Podziały cywilizacyjne Europy.
Co jest Europa? W encyklopedii znajdziemy przynajmniej trzy wyjaśnienia
Europa to także satelita Jowisza, trzecia licząc od planety.
Europa to też mityczna córka króla Tyru, którą Zeus pod postacią byka uprowadził na Kretę, gdzie została matką Minosa. Później poślubiła króla Krety. A byk uczestniczący w romansie został przeniesiony między gwiazdy stając się znakiem zodiaku.
Część kontynentu Euroazji.
Widać już że odpowiedź na pytanie `co to jest Europa?' nie ma oczywistej odpowiedzi. Ale mam nadzieje, że każdemu z nas po usłyszeniu pytania przed oczyma staje geograficzna mapa świata lub globus. Możemy już stwierdzić, ze to część świata. Zajmuje 2% powierzchni kuli ziemskiej, 7% powierzchni lądów. Położona na półkuli zachodniej. Z punktu widzenia geograficznego to zachodnia część kontynentu Euroazjatyckiego. Od północy, zachodu i południa Europę oblewa Ocean Atlantycki z morzami pobocznymi: Arktycznym, Norweskim, Północnym oraz Bałtyckim i Śródziemnym (z Czarnym). Od Afryki oddzielona jest cieśniną Gibraltarską, od Azji - cieśniną Dardanele i Bosfor; umowna granicę lądową z Azją prowadzi się wzdłuż wschodnich przedgórzy Uralu, rzeką Embą, północnym brzegiem Morza Kaspijskiego, obniżenie Kumsko-Manyckim.
Europa jako kontynent interesuje wiele dziedzin naukowych: geografów, klimatologów, hydrologów demografów, historyków. Ustalenia ostatnich dwóch specjalności będziemy tu przedstawiać, choć też korzystając z wyników badań innych dziedzin. Np. z filozofii cywilizacji. W latach 80-tych jeden z teoretyków tej nauki prof. Józef Bańka historię cywilizacji interpretował jako rozwój od widzenia świata w kontekście `łupu i lęku' do kontekstu `praca i zysk'. Przekształcenie tych wartości prześledzimy na tle historii wielkich cywilizacji.
Rozpoczynając trzeba zauważyć, ze dotąd jeszcze badacze spierają się ze sobą w kwestii czy ludność Europy jest ludnością tubylczą, autochtoniczną czy też przybyłą czy są allochonami?
W latach 70-tych przeważało pierwsze stanowisko. Twierdzono, że ogromne obszary E. pierwotnie zajęte były przez ludy nie-indoeuropejskie; strefę lasów północno-wschodnią zamieszkiwały ludy ugrofińskie, strefę śródziemnomorsko-atlantycką - ludy azjanickie tacy jak Baskowie; Italie i kraje alpejskie - ludy liguryjskie. Ok. 4000 p.n. e. doszło do stałego osadnictwa: początków uprawy ziemi i hodowli. Dało to początek powstawania wspólnot plemiennych. W ciągu II i I tysiąclecia przed n.e. Europę północno-zachodnia i strefę śródziemnomorsko-atlantycką zasiedliły ludy indoeuropejskie. Ich kolebką miały być stepy ukraińskie i otaczające ich lasy. Ludy przybywać miały falami na teren europejski. Pierwotną z nich tworzyły plemiona nie zróżnicowane pod względem językowym; wtórną - w której znaleźli się już Germanowie, Celtowie, Bałto-Słowianie i inni. Najbliżej swych pierwotnych siedzib zostały ludy bałtyckie i słowiańskie.
Zdołały one zasiedlić cały kontynent, spychając do małych enklaw wcześniejszych mieszkańców. Ich przedstawiciele pozostali jako Baskowie, Węgrzy, Finowie, Lapończycy.
Druga koncepcja stwierdza, że kolebka Europejczyka są tereny sumeryjskie nad brzegami Eufratu. Na potwierdzenie tego wątku przywołuje się watek mitologii greckiej o narodzinach kontynentu. Według kontynentu Europa była córką króla Tyru- krainy fenickiej, na której urodę zwrócił uwagę Zeus i przeniósł ją z Tyru na Zachód.
