Różne ujęcia osobowości w naukach humanistycznych

• Teorie osobowości w ujęciu psychologicznym i pedagogicznym

• Procesy poznawcze i intelektualne

• Cechy osobowości w sferze emocjonalnej, intelektualnej, wolicjonalnej i instrumentalnej

Czym jest osobowość?

• Najpopularniejszą definicją osobowości jest ta, która przedstawia ją jako zespół cech wzajemnie wpływających na siebie, które manifestowane są poprzez ludzkie zachowania.

• Osobowość zależy od wrodzonych popędów, wyuczonych motywów oraz doświadczenia. “Jest to względnie stały sposób organizacji dyspozycji motywacyjnych danej osoby, wynikający z interakcji między popędami biologicznymi a otoczeniem społecznym i fizycznym.” (Eysenck 1975)

• Teorie osobowości zostały podzielone na osiem głównych części (nurtów), które powiązane są z różnymi koncepcjami rozumienia człowieka (jako całości).

Nurty w teorii osobowości

• Teorie typów,

• Teorie cech,

• Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne,

• Behawioryzm,

• Humanizm,

• Teorie uczenia się społecznego,

• Sytuacjonizm,

• Interakcjonizm.

Teorie typów

• Teoria Hipokratesa - wyodrębnia cztery podstawowe typy temperamentu: choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk.

• Teoria W.H. Sheldona - typy budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości. Wyróżniamy trzy typy:

• Endomorficzny - gruby, miękki, okrągły

• Ektomorficzny - chudy, wysoki, kruchy

• Mezomorficzny - muskularny, kanciasty, silny

• Typologia oparta o teorię Carla Junga jest podzielona na cztery wymiary:

• Ekstrawersja - introwersja

• Zmysłowość - intuicja

• Myślenie - odczuwanie

• Sąd - percepcja

Teorie cech

• Teoria R.B. Cattella Zakłada ona, że osobowość człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, czy reagowania. Pierwsze teorie opierają się na listach przymiotników (np. otwarty, miły), które tworzą lingwistyczny obraz charakteru. Współczesne teorie wykorzystują metodę analizy czynnikowej w próbach wyodrębniania podstawowych wymiarów osobowości.

Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne

Teoria Freuda i Junga

• Wspólną cechą wszystkich teorii psychodynamicznych i psychoanalitycznych jest charakteryzowanie osobowości jako „integracji”. Silny nacisk kładziony jest na czynniki rozwojowe, przy domniemanym założeniu, że osobowość dorosłego człowieka stopniowo rozwija się w czasie, w zależności od sposobu, w jaki integracja różnych czynników zachodzi.

Behawioryzm

Twórcami są J. Watson oraz B.F Skinner

• W centrum zainteresowania behawiorystów leży rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Chociaż w behawioryzmie nie istnieją żadne teorie osobowości, taki kierunek rozumowania jest popularny wśród psychologów, gdyż stałość zachowania ludzkiego może wynikać z typów, cech

i dynamiki osobowości lub ze stałości środowiska i różnego rodzaju wzmocnień.

Humanizm

• Zakłada on, że z punktu widzenia osobowości, najważniejsze są subiektywne doświadczenia psychiczne jednostki.

• Twórcy: A.H. Maslow, Carl Rogers, Rollo May

Teorie uczenia się społecznego

• Większość tworzonych w obrębie tego podejścia teorii wywodzi się z problemu równoważenia oddziaływań środowiska i właściwości danych w sposób naturalny. Pojęcie osobowości jest traktowane tutaj jako te aspekty zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście.

Sytuacjonizm

• Jest pochodną behawioryzmu i teorii społecznego uczenia się. Sytuacjonizm głosi, że każda obserwowalna stałość zachowania jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli od wewnętrznych typów, czy cech osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w tym przypadku rozumiane jako umysłowa konstrukcja obserwatora, który stara się zrozumieć zachowania innych i istnieje tylko w umyśle osoby postrzegającej. Podobieństwo zachowań przypisywane jest podobieństwom sytuacji.

