Przyczynowa klasyfikacja zaburzeń mowy I. Styczek
Klasyfikacja zaburzeń mowy Ireny Styczek określona została jako przyczynowa (etiologiczna), ponieważ dzieli zaburzenia mowy według przyczyn leżących u ich podstaw. I.Styczek dzieli zaburzenia mowy na:
ZEWNĄTRZPOCHODNE (EGZOGENNE, ŚRODOWISKOWE)
WEWNĄTRZPOCHODNE (ENDOGENNE).
Wśród czynników, które według autorki klasyfikacji mogą powodować zewnątrzpochodne zaburzenia mowy należy wymienić:
brak podniet słownych w stosunku do dziecka,
nadmiar bodźców słownych, który może wywołać u dziecka reakcję obronną w formie niechęci do mówienia,
nieodpowiednie wzorce w otoczeniu głosek, wyrazów, form gramatycznych, akcentowania, intonacji, rytmu mowy, które są naśladowane przez dziecko,
wady wymowy występujące u rodziców i rodzeństwa mogą spowodować wystąpienie ich w mowie dziecka,
niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka, lekceważenie ich lub przyjmowanie pierwszych wypowiedzi dziecka z nadmiernym entuzjazmem,
styl wychowawczy w domu rodzinnym i sytuacja emocjonalna nie sprzyjająca swobodnemu wypowiadaniu się przez dziecko.
Autorka podaje, że w kategoriach przyczyn egzogennych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę; nie są to, więc typowe wady wymowy, lecz zaburzenia. Wcześnie przeprowadzona reedukacja daje bardzo dobre rezultaty.
Drugą o wiele bardziej złożoną grupą zaburzeń mowy są te, które Irena Styczek określiła jako wewnątrzpochodne(endogenne). Ich przyczynami są defekty strukturalne lub psychoneurologiczne. W kategorii endogennych I. Styczek wyróżnia: DYSGLOSJĘ, DYSARTRIĘ, ANARTRIĘ, DYSLALIĘ, ALALIĘ, AFAZJĘ, JAKANIE, NERWICE MOWY (LOGONEUROZY), OLIGOFAZJĘ (DYSLOGIA) I SCHIZOFAZJĘ.
Do wad mowy spowodowanych uszkodzeniem struktur korowych, (uszkodzeniem obszaru kory mózgowej odpowiedzialnego za generowanie i percypowanie wypowiedzi) zalicza się AFAZJĘ, ALALIĘ I DYSLALIĘ.
AFAZJA jest to zaburzenie w nadawaniu i rozumieniu mowy, o charakterze nabytym (w okresie wokalizacji słownej). Jest to utrata rozumienia lub nadawania mowy. Wśród przyczyn wystąpienia afazji należy wymienić: udary (przerwanie dopływu krwi do pewnych okolic mózgu), zniszczenie tkanki nerwowej przez urazy czaszki, nowotwory, ropnie, padaczka. Rozróżniamy AFAZJĘ RUCHOWĄ I AFAZJĘ SŁUCHOWĄ. W przypadku afazji ruchowej osoba rozumie mowę, ale ma trudności z artykulacją. W tym przypadku zostało uszkodzone pole ruchowe mowy - OŚRODEK BROCKA w korze mózgowej. W przypadku afazji słuchowej osoba posiada umiejętność, w sensie technicznym, artykulacji, natomiast jej rozumienie mowy jest zaburzone, osoba słyszy dźwięki, ale nie potrafi ich rozróżnić. W tym przypadku zostało uszkodzone pole słuchowe mowy - OŚRODEK WERNICKIEGO w korze mózgowej.
Możemy też wymienić AFAZJE DZIECIĘCĄ, która różni się od afazji występującej u dorosłych, gdyż uszkodzenie struktur nerwowych u dzieci następuje w okresie nieukończonego rozwoju psychofizycznego i dlatego objawy nie są tak zróżnicowane jak u dorosłych. Zależą one przede wszystkim od wieku dziecka, od stadium rozwojowego jego mowy oraz od stopnia przyswojenia umiejętności czytania i pisania. Wśród przyczyn wystąpienia afazji dziecięcej należy wymienić urazy czaszki, choroby zakaźne (odra, ospa, krztusiec, grypa, płonica i błonica), nowotwory, dur, choroba Heinego-Medina, zapalenie opon mózgowych.
Jeżeli uszkodzenie struktur korowych nastąpiło jeszcze przed początkiem mowy i uniemożliwia jej normalny rozwój, mamy do czynienia z ALALIĄ. Przypuszcza się, że przyczyną alalii mogą być uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu, opon mózgowych, urazem czaszki, choroby zakaźne matki w okresie ciąży. Rozróżniamy ALALIĘ SŁUCHOWĄ I ALALIĘ RUCHOWĄ. Dzieci z pierwszą postacią alalii , choć słyszą, nie mają wykształconego rozumienia mowy; uczą się odczytywać ją z ust, gestów, mimiki. Natomiast dzieci z alalią ruchową rozumieją mowę otoczenia, ale same mówić nie mogą. Dzieci te dawniej uchodziły za głuche lub niedorozwinięte umysłowo. Obecnie trafią do przedszkoli normalnych.
