod przewodnictwem Smołki w Kromieryżu:

- powołanie namiestnika dla każdego kraju wchodzącego w skład monarchii austriackiej, odpowiedzialnego przed sejmem krajowym, który mógł go postawić w stan oskarżenia, a wyrokować miał Najwyższy Sąd Państwa,

- kompetencje namiestnika porównywalne byłyby z uprawnieniami ministra spraw wewnętrznych, wyznań i oświaty ( na obszarze danego kraju ),

- do kompetencje sejmu krajowego miały należeć finanse, sprawy krajowe o charakterze politycznym, gospodarczym i oświatowym.

Jednak wiosną 1849 nowy cesarz Franciszek Józef I ( pan. 1848- 1916 ) rozwiązał konstytuantę obradującą w Kromieryżu. Stłumiono rewolty w Wiedniu i na Węgrzech, zniesiono konstytucję węgierską, którą zastąpiono nową, oktrojowaną ( 04.03.1849 ) zwaną „ołomuniecką”. Dzieliła ona państwo na 13 krajów o niewielkim stopniu autonomii. Do kompetencji sejmów krajowych należała: kultura kraju, roboty publiczne na jego terenie, spraw związane z zakładami dobroczynnymi, finansami, wojskiem, kwaterunkiem. Parlament cesarski składał się z wyższej Izby Panów oraz niższej, składającej się z delegatów sejmów krajowych. Organem doradczym miała być Rada Państwa, złożona wyłącznie z urzędników państwowych. Rozwinięciem konstytucji były statuty dla poszczególnych prowincji.

Statut dla Galicji ( 29.09.1850 ) przewidywał trzy sejmy krajowe ( kurie w Lwowie, Krakowie, Stanisławowie ) zamiast jednego, organem wykonawczym był Wydział Krajowy, który rozstrzygał w sprawach, w których nie doszło do porozumienia między sejmami. Do Wydziału Krajowego kurie delegowały po 6 posłów.

Żaden z wyżej wymienionych projektów i aktów nie został zrealizowany. 31.12.1851 patent cesarski zniósł konstytucję marcową i wszystkie statuty, pozostawiając jedynie Radę Państwa. Monarchia Habsburska weszła w ostatnie 10- lecie rządów absolutnych nazwane od nazwiska kanclerze „erą Bacha”. Nasiliły się tendencje centralistyczne przedstawiane przez Niemców austriackich, dążących do uczynienia niemieckiego językiem urzędowym w całym kraju.

Dyplom październikowy- 20.10.1860

Przegrana Austrii w wojnie z Piemontem i Francją 1858 wykazała słabość państwa opartego na takim systemie rządów i zmusiła Franciszka Józefa wraz z wiedeńskimi kołami rządowymi do zmiany polityki narodowościowej. Urząd kanclerza w miejsce Bacha objął Józef Rechberg. Tymczasem na Węgrzech i Galicji silnie rozwijał się ruch narodowościowy, a w państwie zarysowały się 3 podstawowe koncepcje ustrojowe wielonarodowej monarchii:

a) centralistyczna: broniona przez Niemców, uważali oni iż należy im się dominujące stanowisko w państwie, a w centralizacji widzieli możliwość utrzymania swojej przewagi

b) federalistyczna: broniona przez różne narodowości wchodzące w skład monarchii i dążące do usamodzielnienia się bądź przebudowy monarchii w federację krajów równouprawnionych. Obok Polaków i Słoweńców koncepcję tę reprezentowali Czesi. Podsycało ją przekonanie o trwałości i ciągłości państwowości czeskiej, niesprawiedliwie ograniczonej przez Habsburgów, wspomnienie tradycji narodowych i państwowych z okresu poprzedzającego klęskę pod Białą Górą w 1620 r.

c) dualistyczna: była reprezentowana przez Węgrów, silnie stojących na stanowisku niezależności Królestwa Węgierskiego w jego historycznych granicach, które obejmowały Słowację, Chorwację i rumuński w większości Siedmiogród. Dlatego Węgrów nie zadowalała koncepcja federalistyczna, a tym mniej centralistyczna.

15.07.1859 cesarz zapowiedział reformy w systemie ustawodawstwa i administracji. Patent z 05.03.1860 wprowadzał do Rady Państwa 38 przedstawicieli sejmów krajowych mianowanych przez monarchę ( Galicji przypadło trzech posłów ). Patent z 17.07 zapewniał sejmom krajowym „głos stanowczy” w zakresie ustawodawstwa podatkowego i skarbowego. Cesarz zobowiązał się nie wprowadzać nowych podatków i nie podwyższać istniejących oraz nie zaciągać nowych pożyczek państwowych bez zgody Rady Państwa. Wcześniej, na sesji Rady w czerwcu 1860 doszło do starcia pomiędzy centralistami i federalistami. Przedstawiciele Polaków, Czechów, Węgrów, Włochów, Bukowiny, Dalamacji, Istrii i Krainy zażądali uznania historycznej odrębności swoich krajów i przyznania im autonomii. Odbyło się głosowanie, a federaliści zwyciężyli stosunkiem głosów 59:29. Otworzyło to drogę koncepcji federalistycznej w Monarchii Habsburskiej.

