Nazwa ośrodka: Centrum Informacji Gospodarczej przy RAR "INWESTOR" sp. z o. o. w Rudzie Śląskiej, PARP
Tytuł pakietu: Prawo autorskie w wydawnictwie
Grupa: Sprawy prawne
Autor: Aleksandra Kieras, Artur Wójcik
Data Aktualizacji: 28.01.02r.
Prawo autorskie w wydawnictwie
UTWÓR
Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 23 lutego 1994r. (Dz.U. nr 24, poz 83, z 23.02.94r.) przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia, czyli utwór. Jako przykład utworu ustawa podaje utwory:
wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne),
plastyczne,
fotograficzne.
Choć to wyliczenie jest szersze, ze względu na zakres tematyczny opracowania przytoczono jedynie wybrane przykłady.
Utwór staje się przedmiotem ochrony prawa autorskiego od chwili ustalenia, czyli momentu kiedy już przybrał postać, która pozwoli go zidentyfikować, przy czym nie jest konieczne utrwalenie utworu na mechanicznym nośniku. Ponadto ochrona autorskoprawna przysługuje utworowi niezależnie od tego, czy został już ukończony i niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności przez samego autora np. zarejestrowania, uiszczenia opłat, opublikowania. Natomiast odrębnie trzeba spojrzeć na umieszczaną na egzemplarzach książek noty copyright. Powszechna Konwencja o Prawie Autorskim z 1952 r. z Genewy, do której przystąpiła również Polska, przewiduje, że jeżeli któreś z państw sygnatariuszy konwencji wymaga spełnienia formalności, aby utwór mógł zostać objęty ochroną na jego terytorium, to formalność ta zostaje spełniona jeżeli został on opatrzony symbolem ©, nazwą podmiotu prawa autorskiego oraz datą roczną pierwszej publikacji.
Na takich samych zasadach, jak utwory oryginalne chronione są również opracowania cudzych utworów, czyli np. tłumaczenia, streszczenia, adaptacje, scenariusze. Na każdym opracowaniu, tłumaczeniu, itp. powinien być uwidoczniony autor dzieła oryginalnego oraz tytuł. Choć każdy może sporządzić opracowanie należy pamiętać, że aby móc je wykorzystać np. poprzez rozpowszechnienie, konieczne jest uzyskanie zgody właściciela praw autorskich utworu na podstawie którego dokonano opracowania.
W końcu ochroną prawa autorskiego objęte są również zbiory, antologie, wybory, bazy danych, nawet jeżeli zawierają nie chronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter.
Mimo generalnej zasady ochrony utworów i ich twórców, ustawodawca mając na uwadze potrzebę swobodnego rozpowszechniania informacji, wyłączył spod ochrony pewne ich kategorie. Zgodnie z art. 4 ochroną prawa autorskiego nie są objęte min.:
akty normatywne,
dokumenty urzędowe, materiały znaki i symbole,
opublikowane opisy patentowe,
proste informacje prasowe.
Ponadto trzeba pamiętać iż ochrona utworu i autora określona przepisami Prawa autorskiego istnieje wtedy gdy:
twórca lub współtwórca jest obywatelem polskim,
utwór, został opublikowany po raz pierwszy w języku polskim,
utwór został opublikowany po raz pierwszy na terytorium RP
ochrona wynika z umów międzynarodowych.
Cechą charakterystyczną prawa autorskiego jest jego złożona konstrukcja. Obejmuje bowiem swoim zakresem:
prawa osobiste,
prawa majątkowe.
Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Wspomniana więź twórcy z utworem to prawo do:
autorstwa utworu,
oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, albo też pozostawienia go anonimowo,
prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
prawo do nienaruszalności treści i formy,
prawo do nadzoru nad sposobem korzystania.
Autorskie prawa majątkowe to najkrócej mówiąc wyłączne prawo autora do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Autorskie prawa majątkowe służą twórcy i o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej, trwają przez cały czas życia twórcy oraz 70 lat od chwili śmierci autora. Od powyższej zasady przewidziano jednak szereg wyjątków. W krajach europejskich jest to zazwyczaj 50 lat (w Szwecji i Niemczech 70). W przypadku dzieł współautorskich okres ochrony liczony jest od daty śmierci ostatniego współtwórcy.