Interakcjonizm

• Łączy w sobie wszystkie przedstawione wcześniej podejścia. Osobowość wyłania się z interakcji między poszczególnymi cechami i predyspozycjami a tym, jak środowisko wpływa na sposoby przejawiania się tych cech i skłonności w zachowaniu. Osobowość nie jest tu rozumiana jako osobny konstrukt psychiczny, lecz jako termin ogólny, obejmujący złożone wzorce interakcji.

Koncepcja cech teorii osobowości według Allporta

• Allport traktując osobowość jako realną organizację psychofizyczną zdefiniował cechę jako strukturę neuropsychiczną mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.

• Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowania w określony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. dyspozycję osobistą, którą zdefiniował tak samo, jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości - uniwersalnemu i indywidualnemu.

• Tak więc cecha jest wspólna dla wszystkich a dyspozycja osobista jest specyficzna dla jednostki.

• Istnieją trzy rodzaje cech i dyspozycji osobistych:

• Dominujące,

• Centralne,

• Wtórne.

• Dyspozycje dominujące - wpływają na całe zachowanie np. osobowość autorytarna, poświęcanie życia dla dobra innych

• Dyspozycje centralne - najczęściej ujawniają się w działaniu np. pewność siebie, grzeczność, towarzyskość, uczciwość, optymizm.

• Dyspozycje wtórne -dotyczą wąskiego zakresu bodźców i są nieistotne dla opisu osobowości np. preferencje co do jedzenia i ubioru

Cztery główne koncepcje człowieka :

• Koncepcja behawiorystyczna

• Koncepcja psychodynamiczna

• Koncepcja poznawcza

• Koncepcja humanistyczna

Koncepcja behawiorystyczna

• Człowiek jest układem zewnątrzsterownym, jego zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego dąży. Jednocześnie procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim zachowaniem.

• Zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna są zależne od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego. Środowisko to, a więc instytucje kulturalne, partie polityczne, system szkolny, sytuacja w rodzinie czy środki masowego przekazu sterują ludzkim działaniem. Struktura zachowania jest w dużym stopniu kopią struktury środowiska.

• System metod i technik zmiany reakcji człowieka nazywany jest inżynierią behawiorystyczną. Zgodnie z nią manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie.

• Współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, że środowisko steruje człowiekiem, ale zwracają również uwagę na to, że jego działanie wpływa z kolei na zmianę środowiska. Zachowanie ludzkie jest sprawcze, ponieważ kształtuje otoczenie jednostki.

• Skinner powiedział:

„Człowiek może być kierowany przez środowisko, ale należy pamiętać, że środowisko jest prawie całkowicie ukształtowane przez niego”.

• Wraz ze swoimi kolegami stworzył tezę, iż stany wewnętrzne człowieka, a więc jego świadomość, procesy myślenia, cechy, charakter czy postawy, nie wpływają na ludzkie reakcje. Behawioryści nie negują istnienia życia wewnętrznego, zwracają jedynie uwagę, że nie reguluje ono działania człowieka. Wg Skinnera: „Obiekcje w stosunku do stanów wewnętrznych polegają nie na tym, iż negujemy, że one istnieją, ale na tym, że badanie ich jest potrzebne w analizie funkcjonalnej. Nie można wyjaśnić zachowania jakiegokolwiek systemu, znajdując się całkowicie wewnątrz niego, musimy raczej analizować siły działające na ten system wewnątrz”.

Koncepcja psychodynamiczna

• Zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych czasem popędami, potrzebami lub dążeniami. Popędy te są z reguły nieświadome; często występują między nimi konflikty wewnętrzne bądź zewnętrzne, których człowiek nie może samodzielnie rozwiązać. Podstawową metodą zmian zachowania i osobowości jest psychoterapia, która ułatwia człowiekowi rozwiązywanie jego nieświadomych konfliktów; dzięki niej może on przystosować się do otaczającego świata. Portret psychodynamiczny jest w znacznym stopniu klinicznym obrazem człowieka.