Efektem tego było wydanie przez cesarza 20.10.1860 Dyplomu październikowego. Był on wynikiem kompromisu między cesarzem a częścią arystokracji, szlachty i burżuazji, które odrzucając centralizm były przeciwne parlamentaryzmowi w wydaniu burżuazyjnym. Przez narody historyczne rozumiano te, które w przeszłości posiadały własne państwo, szlachtę i arystokrację ( Polacy, Czesi, Niemcy, Węgrzy, Chorwaci ). Poszczególnym krajom oddano część władzy ustawodawczej ( sejmy krajowe ). Ogólne zasady opracowane zostały przez hr. Agenora Gołuchowskiego, ministra stanu, wyznań i oświaty, namiestnika Galicji w latach 1849- 59. Dyplom październikowy utorował drogę do monarchii konstytucyjnej, mimo iż nie wszedł nigdy w życie, okazał się efemerydą.

• art. 1: prawo wydawania, zmieniania i uchylania ustaw przysługiwało tylko cesarzowi przy współudziale „prawnie zgromadzonych sejmów krajowych”, względnie Rady Państwa, do której sejmy miały wybierać 100 delegatów,

• art. 2: wszystkie przedmioty ustawodawstwa, które miały podlegać Radzie Państwa: sprawy dotyczące systemu monetarnego, kredytu, handlu, ceł, banków, wojskowości, poczty i telegrafu, podatków, pożyczek państwowych, konwersji długów państwa, sprzedaży, zamiany i zadłużenia nieruchomości państwowych, kontrola długów i wydatków państwowych, ustalanie budżetu.

• art. 3: wszystko, co nie zostało wymienione w art. 2 należało do kompetencji sejmów krajowych. Punkt zawierał jednak klauzulę mogącą stanowić podstawę dążeń centralistycznych, monarcha bowiem zastrzegł sobie możliwość zwoływania „ściślejszej Rady Państwa”, tj. bez udziału delegacji węgierskiej, w sprawach, które „nie są wspólne z Koroną Św. Stefana, a które były z dawnych już lat wspólnie załatwiane i rozstrzygane”. Był to zaczątek dualizmu państwowego.

• art. 4: zapowiadał nieodwołalny i trwały charakter aktu konstytucyjnego.

Dyplom nie wszedł w życie z kilku powodów. Węgrzy nie chcieli zgodzić się na 1- izbowy parlament. Na spotkaniu Franciszka Józefa z carem Rosji Aleksandrem II i regentem pruskim Wilhelmem I, przedstawiciele Rosji i Prus wynikali zaniepokojenie z powodu podnoszenia sprawy polskiej. W miejsce Gołuchowskiego na ministra stanu powołano skrajnego centralistę Antoniego Schmerlinga. Mimo tego jednak cesarz i dworska kamaryla nie mogli już odwrócić całkowicie skutków ogłoszenia Dyplomu.

Patent lutowy- 26.02.1861

26.02.1861 cesarz za pośrednictwem Schmerlinga ogłosił patent lutowy wraz ze statutami krajowymi dla poszczególnych prowincji cesarstwa, definitywnie ustanawiając erę monarchii konstytucyjnej.

• tym razem to nie prerogatywy Rady Państwa zostały dokładnie wyliczone, ale kompetencje sejmów krajowych,

• cesarz próbował przedstawić patent lutowy jako rozwinięcie dyplomu październikowego, a nie jego zniesienie,

• zachowano centralną Radę Państwa, przekształconą w 2- izbowy parlament:

a) Izbę Posłów ( dotychczasowi delegaci sejmów krajowych do Rady Państwa, wybierani przez sejmy krajowe, od 1873 bezpośrednio według systemu kurialnego w wyborach niepowszechnych nierównych,

b) Izbę Panów ( wszyscy pełnoletni członkowie dynastii Habsburgów, arystokraci posiadający dobra ziemskie, katoliccy arcybiskupi i biskupi, osoby posiadające tytuł książęcy oraz nominaci cesarscy szczególnie zasłużeni dla państwa ). Austriacka Izba Panów była najbardziej uzależnioną od monarchy i najbardziej jej wierną izbą wyższą w Europie, ponieważ z wyjątkiem przedstawicieli dynastii wszyscy zasiadali w niej z woli cesarza.

Wbrew pozorom pozycja cesarza nie uległa dużej zmianie. Zachowano „prawo do korony” i „pełnię władzy”. Uregulowano co prawda poszczególne kompetencje monarchy w ustawach określających zakres kompetencji organów państwowych z nimi współdziałających, ale z „prawa Korony do stania na straży interesu publicznego” wynikało jej prawo do wydawania aktów prawodawczych bez udziału parlamentu, w razie konieczności państwowej. Monarcha był ograniczony w pełni władzy, jeśli nie zaistniała sytuacja wyjątkowa, a o tym, czy dana sytuacja jest wyjątkowa, czy nie decydował on sam. W sytuacjach normalnych cesarz sprawował ustawodawstwo razem z Radą Państwa i sejmami krajowymi. Wykonywał władzę poprzez ministrów odpowiedzialnych przed Trybunałem Stanu. W jego imieniu sprawowany był wymiar sprawiedliwości ( ale wyłącznie przez sędziów niezawisłych ). Akty rządowe cesarza wymagały co prawda kontrasygnaty, ale nie było to przestrzegane. Konstytucyjnie wyliczone kompetencje cesarza obejmowały: współudział w ustawodawstwie z parlamentem i sejmami krajowymi ( ale np. mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy, kiedy obydwie izby nie obradowały ), sprawy wojska, władza rządowa, zawieranie umów międzynarodowych, decyzja o wojnie i pokoju ( jedynie umowy obciążające budżet wymagały zgody parlamentu. Faktycznie zakres władzy cesarza był znacznie szerszy. Rola Rady Państwa mogłaby być jednak większa, gdyby przestrzegano zasady odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów. Do końca istnienia Monarchii Habsburskiej Trybunał Państwa nie zebrał się ani razu.