Przenoszenie autorskich praw majątkowych
W przeciwieństwie do praw osobistych autorskie prawa majątkowe są prawami przenaszalnymi, zatem autor utworu może zawrzeć umowę, na mocy której przeniesie na inną osobę całość lub część swoich praw majątkowych do utworu. Autorskie prawa majątkowe mogą być również przenoszone w drodze spadkobrania. Wydawnictwa książkowe kierują się nieco innymi zasadami niż wydawnictwa prasowe. Regułą jest zawieranie pisemnej umowy z wydawcą. Jest to wymóg ustawy o prawie autorskim. W Polsce stosowane są dwa podstawowe typy umów w obrocie prawami autorskimi :
umowa wydawnicza,
umowa licencyjna,
oraz
umowa przenosząca całość autorskich praw majątkowych do utworu na cały okres majątkowej ochrony. W braku odrębnych postanowień umowa taka pozostawia przy autorze prawo do wykonywania autorskich praw zależnych (np. prawo do decydowania o tłumaczeniu, adaptacji, przeróbce).
Z mocy ustawy nieważna jest umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe, dotycząca wszystkich utworów tego samego twórcy lub wszystkich utworów jednego rodzaju (już istniejących lub mających powstać w przyszłości ).
Umowa Wydawnicza
Umowa wydawnicza jest umową o charakterze rozporządzającym - jej istotą jest przeniesienie autorskich praw majątkowych na wydawcę. Autor (również następca prawny autora) przenosi na wydawcę prawo wydania dzieła literackiego, naukowego, muzycznego itp., wydawca zaś zobowiązuje się do wydania dzieła i zapłacenia określonego wynagrodzenia.
Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe muszą być zawierane w formie pisemnej, podobnie jak umowy licencyjne. Forma pisemna jest w tym przypadku formą ad solemnitatem (forma zastrzeżona pod rygorem nieważności czynności prawnej dokonanej bez jej zachowania).
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych powinna zawierać:
datę i miejsce zawarcia,
dane personalne autora ,
określenie wydawcy,
określenie utworu stanowiącego przedmiot umowy,
oświadczenie autora co do zakresu posiadanych przez niego praw do utworu,
wyraźne oznaczone tzw. pole eksploatacji,
sposób wynagrodzenia autora,
zobowiązanie do respektowania osobistych praw autora utworu,
uprawnienia wydawcy względem osób trzecich np.: legitymacja do działania w razie naruszenia autorskich praw majątkowych,
termin wydania i rozpowszechnienia utworu,
postanowienia dodatkowe dotyczące np.: ilustracji zdjęć, liczby egzemplarzy autorskich,
postanowienia o karze umownej np.: za niedotrzymanie przez strony terminów, nienależytą staranność wydawcy,
określenie właściwości sądowej lub zapis na sąd polubowny,
podpisy stron umowy.
Określenie w umowie z wydawcą pola eksploatacji jest chyba najważniejszym, z punktu widzenia autora, elementem tej umowy.
Umowa Licencyjna
Umowa licencyjna jest umową o korzystanie z utworu. W tym przypadku nie następuje przeniesienie autorskich praw majątkowych a jedynie udzielone zostaje upoważnienie do wykorzystania dzieła w określony sposób, w określonym czasie i za zapłatą wynagrodzenia (opłaty licencyjnej).
Licencja na korzystanie z utworu może mieć charakter wyłączny lub niewyłączny.
Licencjobiorca posiadający licencję wyłączną, jest jedynym uprawnionym do eksploatowania dzieła w czasie obowiązywania umowy licencyjnej a licencjodawca nie może udzielać w tym czasie dalszych licencji. Przy licencji niewyłącznej, podobna licencja może zostać udzielona innemu podmiotowi.
Jeżeli umowa licencyjna upoważnia licencjobiorcę do przenoszenia swych praw z licencji na osoby trzecie to znaczy , że może on udzielać tzw. sublicencji.
Jeżeli z treści umowy nie wynika jasno z jakim typem umowy mamy do czynienia to zgodnie z Prawem autorskim powinniśmy przyjąć, że zawarta została umowa licencyjna. Również z mocy samej ustawy brak określenia w umowie terminu, na jaki umowa została zawarta oznacza, że okres jej obowiązywania wynosi 5 lat.
Sposoby Eksploatacji Utworu
Pola eksploatacji to określone w umowie licencyjnej, czy wydawniczej dozwolone sposoby wykorzystania utworu, które są znane w momencie zawierania umowy. Zakres pól eksploatacji zwiększa się wraz z rozwojem i dostępnością techniki. Określając pole eksploatacji utworu w umowie należy pamiętać przede wszystkim o:
oznaczeniu języka i terytorium, na którym utwór zostanie wydany,
określeniu, komu przysługuje i na jakich zasadach przyznawane będzie prawo do przedruków,
rodzaju okładek w jakich ukaże się pozycja (paperback, hardcover),
prawie do reprodukcji mechanicznych, adaptacji filmowych, teatralnych, elektronicznych,
prawie do odczytania tekstu np.: w radiu jeszcze przed publikacją utworu,
prawie do wykorzystania postaci np.: w grach komputerowych, gadżetach reklamowych,
prawach specjalnych np.: wydanie alfabetem Braille`a.