• Koncepcja psychodynamiczna jest mniej jednolita od koncepcji behawiorystycznej. Składa się z wielu wariantów, które znacznie różnią się między sobą. Najbardziej znaną wersją portretu dynamicznego jest psychoanaliza , której stwórcą był Freud.

• W wyniku próby scalenia behawioryzmu i psychoanalizy powstają psychodynamiczne koncepcje zachowania. Najbardziej znaną z nich stworzyli Dollard i Miller. Wg nich mechanizm ludzkich działań można wyjaśnić za pomocą czterech terminów:

-popędów,

-wskazówek,

-reakcji

-wzmocnień.

-Popędy to pobudki wewnętrzne lub zewnętrzne, takie jak głód, ból , seks, które motywują ludzkie poczynania.

-Wskazówkami są sygnały, bodźce i informacje umożliwiające orientację w otoczeniu i decydujące o tym, jak i kiedy człowiek wykonuje reakcje.

-W końcu wzmocnienia to zdarzenia, takie jak pokarm, bezpieczeństwo, miłość, które redukują popęd.

• Działanie człowieka jest stymulowane i ukierunkowane przez wewnętrzne siły zwane popędami lub potrzebami czy dążeniami.

• Większość popędów i potrzeb nie jest zaprogramowana przez naturę, że -przeciwnie- są one nabyte w procesie uspołecznienia; warunki społecznie, a więc sytuacja w rodzinie i w grupie rówieśników, struktura instytucji oświatowych czy wzorców kulturowych decydują o kształtowaniu się popędów.

Psychoanalitycy wyróżniają dwie klasy popędów:

• pierwotne, które są siłami wrodzonymi (dążenie do zdobycia pokarmu, pragnienie utrzymania optymalnej temperatury ciała, popęd seksualny, unikanie bólu, a także potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze światem- zaspokajanie ich jest niezbędne do utrzymania życia);

• wtórne, które powstają w wyniku socjalizacji (potrzeby bezpieczeństwa takie, jak: unikanie zagrożeń i sytuacji wrogich, poszukiwanie oparcia w drugiej osobie; potrzeby społeczne -zaspokajane w kontaktach międzyludzkich oraz potrzeby osobiste- związane z własnym „ja”.

Nieświadome popędy i dążenia ukierunkowują ludzkie działanie, decydują o tym, co człowiek chce osiągnąć i przed czym się broni.

Koncepcja poznawcza

• Zgodnie z nią człowiek jest układem przetwarzającym informacje. Jego zachowanie zależy nie tylko od bieżących informacji płynących ze świata zewnętrznego, ale również od tak zwanych struktur poznawczych, czyli zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy, zdobytej w toku uczenia się i myślenia.

• Człowiek jest układem samodzielnym i twórczym. Podstawową metodą prowadzącą do zmian zachowania i doświadczeń jednostki jest wychowanie, czyli systematyczne i celowe kształcenie człowieka na podstawie osiągnięć współczesnej pedagogiki.

• Człowiek nie jest ani marionetką sterowaną całkowicie przez środowisko zewnętrzne, ani niewydarzonym aktorem zależnym od nieświadomych sił popędowych, jest raczej samodzielnym podmiotem (osobą), który w dużej mierze decyduje o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności.

• Struktury poznawcze są źródłem informacji o otoczeniu, o własnym „ja” oraz o programach działania, które umożliwiają osiągnięcie celów. Dzięki nim, czyli dzięki informacjom zakodowanym w organizmie, jednostka ma poczucie własnej tożsamości oraz orientuje się w świecie zewnętrznym. Bez nich, bez przeszłego doświadczenia, nie wiedziałaby, kim jest, nie rozumiałaby swego miejsca w świecie, nie umiałaby aktywnie działać w systemie instytucjonalnym. Byłaby niczym.