Formalnie ustawa zasadnicza o reprezentacji państwa i statuty krajowe były równorzędne. Nie istniała nadrzędność ustaw zasadniczych ogólnopaństwowych nad krajowymi, choć w razie sprzeczności norm rozstrzygał cesarz ( prawo sankcji ). Do dokonania zmiany ustawy zasadniczej wymagano zgody parlamentu i sankcji cesarza. Do zmiany statutu krajowego potrzebna była zgoda sejmu krajowego i sankcja cesarza.

AUTONOMIA GALICYJSKA WEDŁUG STATUTU KRAJOWEGO Z 26.02.1861

Statut krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim był allegatem do patentu lutowego, liczył 43 art. podzielone na 3 rozdziały:

I- „O reprezentacji krajowej w ogłoności”- skład sejmu i sprawy wyborcze,

II- „O zakresie działalności reprezentacji krajowej”- zakres kompetencji sejmu krajowego,

III- „O sposobie załatwiania spraw”- wszelkie sprawy związane z funkcjonowaniem sejmu.

Sejm krajowy- skład i sprawy wyborcze

Sejm krajowy składał się ze 161 członków:

a) 12 wirylistów ( a więc nie pochodzących z wyboru ): reprezentanci Kościoła katolickiego: 7 w tym trzech obrządku katolickiego, trzech grekokatolickiego i 1 ormiańskiego, reprezentanci szkół wyższych- rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie oraz rektor Politechniki Lwowskiej, prezes Polskiej Akademii Umiejętności.

b) reprezentanci kurii wielkiej własności ziemskiej ( 44 ), wybierani przez posiadaczy „dóbr tabularnych”, a więc w większości szlacheckich, jeśli opłacali z nich co najmniej 100 złotych reńskich podatku rocznie. Uprawnionymi do głosowania były także kobiety, osoby prawne i ubezwłasnowolnieni, jeśli byli właścicielami tych dóbr.

c) kuria izb przemysłowo- handlowych ( 3)- wyboru dokonali członkowie i zastępcy galicyjskich izb przemysłowo- handlowych we Lwowie, Krakowie i Brodach,

d) kuria miejska- wybierani przez 2/3 mieszkańców miast opłacających podatek w kolejności od najwyżej opodatkowanego. Wybory były bezpośrednie, a prawo głosowania mieli, niezależni od wysokości odprowadzanego podatku, osoby z wykształceniem wyższym technicznym lub mający prawo wybierania rady miejskiej,

e) kuria gmin- wyborcami byli mieszkańcy miast i miasteczek nie wybierających posłów w kurii miejskiej oraz właściciele dóbr tabularnych opłacający podatek roczny poniżej 100 złotych reńskich rocznie, obowiązywała identyczna zasada jak w miastach, jeśli chodzi o wysokość odprowadzanego podatku, co nie dotyczyło osób mających prawo wybierania rady gminnej, techników i kandydatów notarialnych. Wybory były jawne i pośrednie z wyj. właścicieli dóbr o podatku rocznym powyżej 25 złotych reńskich. Prawyborcy wybierali jednego elektora na 500 mieszkańców, a elektorami bez wyborów byli wszyscy właściciele dóbr tabularnych opodatkowanych w granicach 25- 100 złotych reńskich rocznie.

Ten skomplikowany system został przemyślany tak, aby umożliwić ziemiaństwu uzyskanie bezwzględnej większości w sejmie, co miało miejsce do końca istnienia Galicji. Stanowili oni ok. 0,4% ludności, a mieli 28,4% miejsc, burżuazja miejska ( 4,1% )- 12%, chłopi ( 95,5% )- tylko 52,3% mandatów. Prawo wyborcze zostało oparte na systemie reprezentacji interesów. Kryterium zawodowe połączono z zasadą cenzusu majątkowego. Wybory nie były powszechne ( uprawnieni byli tylko posiadający ) ani równe- wyborcy zaliczeni zostali do różnych grup o nierównym, niezależnym od wyborców wpływie na skład sejmu.

Sejm krajowy- organizacja

- Sejm zbierał się raz na rok we Lwowie

- jego kadencja była 6- letnia,

- na czele stał mianowany przez cesarza Marszałek i jego zastępca: „zgłaszał Sejm, przewodniczył obradom, zamykał Sejm”,

- posiedzenia były jawne, przewidywano tajność wyborów na wniosek 5 posłów, jeśli Sejm się na to zgodził,

- pod obrady wchodziły sprawy od rządu na ręce marszałka albo od Wydziału Krajowego, specjalnego wydziału utworzonego przez Sejm, jako wnioski komisji sejmowych lub poszczególnych posłów. Przedłożenia rządowe rozpatrywane były w pierwszej kolejności. Jeżeli wniosek wykraczał poza kompetencje sejmu, był oddalany,

- o kolejności rozpatrywania spraw decydował Marszałek,

- do poddania uchwały pod głosowanie potrzebna była obecność więcej niż połowy posłów, natomiast dla ważności uchwały zgoda większości bezwzględnej. W przypadku równości głosów wniosek uważany był za odrzucony. Do przegłosowaniu uchwały zmieniających statut krajowy wymagana była zgoda 3/4 posłów obecnych na posiedzeniu.

