Prof. K. Zieliński, wykład z 18.10, część „definicyjna”
Ludobójstwo wg. ONZ.
Sam termin po raz pierwszy pojawił się w czasie II wojny światowej, i użył go Raphael Lemkin, amerykańskiego profesora prawa międzynarodowego, Żyd polskiego pochodzenia. Lemkin „wyliczył wszystkie zaplanowane przez nazistów formy unicestwiania ludów, przede wszystkim żydowskiego i polskiego, w ich wymiarze narodowym, religijnym i etnicznym. Definicja zaproponowana przez R. Lemkina w 1944 r. została zmodyfikowana przez ONZ. 11 grudnia 1946 r. walne zgromadzenie ONZ w swej 96 rezolucji stwierdziło, że z ludobójstwem mamy do czynienia, gdy „grupy rasowe, religijne, polityczne czy inne, są niszczone częściowo lub w całości”. Takie pojęcie znacznie zawęziła konwencja ONZ przyjęta 9 grudnia 1948 r. uznająca za ludobójstwo każdy czyn „popełniony z zamiarem zniszczenia całkowicie lub częściowo, grupy narodowościowej, etnicznej, rasowej bądź religijnej”. Definicję tę szereg prawników uważa za niepełną, postulując uzupełnienie jej o kryteria polityczne, ekonomiczne, ideologiczne i społeczne.
Jest wiele definicji ludobójstwa, w większości opracowanych przez socjologów, prawników i historyków, ale dziś obowiązująca w prawie międzynarodowym jest definicja zawarta w II i III artykule Konwencji o Zapobieganiu i Karaniu Ludobójstwa z 1948 r.
Artykuł II stanowi, że zbrodnia ludobójstwa obejmuje dwa elementy:
1./ element psychologiczny, zakładający „intencję” zniszczenia, w całości lub części, narodową, etniczną lub rasową grupę;
2/ element fizyczny, który obejmuje 5 różnych typów działań, i zgodnie z definicją musimy mieć do czynienia zarówno z „intencją”, jak i fizycznym działaniem celem zniszczenia. Do tych działań należą: a/ zabijanie członków danej grupy, społeczności; b/ działania celem niszczenia zdrowia fizycznego i psychicznego grupy lub jej członków; c/ umyślne działania celem doprowadzenia do takich warunków życia, aby fizycznie wyniszczyć grupę w całości lub jej części; d/ podejmowanie działań celem zahamowania rozrodczości w grupie i w konsekwencji jej „naturalne” wyginięcie; e/ przymusowy transfer dzieci z jednej grupy do drugiej.
Jak widać, nie tylko bezpośrednie działania - zabijanie - ale również inne elementy, o ile ich celem jest wyginięcie grupy, są uznawane za część polityki wiodącej do wyniszczenia danej grupy i jako takie są uznawane za zbrodnię ludobójstwa.
Omawiając nieco szerzej powyższych pięć elementów, mamy co następuje: a/ bezpośrednie zabijanie, akcje powodujące śmierć; b/ działania celem niszczenia zdrowia fizycznego i psychicznego grupy lub jej członków obejmować mogą również gwałty, tortury, przemoc seksualną, zmuszanie do zażywania narkotyków, okaleczenie; c/ działaniami celem niszczenia zdrowia fizycznego i psychicznego grupy lub jej członków nazywamy takie kreowanie warunków życia, np. pozbawianie wody, żywności, opieki medycznej, schronienia, ekspulsje na tereny pustynne etc., aby społeczność dana wyginęła; d/ zapobieganie urodzinom obejmuje m.in. przymusową sterylizację, aborcję, zabranianie zawierania małżeństw, długotrwałą separację kobiet od mężczyzn; e/ tutaj mamy do czynienia z przymusowym odbieraniem dzieci, grożenie przemocą, zatrzymania i przekazywanie dzieci innym grupom, opiekunom - Konwencja Praw dziecka definiuje nieletnich jako osoby poniżej 18 roku życia.
Inne definicje.
Zgodnie z definicją z 1948 r., Konwencja o Ludobójstwie ONZ jako zagrożone karą za zbrodnię ludobójstwa uznaje poniższe akty: ludobójstwo - zabijanie; działania celem przeprowadzenia ludobójstwa; podburzanie bezpośrednie lub pośrednie do popełnienia zbrodni ludobójstwa; usiłowania popełnienia takich zbrodni; współudział w takich zbrodniach. Zatem, nie musi dojść do rozlewu krwi, aby na sprawców czy domniemanych sprawców spadła kara.