Koncepcja humanistyczna

• Główną siłą napędową działania ludzi jest dążenie do samorealizacji i aktualizacji ich potencjalnych szans.

• Człowiek jest unikatową całością, której nie można sprowadzić do poszczególnych elementów, takich jak reakcje, myśli, emocje czy potrzeby. Osoba składa się z dwóch podsystemów, czyli z „ja” i z „organizmu”, które stanowią jedność i przypominają dwie strony tej samej monety. Ludzie działają w świecie zewnętrznym, mającym również charakter całościowy i integralny. W naturalnych warunkach jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system.

• Człowiek, który chce żyć zgodnie ze swoja naturą, który chce być autentyczny, niezależny i zadowolony, musi stanowić harmonijną całość.

• Podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój, uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne. Siły decydujące o jego przebiegu tkwią w człowieku, a nie poza nim. Ważne nie jest to, jaki człowiek jest, ale jakim człowiekiem się staje.

• Główna tendencją która decyduje o działaniu człowieka, jest dążenie do samorealizacji, do aktualizacji własnych potencjalnych szans. Samorealizacja jest procesem niepowtarzalnym i idiosynkratycznym. Przejawem jej może być miłość, twórczość, zachowania altruistyczne, rozwój własnego „ja”, jednak człowiek dążący do samourzeczywistnienia inaczej przeżywa te zjawiska niż człowiek, dla którego samorealizacja jest pustym dźwiękiem.

• Człowiek z natury jest dobry, jego dążenia są konstruktywne i pozytywne.

• Ludzkie zachowania uwarunkowane są przez teraźniejszość, przez aktualne przeżycia i doświadczenia, przez to, co dzieje się „tu i teraz”.

Temperament jest jedną z cech osobowości człowieka i wyraża się w dynamice określającej żywiołowość organizmu.

Temperamentem nazywamy naszą reakcję na bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne wyrażoną w sile i w czasie. Innymi słowami mówiąc na temperamencie, mamy na uwadze zespół względnie trwałych, wrodzonych cech wyrażających się w naszym zachowaniu, w reagowaniu na różnego rodzaju bodźce.

Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych (Strelau, 1993).

Temperament są to te cechy osobowości człowieka, które wynikają z naszej ruchliwości, dynamiki. Temperament ujawnia osobowość człowieka w ekspresji oraz w relacjach codziennych. Ta sfera osobowości człowieka, która wynika z temperamentu, stanowiła i nadal stanowi przedmiot zainteresowania uczonych, gdyż w dużym stopniu decyduje ona o zachowaniu człowieka. Ojciec medycyny, bo za takiego uznano żyjącego około 460 - 377r. p.n.e. Hipokratesa, na podstawie obserwacji podstawowych substancji

w organizmie, wyróżnił cztery typy ludzi:

-sangwiników, u których dominuje krew (sanguis), osoby o optymistycznym podejściu do życia, otwarte na relacje interpersonalne, towarzyskie, beztroskie.

- choleryków, u których dominuje żółć (chole), jest to typ pobudliwy, przejawiający tendencje do ciągłego niezadowolenia i agresji.
- flegmatyków z przewagą flegmy (phlegma),
cechują się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i bezwładny układ nerwowy,

- melancholików z przewagą czarnej żółci (melaschole), czyli osoby o pesymistycznym, lękowym, negatywnym podejściu do przyszłości, życia, samego siebie, a także codziennych spraw.

Znana jest również i dość często opisywana w literaturze psychologicznej typologia E. Kretschmera, który na podstawie zależności, jakie występują pomiędzy budową ciała, a typem psychologicznym wyróżnił:

- schizotymików (wątła budowa ciała: typ zamknięty, mało towarzyski),
- cyklotymików (pykniczna budowa ciała: towarzyski, wesoły, żywy),
- iksotymików (budowa ciała atletyczna: spokojny, mało wrażliwy).