- głosowano osobiście, ustnie, posłowie nie mieli prawa przyjmowania instrukcji, głosem doradczym opatrzony został jedynie Namiestnik lub delegowani przez niego komisarze, ale jeśli nie zasiadali oni w sejmie, nie mieli prawa głosu,

- cesarz mógł rozwiązać sejm i rozpisać nowe wybory, a wyborcy nie mieli prawa ich odwołać,

- posłowie nowo wybrani składali przysięgę na wierność cesarzowi, na przestrzeganie ustaw sejmowych, sumienne wypełnianie obowiązków,

- Sejm krajowy nie miał prawa „znosić się” z reprezentacją żadnego innego kraju, ani też wydawać obwieszczeń, przyjmować deputacji ( postulaty mogły zostać przedstawione tylko przez któregoś z posłów ),

- nie istniał obowiązek cesarza zwoływania sesji na żądanie posłów ( w praktyce obchodzono to w ten sposób, że uchwalano na sesjach sejmu rezolucję wzywającą rząd do zwołania sesji nadzwyczajnej, gdyż wzywanie samego cesarza było niedopuszczalne ),

- cesarz odraczał i zamykał sesje Sejmu wedle własnego uznania.

Sejm krajowy- kompetencje

Najważniejszym uprawnieniem Sejmu był udział w ustawodawstwie. Wedle statutu krajowego powołany on został do: „współdziałania przy wykonywaniu władzy prawodawczej w miarę postanowień cesarskiego dyplomu”, wysyłać miał do Rady Państwa 38 członków. Sejmowi przysługiwało prawo proponowania ustaw w sprawach krajowych, a każda rządowa w sprawach Galicji musiała uzyskać zgodę sejmu i sankcję cesarską. Projekty ustaw odrzucone przez sejm lub cesarza nie mogły być rozpatrywane ponownie na tym samym posiedzeniu. Bez zgody sejmu nie było możliwości ograniczenia jego kompetencji i zasada ta była ściśle przestrzegana.

Zakres kompetencji ustawodawczych:

• sprawy „kultury krajowej”- wszystkie sprawy związane z produkcją rolną i leśną, co obejmowało leśnictwo, rybołówstwo, chów bydła, ochronę pól, polowanie, meliorację, regulację wód, tępienie szkodników rolnych i leśnych, poza tym sprawy ustroju rolnego, kredytu rolnego i leśnego, ustawodawstwo spadkowe, „włości rentowe”, podziały gruntów, zawodowe organizacje rolne leśne i rolne, przepisy dotyczące uprawnień pracowników rolnych i leśnych,

• sprawy budżetowego preliminarza krajowego i składanie rachunków zarówno co do dochodów krajowych z zarządu majątku krajowego, z korzystania z kredytu i podatków na cele krajowe, jak i do wydatków zwyczajnych i nadzwyczajnych,

• sprawy publicznych budowli wnoszonych na koszt kraju

• sprawy instytucji charytatywnych utrzymywanych przez kraj,

• przepisy służbowe dla pracowników Wydziału Krajowego: ustalanie składu osobowego, sposób nominacji urzędników, wysokości ich płac i sposobu dyscyplinarnego z nimi postępowania oraz ustalanie instrukcji dla pracowników Wydziału.

Przewidywano również pewną kategorię spraw, które częściowo podlegały kompetencji sejmu i w których jego uchwały miały jedynie zawierać „bliższe urządzenia w granicach ustaw powszechnych”, a więc obok ramowego ustawodawstwa ogólnopaństwowego istnieć miało uzupełniające w stosunku do niego ustawodawstwo krajowe.

• ustawodawstwo gminne- sprawy samorządu terytorialnego, miejskiego, wiejskiego oraz powiatowego jako samorządowego związku gmin,

• sprawy szkolne i krajowe,

• sprawy związane z zaopatrzeniem i zakwaterowaniem wojska oraz dostarczeniem podwód.

Statut krajowy przewidywał możliwość rozszerzenia kompetencji Sejmu w drodze przekazywania pewnych spraw przez Radę Państwa osobnymi postanowieniami. Statut przewidywał, iż Sejm powołany jest „do obradowania i czynienia wniosków w przedmiocie obowiązujących powszechnie ustaw i zarządzeń ze względu na ich szczególne oddziaływanie na dobro kraju” oraz do przedkładania „propozycji we wszystkich przedmiotach, względem których rząd jego rady zasięga”.

Ustawa zasadnicza z 21.12.1867 rozszerzyła kompetencje Sejmu. Wyliczono w niej wszystkie prerogatywy Rady Państwa, przekazując tym samym wszystkie pozostałe sprawy sejmom krajowym:

• całość ustawodawstwa gminnego,

• całokształt ustawodawstwa w sprawach uprawnień propinacyjnych,

• ustawodawstwo szkolne w sprawach politechnik, średnich szkół realnych, zawodowych, ustawodawstwo w ramach ustaw państwowych dla szkół ludowych i gimnazjów.

• ustawodawstwo w sprawach wewnętrznego urządzania ksiąg gruntowych,

• ustawodawstwo o zasadach organizacji sądów i władz administracyjnych.

Dalszego rozszerzenia kompetencji dokonano ustawą zasadniczą z 26.01.1907:

• ustawodawstwo cywilne, karne i karno- policyjne w zakresie spraw należących do kompetencji Sejmu,

• zarządzenia o organizacji państwowych władz administracyjnych,

Uprawnienia pozaustawodawcze:

• wybór Wydziału Krajowego,

• zarząd nad majątkiem kraju,

• nadzór nad samorządem terytorialnym ( natomiast nie przyznano w ogóle kontroli nad administracją rządową ),

Wydział Krajowy

Był to organ wykonawczy Sejmu.