Obok zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniem struktur korowych należy wymienić zaburzenia spowodowane uszkodzeniem układu pozapiramidowego (uszkodzeniem nerwów czaszkowych i ich jąder w ośrodkowym układzie nerwowym, które są odpowiedzialne za pracę narządów głosowo-artykulacyjnych). Zalicza się do nich DYSARTRIĘ oraz ANARTRIĘ. Terminem dysartria określa się zaburzenia mowy wynikające z uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych, unerwiających narządy mowne. Powstają wtedy zaburzenia kontroli i koordynacji czynności mięśni biorących udział w mowie. Anartria to z kolei brak rozwoju mowy lub utrata nabytych już umiejętności wytwarzania dźwięków mowy spowodowane tymi samymi przyczynami, co dysartria. Przyczyną dysartrii u dorosłych może być miażdżyca mózgu, kiła, nowotwory, stwardnienie rozsiane, ołowica, choroba Parkinsona. U dzieci dysartrycznych zaburzenia mowy towarzyszą zazwyczaj innym objawom chorobowym takim jak: dziecięce porażenie mózgowe, atetoza, porażenie rzekomoopuszkowe, porażenie opuszkowe.
Najczęściej występującą wadą wymowy zaliczaną do zaburzeń wewnątrzpochodnych jest JĄKANIE. Przejawia się ono zaburzeniem płynności mowy, na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. Zjawiskom tym towarzyszą zmiany psychiczne związane z procesem komunikowania się z ludźmi, lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów z otoczeniem. Przyczyny jąkania nie są dostatecznie poznane. Irena Styczek podaje, że najczęściej za przyczyny jąkania uznaje się: dziedziczenie skłonności do jąkania w formie niepełnowartościowego systemu nerwowego, przyuczanie dzieci leworęcznych poniżej siódmego roku życia do posługiwania się prawą ręką, ogólna niesprawność motoryczna, niedostateczna czynność jąder podkorowych, chwiejność układu wegetatywnego. Jąkanie może występować często jednocześnie z innymi wadami mowy.
Kolejnym endogennym zaburzeniem mowy jest DYSGLOSJA. Terminem tym określa się zniekształcenia dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności. Do najczęstszych przyczyn należą nieprawidłowości w obrębie budowy anatomicznej aparatu artykulacyjnego (tu szczególnie rozszczep wargowo-podniebienny, wady zgryzu i podniebienia, krótkie wędzidełko języka, zbyt duży język, diastema) oraz osłabiona sprawność ruchowa narządów mowy lub ich niezborność motoryczna (tzw. dyspraksja lingwo-oralna), obniżony słuch, osłabione różnicowanie dźwięków mowy, czyli zakłócenia słuchu fonematycznego. Wśród wymienionych przyczyn stosunkowo liczną grupę stanowią wady zgryzu, polegające na odchyleniach w ustawieniu dolnej szczęki w stosunku do górnej (tu szczególnie tyłozgryz - prognacja, przodozgryz - progenia, zgryz głęboki, zgryz otwarty). Nieprawidłowości zgryzu i uzębienia (diastema, protruzja, retruzja) utrudniają lub uniemożliwiają właściwą artykulację głosek, powodując tzw. seplenienie. Szczególnie ciężką postacią dysglosji jest mowa rozszczepowa, będąca wynikiem rozszczepu wargowo-podniebiennego.
Kolejną endogenną przyczyną zaburzeń mowy są uszkodzenia słuchu. Jeżeli dziecko słabo słyszy lub nie słyszy, jego mowa najprawdopodobniej rozwijać się będzie wadliwie, a w wielu przypadkach może nawet nie rozwinąć się zupełnie. Rodzaj zniekształceń mowy dziecka źle słyszącego i stopień ich nasilenia zależą od całego zespołu czynników: od wieku, w którym nastąpiło obniżenie słyszalności, od stopnia obniżenia słyszalności, od charakteru niedosłuchu (przewodzeniowy lub percepcyjny), od tego, czy dziecko posługuje się aparatem słuchowym i od jak dawna, od środowiska, w którym żyje dziecko. Charakter niedosłyszalności zależy od występujących uszkodzeń. O niedosłyszalności przewodzeniowej mówimy wtedy, gdy uszkodzona została ta część narządu słuchu, która przewodzi dźwięki (przewód słuchowy zewnętrzny, ucho środkowe i płyny ucha wewnętrznego). Niedosłyszalność percepcyjna (odbiorcza) ma miejsce przy uszkodzeniu części odbiorczej narządu słuchu (narząd Cortiego, nerw VIII, jądro oliwkowe górne).