Spotkać możemy również podział ustalony według C. G. Junga wyróżniający:

- ekstrawertyków (towarzyski, obiektywny, praktyczny),
- introwertyków (nietowarzyski, subiektywny stosunek do siebie i otoczenia).

Typy osobowości

• osobowość paranoiczna - charakteryzująca się:
  -nadmierną wrażliwością na niepowodzenia i brak akceptacji;
  -tendencją do długotrwałego przeżywania przykrości;
  -podejrzliwością i skłonnością do postrzegania rzeczywistości poprzez błędną interpretację obojętnych działań otoczenia, jako wrogich;
  -niewspółmiernym do potrzeb, natarczywym i sztywnym poczuciem własnych praw;
  -nawracającymi podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej współmałżonka, lub partnera;
  -nadmiernym poczuciem własnej wartości;
  -pochłonięciem nie potwierdzonymi "spiskowymi" wyjaśnieniami wydarzeń, dotyczącymi zarówno własnej osoby, jak i całego świata;
  

• osobowość schizoidalna - charakteryzująca się:
  -unikaniem bliższych kontaktów emocjonalnych i społecznych, połączonym z wyraźną tendencją do stronienia od ludzi;
  -brakiem empatii;
  -ograniczoną zdolnością do wyrażania uczuć i odczuwania przyjemności;
  -rezerwą i dystansem w stosunku do otoczenia, oraz małą wrażliwością na obowiązujące normy i konwencje społeczne;
  -skłonnością do fantazjowania, introspekcji i ucieczki w świat własnych przeżyć wewnętrznych;
  -lękowym reagowaniem w relacjach z innymi ludźmi;

• osobowość dyssocjalna - charakteryzująca się:
  -bezwzględnym nieliczeniem się z uczuciami innych ludzi;
  -brakiem odpowiedzialności i lekceważeniem norm, reguł i zobowiązań społecznych;
  -brakiem umiejętności utrzymywania trwałych związków w innymi, przy jednoczesnym braku trudności w ich nawiązywaniu;
  -bardzo niską tolerancją na frustracje i niskim progiem wyzwalania agresji i zachowań gwałtownych;
  -niezdolnością przeżywania poczucia winy i wyciągania doświadczeń z poniesionych porażek i kar;
  -skłonnością do obwiniania innych i racjonalizacji zachowań, będących źródłem konfliktów z otoczeniem;

• osobowość chwiejna emocjonalnie - z podziałem na typy:
  -impulsywny - charakteryzujący się:
  -niestabilnością emocjonalną;
  -nadmierną drażliwością;
  -skłonnością do wybuchów złości lub rozpaczy;
  -zachowaniami gwałtownymi, przy braku przewidywania ich konsekwencji;
  -borderline (z pogranicza) - charakteryzujący się:
  -niezdolnością do kontrolowania zachowań emocjonalnych;
  -skłonnością do działań gwałtownych;
  -niezrównoważeniem emocjonalnym;
  -wchodzeniem w intensywne, ale nietrwałe związki z ludźmi;
  -zachowaniami autodestrukcyjnymi - impulsywnymi;
  -stałym poczuciem pustki wewnętrznej;
  -zaburzeniem obrazu własnego "ja" i poczucia tożsamości;
  -pozornie dobrym przystosowaniem społecznym;

• osobowość histrioniczna - charakteryzująca się:
  -przesadnym wyrazem emocjonalnym i teatralnością zachowań;
  -łatwością ulegania wpływowi innych osób;
  -płytką i chwiejną uczuciowością;
  -stałym poszukiwaniem uznania, podziwu, koncentracji uwagi na sobie;
  -niestosowną postawą uwodzicielską;
  -nadmierną koncentracją na atrakcyjności fizycznej;