Z określeniem pól eksploatacji wiąże się określenie sposobu podziału zysków osiągniętych z eksploatacji utworu. Możliwości podziału zysku są w zasadzie nieograniczone, począwszy od stosunku 50:50 autor/wydawca - przy wydawnictwach akademickich do 90:10 dla autora - przy wydawnictwach beletrystycznych. Często 10% zysku z wydania bestselleru ma dużo większą wartość niż 50% dochodu z wydawnictwa naukowego.
Wynagrodzenie Autora
Istnieją trzy zasadnicze rodzaje wynagrodzeń autorskich:
stawka za jednostkę obliczeniową objętości utworu np.: za arkusz autorski (do niedawna był to sposób wyłączny).
wynagrodzenie ryczałtowe - za całość dzieła. Jest ono niezależne od objętości, czy pól eksploatacji.
wynagrodzenie prowizyjne - umowa określa procent od dochodu wydawcy jaki przypada autorowi utworu (zależnie od rodzaju literatury i popularności autora jest to zazwyczaj ok. 6% - 15% ceny każdego sprzedanego egzemplarza).
Jeżeli wynagrodzenie autora zostało uzależnione od dochodów z wykorzystania utworu, ma on prawo wglądu do dokumentacji producenta, mającej znaczenia dla ustalenia wysokości wynagrodzenia. Zazwyczaj stosowanym sposobem zapłaty wynagrodzenia autorskiego jest zapłata w ratach. Pierwsza rata wynosi najczęściej 25% i traktowana jest jako zaliczka, wypłacana przy podpisywaniu umowy. Pozostała część płacona jest po przystąpieniu do rozpowszechniania utworu.
Czasami płacona jest tzw. druga zaliczka, po przyjęciu utworu, ok. 90%.
Gdyby w czasie realizacji utworu okazało się, że wynagrodzenie przyznane autorowi jest rażąco niższe od korzyści jakie czerpie wydawca, to na podstawie art. 632 § 2 kodeksu cywilnego, autor może wystąpić z powództwem cywilnym przeciwko wydawcy, żądając stosownego podwyższenia swojego wynagrodzenia.
Ochrona osobistych i majątkowych praw autorskich
Ustawa o prawie autorskim statuuje ochronę autorskich praw osobistych i majątkowych twórcy. Jeżeli zostaną naruszone prawa majątkowe autora, to może on żądać od osoby, która dopuściła się tego naruszenia :
zaniechania naruszeń,
wydania uzyskanych w ten sposób korzyści albo zapłacenia stosownego wynagrodzenia w podwójnej wysokości (potrójnej, jeżeli naruszenie było zawinione). Roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści nie jest uzależnione od przeprowadzenia dowodu, że osoba dokonująca naruszenia miała świadomość czynu lub nie dołożyła należytej staranności dla zbadania czy nie dokonuje naruszenia praw autorskich,
wyrównanie wyrządzonej szkody. W tym przypadku roszczenie odszkodowawcze musi zostać poparte udowodnieniem winy osoby naruszającej prawa autorskie, co do określenia wysokości odszkodowania należy stosować ogólne zasady kodeksu cywilnego dotyczące zobowiązań i odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 361 do 366 i 440 kc),
uiszczenia przez osobę naruszająca odpowiedniej sumy pieniężnej z przeznaczeniem na Fundusz Promocji Twórczości.
Sąd rozpatrujący powództwo o naruszenie majątkowych praw autorskich ma obowiązek rozpoznania wniosku o zabezpieczenie dowodów nie później niż w ciągu 3 dni od dnia złożenia wniosku w sądzie. Do wystąpienia z powództwem o ochronę autorskich praw majątkowych legitymowany jest ich właściciel, zatem nie zawsze będzie to autor a np.: wydawca.
Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały naruszone, lub zagrożone cudzym działaniem ma prawo żądać aby osoba, która dopuściła się naruszeń zaniechała ich oraz dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków. Sąd na żądanie twórcy może zobowiązać naruszającego do złożenia publicznego oświadczenia odpowiedniej treści i formy, zobowiązać do uiszczenia odszkodowania, lub przekazania sumy na cel społeczny. Z powództwem o ochronę praw autorskich mogą wystąpić również spadkobiercy zmarłego twórcy.