- składał się z 6 posłów, wybierani byli oni według następujących zasad: 1- kuria wielkiej własności ziemskiej, 1- kuria miast i izb przemysłowo- handlowych, 1- kuria reszty gmin, 3- sejm bezwzględną większością głosów ( w przypadku równości głosów decydował los ),

- przewodniczącym Wydziału był Marszałek krajowy, posiadający dwóch następców ( Polak i Ukrainiec ),

- każdy członek Wydziału miał zastępcę, którym zostawał kandydat otrzymujący drugą liczbę głosów, wchodził na jego miejsce w wypadku śmierci, niemożności sprawowania urzędu,

- wystąpienie z Sejmu było równoznaczne z wystąpieniem z wydziału krajowego,

- członkowie musieli osiąść na stałe we Lwowie,

- członkom Wydziału przysługiwało roczne wynagrodzenie z funduszy krajowych, którego wysokość określał Sejm.

Kompetencje:

• funkcja dawnego Wydziału Stanowego w tych sprawach, które nie zostały przejęte przez inne organy,

• administracja ( częściowo ),

• komisje mandatowe przy weryfikacji wyborów do Sejmu,

• przeprowadzenie czynności technicznych związanych z funkcjonowaniem Sejmu, utrzymywanie gmachu, przygotowywanie posiedzeń sejmowych, lokali, urzędów, bezpośrednio podlegających sejmowi ( łączył więc funkcje komisji sejmowej i organu administracyjnego ),

• kontrolowanie urzędników,

• zdawanie sprawozdań z działalności Sejmu krajowego,

• „prawo patronatu i prezencji, prawo proponowania lub mianowania kandydatów na miejsca fundacyjne lub stypedia, tudzież przyjmowania ich do zakładów i instytutów stanowych”.

• reprezentacja krajowa we wszystkich sprawach prawnych,

• dokumenty wystawiane w imieniu reprezentacji krajowej musiały uzyskać podpis marszałka krajowego, dwóch członków Wydziału oraz zostać opatrzone pieczęcią kraju.

Sprawy były rozpatrywane kolegialnie, do ważności uchwały wymagały ważności co najmniej 4 członków Wydziału, ale Marszałek mógł wstrzymać uchwałę, jeśli uważał ją za sprzeczną z dobrem powszechnym lub obowiązującymi ustawami. Wydział Krajowy posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, jego projekty mogły zostać przekazane od razu do drugiego czytania. Pośredniczył między Sejmem a rządem, przedkładał Sejmowi rządowe projekty ustaw, a rządowi ustawy do cesarskiego zatwierdzenia.

Statut krajowy był kodyfikacją bardzo zwięzłą. Inne atrybuty Wydziału określały akty bardziej szczegółowe, szczególnie w zakresie spraw gminnych, reprezentacji. W art. 32 statutu było wyraźnie zawarte odesłanie do innych aktów w sprawie ścisłego określenia kompetencji, stwierdzające, że „bliższe postanowienia względem czynności, należących do Wydziału Krajowego, tudzież sposobu ich załatwienia pozostawia się instrukcji, wydać się mającej przez Sejm Krajowy, zaś co się tyczy wpływu na sprawy gminne, również jak na sprawy podatków cesarskich ( państwowych ), ustawom gminnym i podatkowym”. Do całych dziedzin, które nie zostały bezpośrednio uregulowane w statucie, a były nieodłącznym elementem galicyjskiej autonomii należały:

Administracja

W 1868 zastąpiono podział na dystrykty podziałem na powiaty ( 80 ). Zarząd Galicji cechowało oddzielnie władz rządowych i samorządowych. Najwyższe miejsce w administracji rządowej zajmował rezydujący w Wiedniu minister do spraw Galicji, którym był Polak. Zajmował się sprawami krajowymi na szczeblu rządowym. Spory kompetencyjne z innymi ministrami rozstrzygał rząd. Organem II stopnia był namiestnik z namiestnictwem, które miało siedzibę we Lwowie. Reprezentował cesarza, odpowiadał przed rządem i sejmem krajowym. Organem III stopnia był starosta ze starostwem powiatowym. Powierzono mu całość administracji nad sprawami skarbowymi i szkolnymi oraz nadzór nad samorządem.

Do Galicji wprowadzono władzę samorządową na szczeblu gminy i powiatu. Organizację samorządu wiejskiego określiła kodyfikacja gminna 1862. Na podstawie tego aktu sejm galicyjski uchwalił ustawę o gminach i obszarach dworskich ( 1866 ).

Każda historycznie ukształtowana wieś oraz obszar dworski był gminą podlegającą dziedzicowi. Organami samorządu gminnego były rady gminne ( uchwałodawcze ) i zwierzchności gminne z wójtem- naczelnikiem gminy ( wykonawcze ). Do spraw gminy należał zarząd jej majątkiem, układanie budżetu, utrzymanie dróg gminnych, administracja szkolnictwa. Wykonywanie administracji rządowej powierzono wójtowi ( sprawy wyborcze, śluby cywilne, statystyki ludności, podatki, pobór do wojska ). Sprawy podzielono na własne i poruczone.

Odrębne władze posiadały Kraków i Lwów, posiadające własne statuty, natomiast w stosunku do pozostałych miast obowiązywały przepisy z 1866. Organami ustawodawczymi były rady miejskie, wykonawczymi magistraty ( burmistrz lub prezydent, asesorzy ). W mniejszych miastach były nimi zwierzchności gminne z naczelnikiem gminy i asesorami.