U osób z upośledzeniem umysłowym mamy do czynienia z niedokształceniem mowy zwany OLIGOFAZJĄ. Mowa tych osób charakteryzuje się ubogim słownictwem, agramatyzmem, nieumiejętnością budowania zdań, wadliwą artykulacją, występowaniem echolalii (powtarzanie); jest cicha, monotonna, bez odpowiedniej intonacji oraz akcentów logicznych, tempo zwolnione lub przyspieszone. Stopień powyższych zaburzeń zależy od stopnia upośledzenia. Rodzaje wad u dzieci upośledzonych umysłowo są te same, co u dzieci pozostałych, jednak charakteryzują się one złożonością i nawarstwieniem; możemy mówić tu o zespołach wad. Najczęściej spotykane to dysglosja (spowodowana wadą zgryzu, rozszczepem podniebienia i innymi nieprawidłowościami), dysglosja audiogenna (przy upośledzeniach słuchu, jąkanie.
Przyczyną kolejnych zaburzeń mowy są zaburzenia psychiczne. Możemy podzielić je na dwie grupy: NERWICE MOWY (inaczej LOGONEUROZY) i SCHIZOFAZJA. Charakterystycznymi objawami w nerwicach mowy jest: BEZGŁOS, czyli AFONIA (utrata możliwości wytwarzania dźwięków), MUTYZM (całkowita niemożność posługiwania się mową przy zachowanym jej rozumieniu), JĄKANIE NERWICOWE (powstaje na skutek ostrej szokowej reakcji w momencie przeżywania silnego strachu) oraz zaburzenia tempa mowy.
SCHIZOFAZJA to mowa osób chorych na schizofrenię. Jest to choroba psychiczna polegająca na całkowitym zatraceniu przez chorego kontaktu psychicznego z otaczającą go rzeczywistością, na pogrążaniu się we własnym urojonym świecie, na rozpadzie myślenia. Schizofazja charakteryzuje się niezwykłymi zestawieniami wyrazów, zwolnionym lub przyspieszonym tempem myślenia, mową pozornie logiczną, łączeniem słów podobnych brzmieniowo, neologizmami, echolalią, pełnym rozkojarzeniem, mutyzmem psychotycznym (brak potrzeby kontaktowania się z otoczeniem).
Ostatnią grupą zaburzeń mowy są WADY MIESZANE. Mają one miejsce wtedy, gdy brak rozwoju mowy lub jego znaczne opóźnienie jest spowodowane występowaniem paru przyczyn jednocześnie. Należy zaznaczyć tu fakt, że w przypadku zaburzeń mieszanych wyniki postępowania logopedycznego będą osiągane w wolniejszym tempie. Bardzo istotne jest tu prawidłowe ustalenie przyczyn.
Stosowana terminologia dotycząca zaburzeń mowy jest różna w zależności od autora klasyfikacji. Wyżej została opisana terminologia używana przez Irenę Styczek. Poniżej będzie przedstawiona terminologia proponowana przez Międzynarodowe Towarzystwo Logopedów i Foniatrów. Zaleca ono stosowanie terminologii dotyczącej zaburzeń mowy, gdzie nazwa poszczególnych zaburzeń składa się z rdzenia i przedrostków, które wskazują na typ zaburzenia i opisują stan patologiczny. Wyróżnia się sześć rdzeni, których znaczenie jest następujące:
a) -fazja (łac. phasia) oznacza zespół funkcji neurofizjologicznych, przebiegających w ośrodkowym układzie nerwowym (w odpowiednich obszarach kory mózgowej i w niektórych strukturach poza nią), odpowiedzialnych za generowanie i percypowanie wypowiedzi;
b) -artria (łac. arthria) odnosi się do zaburzeń wynikających z uszkodzeń lub z dysfunkcji nerwów czaszkowych i ich jąder o ośrodkowym układzie nerwowym, które są odpowiedzialne za prace narządów głosowo-artykulacyjnych;
c) -lalia (łac. lalia) oznacza zaburzenia czynności narządów artykulacyjnych (czyli zaburzenia dotyczące najniższego piętra opisywanych mechanizmów mowy, tzn. płaszczyzny artykulacyjnej);
d) -fonia (łac. phone) odnosi się do czynności tworzenia głosu;
e) -acusis - dotyczy słyszenia;
f) -leksja - dotyczy pisania.
Do powyższych rdzeni dodaje się odpowiednie przedrostki, które służą do opisania stopnia zaburzenia czynności i wskazują na zakres jej zniekształcenia:
a) przedrostek a- oznacza brak pewnej czynności (np. afazja, afonia);
b) hypo- mówi o obniżeniu poziomu danej czynności;
c) hyper- mówi o podwyższeniu danej czynności;
d) dys- wskazuje na fakt zniekształcenia danej czynności, zaburzenie cześciowe (stąd: dyslalia, dysartria, dys- leksja, dysfazja).
Tworzone w ten sposób terminy wskazują na lokalizację uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego oraz na typ i stopień - powstających w wyniku tych uszkodzeń - zaburzeń mowy. Często uzupełnia się je określeniami dodatkowymi, wskazując, że ich przyczyny mogą być różne.
BIBLIOGRAFIA:
1.Styczek I., Logopedia, Warszawa, 1983
2.Logopedia, red.T.Gałkowski, G.Jastrzębowska, Opole, 2001
http://www.pedagogika.us.edu.pl/pol/lallatio/kzaburzen.html