Zgodnie z teorią allochtoniczności pierwsze ogniwo europejskosci powstało w Grecji.
Jego początek datuje się na 3 stuleciu p.n, Chr. W Grecji ukształtowały się idee i wartości kulturowe, które przetrwały do dnia dzisiejszego i są uważane za ważne komponenty europejskości.
Drugie ogniwo rozwinęło się w Rzymie. Trwało ono od VIII w. p.n.e.
Nie będziemy zajmować się sporem o tubylczość i napływowość ludności Europy, lecz wartościami tych kultury i podejściem do problemu sąsiada.
W I w. na wartości greckie i rzymskie nałożyła się trzecia warstwa kulturowa, tj. chrześcijaństwo. Dwa wieki później rozpoczął się proces podziału kontynentu europejskiego. Związany był z przyjęciem w kościele języka liturgicznego: łacińskiego na Rzymie, a greckiego w Bizancjum i związanych z nimi państwami. Nastąpił podział Europy na Zachód i Wschód. Linia podziału przebiegała od Adriatyku do Dunaju środkiem niedawnej Jugosławi. Słowian tam jeszcze nie było, a po przybyciu nie zmienili istniejących podziałów. Zaakceptowali istniejący podział. Wyrażało się to poprzez przyjęcie przez Słoweńców i Chorwatów - katolicyzmu, a Serbów i Bułgarów - prawosławia. Wraz z chrześcijanizacją dalszych części Europy cywilizacyjna granica przesunęła się poza Dunaj sięgając po arktyczne krańce kontynentu. Węgrzy, Słowianie zachodni, Bałtowie, Estończycy i Finowie wybrali wyznanie i cywilizację zachodnią, Rumunii i Słowianie wschodni - wschodnią i związali się z bizantyjskim kregiem cywilizacyjnym. Znamienne, że Grecja - pierwsze ogniwo cywilizacji europejskiej - znalazła się poza zasięgiem cywilizacji zachodnioeuropejskiej. W krótkim czasie zapomniane zostały jej zasługi cywilizacyjne.
Od V w. europejski ośrodek ciężkości ukształtował się nad środkowy Renem - Akwizgran. Od tego wieku dała o sobie znać przepaść dzieląca europejski Zachód i Wschód. Zarysowały się wzajemne niechęci i nietolerancja. Kształtowaniu odrębności Zachodu sprzyja zagrożenie muzułmańskie. W 732 r. pojawiło się określenie `Europejczyk”. Użyto go w stosunku do róznoplemiennych wojsk Karola Młota, walczących z muzułmanami pod Poitiers.
Przez dziesięć wieków zw. Średniowieczem tożsamość Europy kształtowała się nurcie rywalizacji między Cesarstwem Niemieckim i Rzymem papieskim, co doprowadziło do wytworzenia równowagi międzynarodowej oraz kulturowym i etycznym szerzeniu wartości chrześcijańskiej.
W XV w - czasach kolonialnych powstało pojecie eurocentyzm. Zagrożenie dla tego sposobu myślenia przyniosła rewolucja francuska. Dalszy przełom w rozwoju cywilizacji europejskiej nastąpił w czasie I wojny światowej. Traktat pokojowy z 1919 r. (wersalski) usankcjonował podział Europy na „Europę - A' wysoko uprzemysłową i Europę „B' - typowo rolniczą.
Po 1945 r. nastąpił kolejny podział tym razem zadecydowały o nim czynniki polityczne. Z jednej strony nastapiła amerykanizacja dotychczasowej Europy „A”, z drugiej - sowietyzacja `Europy' „B”.
Zachodni krąg cywilizacyjny w rozwoju dziejowym wytworzył cztery subkontynentalne regiony:
na południu śródziemnomorski, którego rdzeniem był Półwysep Apeniński.
Zachodni, atlantycki - obejmujący państwa kolonialne od Hiszpanii i Portugalii po Wielka Brytanię i Niderlanię.
Na północy bałtycko-skandynawski, którego rdzeniem jest normańska Skandynawia a „ścianą wschodnią” państwa bałtyckie od Finlandii po Litwę
W centrum między regionami jest tzw. centralny, którego rdzeniem są Niemcy a ściślej państwa niemieckiej grupy językowej, zaś „ścianą wschodnią” pas międzymorza bałtycko-adriatyckiego od Polski do Chorwacji.