Samorząd powiatowy wprowadzono razem z samorządem gminnym w 1866. Organem uchwałodawczym były rady powiatowe, zajmujące się sprawami wewnętrznymi powiatu ( drogi, oświata, instytucje charytatywne ), wykonawczymi- wydziały powiatowe, na czele stał marszałek powiatu ( prezes ). Sprawowały nadzór nad samorządem gminnym, a nadzór nad samorządem powiatowym wypełniał Wydział Krajowy oraz Namiestnik.

Sądownictwo

Trwały ustrój sądownictwa w Galicji wraz z instytucją sędziów przysięgłych wprowadzono w 1867. W okresie autonomii nastąpiło całkowite oddzielenie sądownictwa od administracji.

a) sądownictwo powszechne,

- sądy powiatowe ( po dwa w każdym powiecie )- rozstrzygały spory o wykroczenia ( sprawy karne ) oraz sprawy cywilne o niewielkim przedmiocie sporu,

- sądy krajowe ( 17 )- kolegialne- rozpatrywały wszystkie sprawy cywilne i karne, które nie należały do właściwości innych sądów, były sądami II instancji dla orzeczeń sądów powiatowych, o winie w sprawach karnych zagrożonych karą powyżej 5 lat oraz przy przestępstwach politycznych i prasowych decydowało 12 sędziów przysięgłych, wymiar kary pozostawiono sędziom zawodowym. Sędziami przysięgłymi mogli być jedynie mężczyźni mający ukończone 30 lat, umiejący czytać i pisać

- wyższe sądy krajowe ( Lwów, Kraków )- III instancja dla sądów powiatowych, II instancja dla sądów krajowych

- Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu z Senatem ds. Galicji, III instancja dla sądów krajowych,

b) sądownictwo szczególne

- Trybunał Administracyjny ( od 1875 )- skargi na decyzje administracyjne złożone po wyczerpaniu administracyjnego toku instancji, miał charakter sądu kasacyjnego, co oznaczało, że w wypadku uznania decyzji administracyjnej za niezgodną z prawem uchylano ją, a sprawę kierowano do powtórnego rozpatrzenia,

- Trybunał Państwa ( od 1869 )- strzeżenie praw całości państwa i konstytucyjnych praw jednostki, sąd kompetencyjny pomiędzy organem administracyjnym i sądowym.

- Trybunał Stanu ( od 1867 )- dla osądzenia łamiących prawo ministrów, nigdy się nie zebrał.

- sądy przemysłowe we Lwowie, Krakowie i Bielsku, rozpatrywały sprawy ze stosunku pracy, odwołania od orzeczeń tych sądów rozpatrywały sądy krajowe.

RADA SZKOLNA KRAJOWA

Dokument: Statut Rady Szkolnej Krajowej, Najwyższe postanowienie z 25.06.1867.

Autonomia szkolnictwa

Jednym z największych osiągnięć autonomii Galicji była nauka i oświata. Zgodnie z ustawami z 21.12.1867 i z 14.05.1873 przyjęto zasadę, iż ustrój szkolnictwa i gimnazjów należy do ustawodawstwa ogólnopaństwowego, a bliższe postanowienia”, w ramach tego ustawodawstwa uregulowane będą przez Sejm Krajowy.

Ustrój szkolnictwa galicyjskiego został uregulowany ustawami z lat 1867- 1873. Utworzono 3- stopniowe rady szkolne jako organy administracji szkolnictwa. W radach tych zasiadali reprezentanci administracji rządowej jak i samorządowej oraz wyznań religijnych i nauczycielstwa. Nastąpiła laicyzacja oświaty, duchowieństwo stanowiło tylko 1/5 składu kolegialnych organów administracji szkolnictwa. Najwyższą z tych rad była Rada Szkolna Krajowa.

Uwaga: opisywana tu organizacja nie dotyczy wyższych uczelni !!!

STATUT RADY SZKOLNEJ KRAJOWEJ

Najwyższe postanowienie

z 25 czerwca 1867

• Art. 1: Była to instytucja rządowa ustanowiona dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim. Na jej czele stał namiestnik, jednak było regułą, iż jego funkcje sprawował zastępca do spraw szkolnych ( najczęściej profesor uniwersytetu ). Zapewniło to czynnikowi lokalnemu większe wpływy. Instytucja ta stała się ciałem samorządowym.

• Art. 2: Rada przejęła dotychczasowe kompetencje administracyjne namiestnika w zakresie szkolnictwa ludowego i średniego i niektóre kompetencje Ministerstwa,

• Art. 3: Do kompetencji Rady Szkolnej Krajowej należało:

a) ustalanie budżetu szkolnictwa krajowego ( w ramach ogólnej sumy przeznaczonej na ten cel, przedstawienie rocznego sprawozdania ze stanu krajowego szkolnictwa ). W drodze praktyki utrwalono zwyczaj poddawania kontroli Sejmu Krajowego zarówno budżetu, jak i sprawozdań Rady,

b) zarząd administracyjny szkół i instytucji naukowych w zakresie ustaw obowiązujących,

c) przedstawienie do nominacji przez cesarza inspektorów szkolnych,

d) mianowanie i wszelkie stosunki służbowe dyrektorów i nauczycieli szkół średnich, z zastrzeżeniem szczegółowych praw gminom, korporacjom i osobom prywatnym służących. Pozostawiono klerowi wpływ na nominację nauczycieli religii,

e) układanie i zatwierdzanie programu nauczania dla szkół ludowych i średnich. Pozostawiono klerowi wpływ na program nauczania religii.