Ta definicja może być porównywana z kilkoma bardziej znanymi definicjami ludobójstwa, zaproponowanymi przez naukowców. Najbardziej znane z tych definicji to:
a/ Frank Chale i Kurt Jonassohn: „Ludobójstwo to jednostronne, masowe zabójstwo w którym państwa lub inne agendy władzy zamierzają zniszczyć całą grupę lub jej część; do państwa/władz należy przy tym zdefiniowanie kryteriów wyodrębnienia danej grupy;
b/ Izrael Charny uważa, że „ludobójstwo to w sensie ogólnym masowe zabójstwo znacznej, określonej odpowiednimi kryteriami liczby osób z danej społeczności, nie w toku działań militarnych i pod warunkiem, że osoby te są relatywnie bezbronne i pozbawione pomocy;
c/ Helen Fein twierdzi, że „ludobójstwo to ciągła i celowa akcja celem bezpośredniego, fizycznego zniszczenia danej społeczności lub niebezpośrednio, poprzez zapobieganie biologicznym i społecznym możliwościom reprodukcji i pomimo faktu poddania się lub pomimo braku jakiegokolwiek zagrożenia ze strony grupy represjonowanej;
d/ Barbara Harff i Ted Gurr twierdzą z kolei, że zbrodnia ludobójstwa i mordu politycznego (politicide) polega na promowaniu i egzekwowaniu polityki państwa lub jego agend wiodącej do śmierci znaczącej części danej populacji. Różnica między ludobójstwem a masowymi mordami politycznymi (politybójstwem) leży w sposobie zdefiniowania „wroga”, a więc grupy represjonowanej przez oprawców działających z ramienia państwa. W przypadku ludobójstwa ofiary są zdefiniowane przede wszystkim poprzez kryteria ich cech kulturowych i biologicznych: grupa etniczna, rasowa, naród, wyznawcy danej religii. W tym drugim przypadku grupa represjonowana jest definiowana z uwagi na jej hierarchiczną pozycję społeczną, fakt bycia w opozycji politycznej do reżimu grupy dominującej;
e/ Steven Katz uważa, że o ludobójstwie możemy mówić tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z zamiarem i efektywnym przeprowadzeniem zniszczenia całej grupy, którą zdefiniowali sprawcy.
f/ Manus Midlarsky twierdzi, że ludobójstwo to sponsorowany przez państwo, systematyczny mord popełniany także na bezbronnych kobietach, dzieciach, ludziach starszych, zdefiniowanych jako przynależni do danej grupy etno-religijnej (według Midlarsky'ego dwa elementy muszą zaistnieć, aby mówić o zbrodni ludobójstwa - polityka państwa i rodzaj, charakter ofiar - ich bezbronność etc.); mord popełniony celem całkowitego zniszczenia, wykorzenienia, likwidacji, eliminacji całych grup na danym terytorium. W przypadku Żydów mieliśmy do czynienia z chęcią unicestwienia nie tylko członków tej społeczności na danym terenie, ale wszystkich - w maksymalistycznym programie nazistów wszystkich Żydów na świecie lub przynajmniej w Europie, niezależnie od tego, jak daleko sięgała lub miała sięgnąć władza nazistów , a więc również w państwach sojuszniczych. Stąd Midlarsky proponuje, aby działania bliskie unicestwienia całej społeczności nie nazywać ludobójstwem, lecz „zachowaniem bliskim ludobójstwa” lub „zachowaniem ludobójczym”.
Tak czy inaczej - zbrodnia ludobójstwa składać się musi z dwóch elementów: zamiaru i działania. Zamiar, intencja oznaczają planowość, odgórne założenie zwykle państwa lub grupy sprawującej władzę na danym terenie potrzeby/chęci zniszczenia innej grupy. Motywy mogą być oczywiście różne (chęć ekspansji terytorialnej, kwestie bezpieczeństwa narodowego, potrzeby deklarowana integracji terytorialnej), ale jeśli sprawcy zakładają z góry zniszczenie danej populacji lub jej części, jest to zbrodnia ludobójstwa.
Fraza „w całości lub części” jest ważna - wbrew twierdzeniom Katza, sprawcy wcale nie muszą chcieć zniszczyć całej grupy - agresja ukierunkowana tylko na jej część (np. elity, ludzi wykształconych czy zamożnych, bądź żyjących na danym obszarze), według większości powyższych definicji oznacza zbrodnię ludobójstwa. Wiele definicji podkreśla, że sprawca winien chcieć zniszczyć znaczącą część grupy, ale według nowszych interpretacji nawet pojedyncza zbrodnia, zabójstwo jednej osoby, o ile jest to część planu zniszczenia większej grupy, podlega definicji ludobójstwa.
Zbrodnie przeciwko ludzkości a zbrodnia ludobójstwa:
Z kolei pojęcie - zbrodnia przeciwko ludzkości - termin z dziedziny prawa międzynarodowego, który określa ją jako akty prześladowania i na wielką skalę zadawanych okrucieństw przeciwko zdrowi i życiu ludzkiemu. Granice te są dość płynne.
Zbrodnie przeciwko ludzkości to do niedawna ogólna nazwa używana dla określenia pewnych zachowań skierowanych przeciwko określonej grupie społecznej, np. narodowościowej, etnicznej, rasowej, wiekowej, religijnej lub światopoglądowej. Nie ma określonej, powszechnie przyjętej definicji zbrodni przeciwko ludzkości. W doktrynach filozoficznych i prawnych zazwyczaj podkreśla się, że zachowania będące zbrodniami przeciwko ludzkości muszą dotyczyć określonej społeczności i łamać podstawowe prawa człowieka.