• osobowość anankastyczna - charakteryzująca się:
  -nadmiarem wątpliwości i ostrożnością;
  -pochłonięciem przez szczegóły, regulaminy, normy postępowania;
  -perfekcjonizmem utrudniającym realizację zadań;
  -nadmierną sumiennością i zaniedbaniem związków międzyludzkich;
  -pedanterią i uległością wobec konwencji społecznych;
  -sztywnością i uporem;
  -pojawianiem się natarczywych myśli lub impulsów;

• osobowość lękliwa (unikająca) -charakteryzująca się:
  -wszechogarniającym uczuciem napięcia i niepokoju;
  -poczuciem niepewności, nieśmiałości, nieprzystosowania i małej wartości;
  -nadmierną koncentracją na byciu krytykowanym w sytuacjach społecznych;
  -niechęcią do wchodzenia w bliższe związki z ludźmi;
  -ograniczony styl życia z powodu potrzeby zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa;
  -unikanie kontaktów społecznych i zawodowych z powodu obawy przed krytyką;

• osobowość zależna - charakteryzująca się:
  -zachęcaniem innych na przejęcie odpowiedzialności za własne decyzje;
  -podporządkowaniem swoich potrzeb potrzebom innych;
  -niechęć do stawiania wymagań osobom, od których jest się zależnym;
  -poczucie niewygody i bezradności w sytuacji osamotnienia;
  -obawa przed osamotnieniem;
  -ograniczona zdolność do podejmowania decyzji samodzielnie.

OSOBOWOŚĆ:

• sfera poznawcza:
  intelektualna, wiedzowa

• sfera emocjonalna: przeżycia,

cechy: optymizm, pesymizm, skłonność do irytacji, uleganie nastrojom, spokój i pobudliwość.

• strefa wolicjonalna
  (działaniowa): działanie

• Wszelkie działanie ludzkie zmierzające do rozwijania sfery instrumentalnej osobowości nazywamy nauczaniem.

• W zakres sfery kierunkowej wchodzą: poglądy, opinie, sądy, nastawienia, motywy, normy, zasady, wartości, wzory i ideały.

• W zakres sfery instrumentalnej wchodzą: wiedza, umiejętności, sprawności, nawyki, zdolności, zainteresowania, procesy poznawcze (mowa, myślenie, pamięć, uwaga, wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia), operacje umysłowe (analiza, synteza, uogólnienie, abstrahowanie, wnioskowanie, wyjaśnianie).

Elementami osobowości
społecznej są:

1. Kulturowy ideał osobowości- czyli zespół cech mówiących o tym, jaki ideał wychowawczy należy propagować w danej epoce historycznej, aby młodą jednostkę wychowywać na dobrego członka społeczeństwa (idealny zbiór charakterystyczny dla danej zbiorowości).

• 2. Rola społeczna- czyli względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań będących reakcjami zachowania innych ludzi, które przebiegają według wzoru przyjętego w danej grupie, a niekiedy nawet prawnie uregulowanego.

3. Jaźń subiektywna- zespół wyobrażeń o sobie, wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne i rzekomo wskazująca, kim naprawdę jest każdy z nas- często stanowi chorobliwe wyobrażenia (zespół wyobrażeń o sobie ukształtowanych w procesie socjalizacji rodzinie, szkole, uczelni, instytucji pracy).

4. Jaźń odzwierciedlona- zespół wyobrażeń jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co naszym zdaniem sądzą o nas ludzie.

„Chodzi o to, by… mieć odwagę wyruszyć w tak trudną podróż, jaką jest poznawanie ludzkiej natury”.


Antoni Kępiński

Bibliografia:

J. Kozielecki; Koncepcje psychologiczne człowieka; Wyd. Akademickie Żak; Warszawa 2000

S. Kunowski; Podstawy współczesnej pedagogiki. Warszawa 1993

J. Górniewicz; Kategorie pedagogiczne. Olsztyn 2001

---