• Art. 4: W skład Rady wchodzili:

a) namiestnik lub jego zastępca,

b) referendarz namiestnika do spraw szkolnictwa,

c) dwóch inspektorów powołanych przez namiestnika,

d) dwóch reprezentantów nauki, powołanych przez cesarza,

e) dwóch delegowanych do rad miejskich Krakowa i Lwowa,

f) członek Wydziału Krajowego,

g) dwóch duchownych powoływanych przez cesarza,

Czynniki samorządowe miały zapewnioną większość przez to, iż każdemu z nich w trakcie głosowania przysługiwał jeden głos, podczas gdy przedstawicielom władz rządowych tylko trzy, niezależnie od ilości posłów zasiadających w Radzie.

• Art. 5: Uchwały zapadały większością głosów w obecności co najmniej 6 członków, w razie ich równości decydował przewodniczący.

• Art. 6: Jeśli uchwała była sprzeczna z ustawami obowiązującymi, przewodniczący mógł ją wstrzymać.

II stopień: Powiaty- Rady Szkolne Okręgowe, wielkością obejmowały teren zbliżony do powiatu, zarządzały szkołami ludowymi publicznymi, sprawowały nadzór nad miejscowymi radami szkolnymi oraz szkołami prywatnymi. W jej skład wchodzili:

a) starosta jako przewodniczący,

b) 3 przedstawiciele zawodu nauczycielskiego,

c) 2 delegatów Rady Powiatowej,

d) inspektorzy szkolni okręgowi,

e) przedstawiciele wyznań religijnych,

III stopień: Gminy: Rady Szkolne Miejscowe, w skład wchodzili przedstawiciele szkoły, Kościoła, gminy, obszaru dworskiego, delegaci wydziału powiatowego. Rady sprawowały nadzór nad szkołami w danej gminie.

Funkcjonowanie szkolnictwa

a) szkolnictwo podstawowe

- jeszcze w 1912 r. w 311 gminach nie było żadnej szkoły, a próba wprowadzenia jednolitego programu nauczania nie powiodła się,

- zrezygnowano z programu nauczania powszechnego, który przekraczał możliwości finansowe państwa, dopiero w 1885 wprowadzono 6- letni obowiązek nauczania powszechnego,

- w 1868 istniało w Galicji 2,5 tys. szkół ludowych, w 1912 5,5 tys.

b) szkolnictwo średnie

- podlegało ustawodawstwu ogólnopaństwowemu, natomiast ustawodawstwu krajowemu podlegało organizacji szkół przygotowujących do wyższych szkół technicznych, których w Galicji w 1899 istniało 11 ( z polskim językiem wykładowym ),

c) szkolnictwo wyższe

- ustawodawstwu państwowemu podlegał Uniwersytet Krakowski i Lwowski,

- Politechnika Lwowska i pozostałe uczelnie podlegały Sejmowi Krajowemu,

- w 1871 przywrócono polski jako język wykładowy, dzięki temu nastąpił wielki rozwój szkolnictwa wyższego,

- ustawa z 23.04.1873 wprowadziła szeroki zakres swobód autonomicznych uczelni, najwyższą władzą stał się Samorząd Akademicki, na czele poszczególnych wydziałów stali dziekani,

- najważniejsze uczelnie: Wyższa Szkoła Rolnicza pod Lwowem, Szkoła Sztuk Pięknych w Krakowie, Akademia Weterynaryjna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Towarzystwo dla Poprawiania Nauki Polskiej ( Oswald Balzer ), Akademia Umiejętności.

Obsadzenie katedr przez największych polskich uczonych i wyjątkowo duży napływ młodzieży ze wszystkich zaborów uczyniły uczelnie galicyjskie wspaniałymi ośrodkami nauki polskiej. To właśnie Galicja stała się dla odrodzonej RP bazą kulturalną i naukową.

KONSTYTUCJA GRUDNIOWA

Łamanie zasad autonomii

• pierwsze posiedzenie Sejmu ( 15- 25.04.1861 )- wybrano delegację 38 posłów ( w tym 12 Ukraińców ). Uchwalono wprowadzenie języka polskiego dla wszystkich przedmiotów na trzech świeckich wydziałach UJ, zatwierdzono wnioski w sprawie organizacji szkoły technicznej w Krakowie i sprawę nietykalności poselskiej. Wydziałowi Krajowemu postawiono wymóg przygotowania na następną sesję projektów ustaw o wprowadzeniu języka polskiego w szkołach, zmianach ordynacji wyborczej i statutu krajowego.

• sesja Rady Państwa ( maj 1861 )- spory narodowościowe, upadły wszelkie poprawki autonomiczne, wprowadzono nową ustawę prasową, podporządkowano sądownictwo rządowi, uchwalono niewiele zmieniającą ustawę gminną

• w 1862 w ogóle nie zwołano Sejmu, a Schmerling podsycał ukraiński nacjonalizm, czyniąc Rusinom ustępstwa- wprowadzono cyrylicę, we wschodniej Galicji zaprowadzono język ruski jako urzędowy,

• drugi Sejm ( 12.01.1863 ), zamknięty z powodu wybuchu Powstania Styczniowego

• w lutym 1864 w Galicji zaprowadzono stan oblężenia, zniesiony w kwietniu 1865. Łamanie zasad konstytucyjnych przez Schmerlina spowodowało jego upadek w lipcu 1865. Na czele nowego rządu stanął Ryszard Belceredi, zamierzający kontynuować inicjatywę wskazaną Dyplomem październikowym.