W załączniku V do Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego ustanowionego w 1945 r. czytamy, iż może on sądzić i karać głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, władny będzie sądzić i karać osoby, które działając w interesie państw Osi Europejskiej bądź osobiście, bądź jako członkowie organizacji, popełniły jakiekolwiek z poniżej wymienionych przestępstw. Czyny niżej wymienione albo niektóre z nich podlegały jurysdykcji Trybunału i pociągały za sobą, lub powinny pociągać, odpowiedzialność osobistą:
a. zbrodnie przeciw pokojowi
b. zbrodnie wojenne
c. zbrodnie przeciw ludzkości, mianowicie: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej, przed wojną lub podczas niej, albo prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzącej w zakres kompetencji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy było to zgodne, czy też stało w sprzeczności z prawem kraju, w którym zbrodni dokonano.
W przeciwieństwie do np. ludobójstwa czy zbrodni wojennych, „zbrodnie przeciw ludzkości” przed powstaniem Międzynarodowego Trybunału Karnego nie były pojęciem zbyt dobrze zdefiniowanym, co wprowadzało większą możliwość nadużywania tego pojęcia w celach propagandowych.
Obecnie, generalnie prawo międzynarodowe chroni 4 grupy, dla których kryterium jest narodowość, przynależność etniczna, rasowa i religijna. Grupa narodowa to zbiorowość której tożsamość oparta jest na tym samym kraju pochodzenia czy pochodzenia narodowego; etniczna - tożsamość oparta na wspólnych tradycjach, języku i pochodzeniu oraz dziedzictwie; rasowa - tożsamość oparta na przynależności rasowej, określanej cechami fizycznymi i religijna - tożsamość oparta na wyznawanej religii, wierzeniach, doktrynach, rytuałach, obyczajach.
A zatem - najprostsza definicja ludobójstwa stanowi, że jest to planowana, systematyczna eksterminacja całej lub jej grupy, zdefiniowanej poprzez kryteria rasowe, narodowe, etniczne, religijne lub polityczno-społeczne. Ale, oczywiście, możemy wykazać pewne, znaczące czasem różnice, np. pomiędzy stalinowską polityką wobec niektórych grup, a Holokaustem.
Masowy mord polityczny (politicide):
Politicide - mord polityczny - generalnie przyjmuje się, że jeśli kryterium wyodrębnienia grupy przez oprawców opierają się na poglądach członków grupy, jej przynależności politycznej czy społecznej, mamy do czynienia z „politicide” - „politybójstwem”. Jest to oczywiście zbliżone, a różnicy upatruje się właśnie w kryteriach, wyznacznikach, którymi definiuje się ofiary. One mogą ginąć również z uwagi na swą przynależność etniczną czy narodową, ale nie jest to warunkiem koniecznym. Tu raz jeszcze definicja B. Harff i T. Gurra:
„zbrodnia ludobójstwa i mordu politycznego (politicide) polega na promowaniu i egzekwowaniu polityki państwa lub jego agend wiodącej do śmierci znaczącej części danej populacji”. Różnica między ludobójstwem a masowymi mordami politycznymi (politybójstwem) leży w sposobie zdefiniowania „wroga”, a więc grupy represjonowanej przez oprawców działających z ramienia państwa. W przypadku ludobójstwa ofiary są zdefiniowane przede wszystkim poprzez kryteria ich cech kulturowych i biologicznych: grupa etniczna, rasowa, naród, wyznawcy danej religii. W tym drugim przypadku grupa represjonowana jest definiowana z uwagi na jej hierarchiczną pozycję społeczną, fakt bycia w opozycji politycznej do reżimu grupy dominującej.
Często do tej definicji odwołują się ci, dla których termin - ludobójstwo - ma większy „ciężar gatunkowy” i jest postrzegany jako „większe” zło niż „politybójstwo”. Polityka USA w Ameryce Płd. jest tego przykładem, ale równie często zbrodnie stalinowskie tym mianem się określa. Przykładowo, Rosjanie odmawiają przyznania mordowi katyńskiemu statusu zbrodni ludobójstwa (również z uwagi na możliwości domagania się odszkodowań od rodzin ofiar). Ale, o ile ofiary czystek w okresie wielkiego terroru w ZSRR w latach 1937-1938 definiowano jako „wroga ludu”, o tyle oficerowie w Katyniu zginęli nie tylko z uwagi na swój status, ale i narodowość. Inny przykład: Baruch Kimmerling, izraelski socjolog, za zbrodnię politybójstwa uznaje również działania władz swego kraju wobec Palestyńczyków, które nie muszą opierać się o chęć fizycznego zniszczenia tych ostatnich, ale prowadzić do likwidacji ich jako grupy, pewnej całości społecznej i politycznej.
1