Nie mogę przedstawić jednej pozycji, która przedstawiałaby całość materiału.
Literatura.
Henryk Barycz: Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, wyd. ”Śląsk” Katowice 1979.
Mirosława Błaszczak- Wacławik, Wojciech Błasiak, Tomasz Nawrocki: Górny Śląsk. Szczególny przypadek kulturowy, Warszawa 1990.
Marek Czapliński, Historia Śląska, Wrocław 2001.
Andrzej Chodubski, O tożsamości cywilizacji europejskiej. W: W kręgu cywilizacji europejskiej, Gdańsk 1994, s. S. 21-32.
Michał Lis, dzieje Górnego Śląska od pradziejów do 1945 r., Opole 2002.
Władysław Rusiński: Zarys historii gospodarczej Polski na tle dziejów gospodarczych
powszechnych (wydanie dowolne)
Konrad W. Studnicki-Gizbert, Sieci powiazań cywilizacyjnych, W: W kręgu cywilizacji europejskiej, Gdańsk 1994, s. 33- 41.
Stefan Wołoszyn: Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie (wydanie dowolne)
Tematy wykładów.
Podziały cywilizacyjne Europy.
Europejskie kultury: grecka, celtyjska, rzymska, chrześcijańska - sieci powiązań cywilizacyjnych.
Podziały terytorialne Śląska.
4. Dzieje polityczne Śląska (jego losy od testamentu Bolesława Krzywoustego - cały Śląsk, zatem i Śl. Cieszyński). (Dysponuję skrótowym moim opracowaniem, nadającym się na wykład)
5.-6. Śląsk w monarchii czeskiej i Habsburgów (omówić wszystkie postępowe i cywilizacyje decyzje tych władz wpływające na gospodarkę i poziom życia - do roku 1740 (w Cieszyńs-kiem - do 1918). W tym także szkolnictwo, oświatę, sztukę itp. Zwrócić uwagę na dominację kult. Śląska (w okresie średniowiecza) w stosunku pozostałych ziem polskich (zob. H. Barycz) i potem, przez wieki - dominację gospodarczą). Podkreślić, że zawsze był on pomostem poprzez który przedostawała się na ziemie polskie cywilizacja Europy Zachodniej, itp.
6-7. Śląsk w monarchii pruskiej (najpierw zaczniemy od scharakteryzowania sytuacji obszarów niemieckojęzycznych); osiągnięcia odrodzenia i reformacji, potem jednak stagnacja: bunty chłopskie, wojna 30.letnia i opóźnienie gospodarcze sięgające prawie 100 lat, marazm i niemalże nijakość 296 państewek niemieckich. Wiek XVIII - oświecenie i początek ruchu umysłowego „Sturm und Drang Periode” ; wielcy przedstawiciele tego okresu (literatura, muzyka; zmiany w szkolnictwie - tzw. „nowi pedagodzy”; zmiany kulturowe na Śląsku - Wrocław! Postacie ze świata kultury (poeta Klopstock, Eichendorff i inni.
7. Przemiany gospodarcze i cywilizacyjne - po roku 1871 (pokazać wszystkie osiągnięcia i ich „wchodzenie” na nasze tereny; reforma szkolnictwa ! (na początku XX wieku na Górnym i Dolnym Śląsku nie było analfabetów, podczas gdy na terenie zboru rosyjskiego - prawie 90%). Omówić śląskich noblistów, artystów, kulturę życia codziennego - wg wyboru i pomysłu.
Śląsk w okresie polskim - po I wojnie światowej, po II wojnie światowej - ujęcia autonomii i regionalizmu.
Śląsk w okresie polskim - autochtoni i allonowie, integracja i dezintegracja.
Śląsk w okresie polskim - idea tworzenia regionów.
11-14. Regiony w Polsce - różnice i podobieństwa.
15. Wykład podsumowujący oraz częściowo przeznaczony na wpisanie zaliczeń do indeksów (jeżeli przedmiot nie kończy się egzaminem).