• patent cesarski z września 1865 zapewniający o rychłym zrealizowaniu koncepcji federalistycznej, ogłaszał: „Wolna jest droga, która z poszanowaniem prawowitości wiedzie do porozumienia”. Manifest ten okazał się aktem o historycznym znaczeniu, od jego ogłoszenia datuje się zwrot Galicji ku cesarzowi i poszukiwanie możliwości porozumienia z rządem,

• sesja listopad 1865- kwiecień 1866, uchwalono budżet kraju, wiele projektów ustaw państwowych w zakresie samorządu Galicji, wysunięto postulaty dotyczące rozszerzenia unarodowienia wychowania publicznego, obsadzania urzędów Polakami i ustanowienia kanclerza dla Galicji.

„Konstytucja grudniowa”- 21.12.1867

W 1866 Austria przegrała kolejną wojnę, tym razem z Prusami i Włochami, która wyłączała ją ze Związku Niemieckiego. Spowodowało to pełny zwrot w kierunku autonomii poszczególnych krajów monarchii. 21.12.1867 Rada Państwa uchwalił szereg ustaw zasadniczych, znanych pod nazwą „Konstytucji grudniowej”, której ogłoszenie miało o tyle znaczenie dla autonomii poszczególnych krajów monarchii, iż ustawa ta wyraźnie powracała do zasad Dyplomu październikowego, wyczerpująco określając zakres spraw należących do ustawodawstwa Rady Państwa, wszystkie inne pozostawiając sejmom krajowym.

Sprawy ogólnopaństwowe:

• zatwierdzanie umów międzynarodowych, w tym handlowych, obciążających państwo, zmieniających granice czy określających obowiązki jego obywateli,

• coroczne zezwolenie na pobór rekruta i wszelkie sprawy związane ze służbą wojskową,

• zezwalanie na pobór podatków i danin, zaciąganie pożyczek, obciążanie nieruchomego majątku państwowego, ustanawianie monopoli, zatwierdzanie zamknięć rachunkowości, uchwalanie rocznego budżetu państwa,

• ustanawianie systemu monetarnego, sprawy handlu, ceł, poczt, telegrafów, żeglugi, kolei,

• prawo bankowe, kredytowe, przemysłowe,

• sprawy szpitalnictwa,

• prawo o stowarzyszeniach i zgromadzeniach, prawo prasowe, wyznaniowe, o ochronie własności duchowej,

• sprawy paszportowe, spisy ludności, ustawodawstwo o obywatelstwie i prawie swojszczyzny,

• ustawodawstwo o uniwersytetach, szkołach ludowych i gimnazjalnych,

• ustawodawstwo o sprawach organizacji sądów i władz administracyjnych,

• prawo karne, karno- policyjne, wekslowe, cywilne, handlowe, górnicze, morskie, lenne,

• ustawodawstwo wykonawcze do ustaw zasadniczych, w sprawach powszechnych praw obywatelskich, o władzy rządowej i wykonawczej, sędziowskiej o Trybunale Państwa,

• ustawodawstwo w sprawach wzajemnego do siebie stosunku poszczególnych krajów,

• ustawodawstwo dotyczące form załatwiania spraw wspólnych dla Austrii i Królestwa Węgier.

Ustrój ten nie został w Galicji przyjęty pozytywnie. Starano się doprowadzić do uzyskania przez Galicję takie autonomii, jaką uzyskał Chorwacja.

• rezolucja sejmu galicyjskiego z 24.09.1868- projekt ustawy przekazujący sejmowi większość spraw należących do Rady Państwa i wyłączne stanowienie o sposobie wyboru posłów do tej Rady, wprowadzenie odpowiedzialności zarządu krajowego przed Sejmem. Żądano traktowania uchwał sejmu jako inicjatywy ustawodawczej, powołując się na prawo sejmu do „obradowania i stawiania wniosków”. Projekt i rezolucja zostały odrzucone

• rozporządzenie rządu z 05.11.1869- wprowadzenie języka polskiego zamiast niemieckiego w wewnętrznym urzędowaniu niemal wszystkich gałęzi administracji publicznej.

• druga rezolucja z 05.11.1869: rząd zaproponował kompromis za cenę rezygnacji z obsyłania Rady Państwa przez sejmy krajowe i opowiedzenia się Polaków za wyborami bezpośrednimi, na co odpowiedzieli odmownie,

• trzecia rezolucja 31.08.1870. Pragnąc zaspokoić pragnienia Polaków, aby nie zaostrzać sytuacji wewnętrznej, rząd utworzył ministerium Galicji, ministrem został Kazimierz Grocholski.

• projekt rozszerzenia autonomii przedłożony Radzie Państwa 25.04.1871, pod warunkiem, iż Polacy będą głosować za wprowadzeniem bezpośrednich wyborów do Rady, ale został odrzucony.

• ustawa o wyborach bezpośrednich z 02.04.1873, forsowana przez centralistów niemieckich. Galicji przyznawała co prawda 63 posłów, ale był to ciężki cios dla kampanii rezolucyjnej.

Od 1873 kończy się okres walk o wyodrębnienie Galicji i rozpoczyna się okres pracy nad gospodarczym i kulturalnym podniesieniem kraju w ramach prawnie określonej struktury autonomicznej.

---